Wikipedia

Arizona

stan Stanów Zjednoczonych
Ten artykuł dotyczy stanu w USA. Zobacz też: inne znaczenia.

Arizona (ⓘwymowa:/ærɪˈzoʊnə/) – stan w południowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych, od południa sąsiadujący z meksykańskimi stanami Sonora i Kalifornia Dolna, od zachodu z Kalifornią i Nevadą, od północy z Utah, a od wschodu z Nowym Meksykiem.

Arizona
State of Arizona
stan
48. stan od 14 lutego 1912
Ilustracja
Pieczęć Flaga
Pieczęć Flaga
Dewiza: (łac.) Ditat Deus

(Bóg wzbogaca)

Państwo

 Stany Zjednoczone

Stolica

Phoenix

Kod ISO 3166-2

US-AZ

Gubernator

Katie Hobbs(inne języki) (D)

Powierzchnia

295 234 km²

Populacja (2023)
• liczba ludności


7 431 344

• gęstość

25,2 os./km²

Strefa czasowa

UTC-07:00
UTC-06:00

Języki urzędowe

angielski

Położenie na mapie USA
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Hrabstwa w stanie Arizona

Stolicą stanu jest Phoenix, którego obszar metropolitalny jest dziesiątym co do wielkości w Stanach Zjednoczonych i obejmuje około 5 mln mieszkańców[1]. Większość mieszkańców Arizony mieszka w jednym z kilku obszarów miejskich, co sprawia, że większość stanu jest słabo zaludniona[2].

Łagodne lata na północy i łagodne zimy na południu sprawiają, że Arizona jest popularnym miejscem wypoczynku i emerytur. W latach 2000–2010 populacja Arizony wzrosła o 24,6%, więcej niż w jakimkolwiek innym stanie USA z wyjątkiem Nevady[2][3].

Stan ten zamieszkuje trzecia co do wielkości społeczność rdzennych Amerykanów, po Kalifornii i Oklahomie[2].

Zajmuje obszar wyżynny, w północnej części rozciąga się wyżyna Kolorado.

Symbole stanu

edytuj

Etymologia nazwy

edytuj

Historycy nie są zgodni co do pochodzenia nazwy stanu[4][5]. W XVI wieku teren obecnie leżący na terenie południowej Arizony i północnego Meksyku był nazywany przez Hiszpanów jako Pimería Alta (Górny Pima), czyli obszar należący do tubylców o nazwie Pima. Częścią tego obszaru było miejsce nazywane z języka hiszpańskiego Arisona, Arissona lub Arizona[5]. W 1916 roku historyk James H. McClintock w opublikowanej pracy dowodzi pochodzenia nazwy od słów Indian Tohono O’odham oraz Pima Aleh-zon lub Ali-Shonak oznaczających małe źródło[4][5]. Także opinie innych wskazują na indiańskie pochodzenie z języka Pima, gdzie Arizonac oznacza miejsce gdzie jest małe źródło[6].

Obecnie jednak oficjalny historyk stanu Arizona – Marshall Trimble skłania się ku teorii Donalda T. Garate, który opublikował w 2003 roku pracę udowadniającą, iż nazwa pochodzi od słów w języku Basków, którzy należeli do pierwszych eksploratorów tych terenów, a oznaczających w przekładzie Dobry dąb[5]. Ranchería(inne języki) nazywana Arizona została na tych terenach założona w latach 1734–1736 przez pochodzącego z baskijskiej rodziny Bernardo de Urrea. Nazwa stała się popularna od 1836 roku, kiedy na północ od dzisiejszej granicy państwowej odkryto srebro, a poszukiwacze skarbów przenieśli nazwę na całe eksploatowane terytorium[5].

Historia

edytuj

Pierwotną, nadal obecną, ludność tych obszarów stanowią m.in. Indianie z plemion Hopi na północy i Apaczów na południu, którzy przybyli tu po upadku cywilizacji Anasazi (na kilkaset lat przed Hiszpanami). Hopi mieszkają w tych samych wioskach od co najmniej 700 n.e. i kulturowo wywodzą się od Anasazi. Obecnie najliczniejsi Indianie Arizony, Nawahowie, również stanowią element napływowy, z Kanady, przybywając dopiero ok. 1300.

Poprawną etymologię nazwy Arizona historycy wyjaśnili dopiero w 1979. Nazwę swą stan zawdzięcza Baskom, którzy przeważali wśród elementu napływowego z Hiszpanii. Słowo aritz oznacza „dąb” a ona – „dobre miejsce”. Całość, o znaczeniu „miejsce gdzie rosną dobre dęby”, została z czasem skrócona przez opuszczenie litery „t”, jako że ciąg „tz” nie występuje w hiszpańskim (kastylijskim) i nie był wymawiany. Istnieją inne miejsca o nazwie Arizona w Ameryce Środkowej czy Południowej, gdzie również zawitali Baskowie.

  • 1539 – Marcos de Niza[7] penetrował obszar w poszukiwaniu „Siedmiu Złotych Miast”.
  • XVI wiek – obszar penetrowali hiszpańscy poszukiwacze skarbów (m.in. Francisco Coronado).
  • 1692 – ojciec Euzebio Kino założył pierwszą misję.
  • 1776 – armia hiszpańska budowała pierwszy fort na tych ziemiach – Tucscon.
  • 1821 – Hiszpania przekazała terytorium Arizony Meksykowi.
  • 1848 – po wojnie amerykańsko-meksykańskiej obszar wszedł w skład Stanów Zjednoczonych jako część Nowego Meksyku.
  • 1853 – rząd Stanów Zjednoczonych zakupił od Meksyku południową część terytorium dzisiejszej Arizony.
  • 1863 – Arizona została odrębnym terytorium.
  • 1871 – prezydent Ulysses Grant wysłał wojsko do Arizony przeciwko Apaczom.
  • 1886 – zakończyła się długotrwała wojna z Apaczami. Ostatni oddział dowodzony przez Geronimo został rozbity.
  • 14 lutego 1912 – wstąpienie do Unii (jako 48. stan z kolei).
  • 1936 – powstaje Hoover Dam. Zapora ta była największą na świecie elektrownią wodną, jak i największą na świecie konstrukcją betonową.

Geografia

edytuj
Osobny artykuł: Obszar metropolitalny Phoenix.
 
Horseshoe Bend w Wielkim Kanionie Kolorado

Arizona jest szóstym stanem pod względem obszaru za Nowym Meksykiem, a przed Nevadą. 15% obszaru stanu znajduje się w rękach prywatnych, resztę stanowią tereny rządowe i rezerwaty indiańskie.

Klimat podzwrotnikowy i zwrotnikowy, suchy. Średnia temperatura powietrza latem przekracza 35 °C, maksymalnie dochodzi do 55 °C. Naturalną roślinność stanowią półpustynne stepy z kaktusami, na południu roślinność pustynna, na wyżynie Mogollon lasy z sosną żółtą. W północnej części od Parku Narodowego Wielkiego Kanionu do Parku Narodowego Skamieniałego Lasu na północnym brzegu rzeki Małe Kolorado rozciąga się 240 km pas Pustyni Pstrej[8].

  • Najwyższe szczyty: Humphreys Peak (3852 m n.p.m.) i Baldy Mountain (3476 m n.p.m.)
  • Główne rzeki: Kolorado, Gila River
  • Roślinność: półpustynne stepy z kaktusami, na południu roślinność pustynna, sosna żółta
  • Liczba hrabstw: 15
  • Liczba parków stanowych: 28
Phoenix Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru
Średnia temperatura maksymalna (°C) 15,2 17,5 21,2 25,1 30,2 33,4 35,1 35,2 32,4 26,7 20,0 15,5
Średnia temperatura minimalna (°C) 9,2 11,9 13,4 16,8 22,8 29,4 32,2 30,9 26,7 20,3 13,8 9,8
Średnia temperatura (°C) 12,4 14,6 17,2 21,3 25,9 31,2 34,0 32,8 29,9 23,8 16,1 12,5
Opady (mm) 21,1 19,6 27,2 6,4 4,1 2,3 25,1 23,9 19,1 20,1 18,5 23,4
Źródło: US National Climatic Data Center

Demografia

edytuj
 
Gęstość zaludnienia Arizony

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Arizona liczy 7 151 502 mieszkańców, co oznacza wzrost o 759 485 (11,9%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010[3]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,9% populacji, 22,5% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18,0% to osoby mające 65 i więcej lat. 50,3% ludności stanu stanowią kobiety[9].

Rasy i pochodzenie

edytuj

Według danych pięcioletnich z 2022 roku, 66,7% mieszkańców stanowiła ludność biała (53% nie licząc Latynosów), 13,4% miało rasę mieszaną, 4,6% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 4,1% rdzenna ludność Ameryki, 3,4% Azjaci i 0,2% Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 32% ludności stanu[10].

Największe grupy stanowią osoby pochodzenia meksykańskiego (27,6%), niemieckiego (12,5%), angielskiego (9,2%), irlandzkiego (8,7%), włoskiego (4,1%), „amerykańskiego” (3,9%) i afroamerykańskiego. Istnieją także duże grupy Norwegów lub Szwedów (210,8 tys.), Szkotów lub osób pochodzenia szkocko–irlandzkiego (174,4 tys.), Francuzów (168 tys.), nieokreślonych Europejczyków (159,8 tys.) i Polaków (152,2 tys.)[10].

Miasta

edytuj
 
Największe miasta w stanie Arizona, powyżej 200 000 mieszkańców (2021)[11]

Na terenie stanu Arizona znajduje się 91 miast (city lub town), w tym jedno o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 12 powyżej 100 000 mieszkańców, a 44 powyżej 10 000 mieszkańców (2021 r.)[11]:

Język

edytuj

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były[12]:

Polonia w Arizonie

edytuj

W 2022 roku oszacowano 152,2 tys. (2,1%) osób pochodzenia polskiego, w tym 101,7 tys. zamieszkiwało hrabstwo Maricopa obejmujące obszar metropolitalny Phoenix[10]. Co roku organizowane są tam festiwale polonijne. Życie kulturalne toczy się głównie przy parafii Matki Boskiej Częstochowskiej[potrzebny przypis].

Drugim, co do wielkości skupiskiem polonijnym jest Tucson. Tam również działalność polonijna koncentruje się wokół parafii św. Cyryla z Aleksandrii. Szkoły przyparafialne są miejscem, gdzie dzieci uczą się historii, języka i tradycji polskiej[potrzebny przypis].

Religia

edytuj
 
Bazylika Mariacka w Phoenix.
 
Wnętrze zielonoświątkowego megakościoła Dream City Church.

Struktura religijna w 2014 roku[13]:

67% populacji wyznaje chrześcijaństwo, a Kościół katolicki pozostaje największą pojedynczą organizacją. Nurt kościołów ewangelikalnych obejmuje lokalne kościoły bezdenominacyjne (np. Christ’s Church of the Valley), baptystów, zielonoświątkowców, campbellitów i wiele innych ugrupowań. Protestantyzm głównego nurtu reprezentowany jest głównie przez Zjednoczony Kościół Metodystyczny i Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce.

Sąsiedztwo ze stanem Utah sprawia, że Arizona wśród stanów USA ma czwarty co do wielkości odsetek mormonów[15]. Po 2010 roku wraz z napływem migrantów mocno wzrosła społeczność muzułmańska (110 tys. w 2020)[15]. 86 tys. osób (1,2%) to świadkowie Jehowy[14].

Gospodarka

edytuj

Arizona jest 39. stanem w Stanach Zjednoczonych pod względem dochodu na głowę mieszkańca. Największym pracodawcą w stanie jest rząd stanowy, największym prywatnym pracodawcą jest Walmart.

Najważniejsze gałęzie gospodarki to rolnictwo, górnictwo, produkcja i turystyka, a Wielki Kanion jest największą atrakcją turystyczną stanu, przyciągającą ponad 4 miliony turystów rocznie[16].

Największy udział w wytwarzaniu produktu krajowego brutto (PKB) stanu mają nieruchomości, usługi rządowe, usługi profesjonalne i biznesowe, finanse i ubezpieczenia, handel i usługi opieki zdrowotnej. Inne kluczowe branże w stanie obejmują produkcję komputerów i produktów elektronicznych, lotnictwo i obronę, oraz nauki biologiczne[2].

Bogactwa naturalne

edytuj
 
Kopalnia miedzi w pobliżu Morenci

Arizona jest bogata w minerały, a obszar ten już pod koniec XVI wieku przyciągał hiszpańskich odkrywców poszukujących złota, srebra i miedzi. Arizona nadal produkuje więcej miedzi niż jakikolwiek inny stan, co stanowiło prawie trzy czwarte krajowej produkcji w 2020 roku. Arizona jest miejscem występowania dużych rezerw uranu, w tym najwyższej jakości uranu w kraju[2].

W Arizonie są dwa złoża węgla – Black Mesa na północnym wschodzie w rezerwatach Navajo i Hopi, oraz Pinedale w środkowo-wschodniej Arizonie. Jedyna stanowa kopalnia węgla zaprzestała działalności w 2019 roku[2].

Energia

edytuj
 
Elektrownia jądrowa Palo Verde w Arizonie jest największą elektrownią jądrową w kraju.

Gaz ziemny jest podstawowym paliwem wykorzystywanym do wytwarzania energii elektrycznej w Arizonie. W 2020 roku odpowiada za blisko połowę produkcji w porównaniu z jedną trzecią zaledwie dwa lata wcześniej. Za blisko trzy dziesiąte wytworzonej energii elektrycznej w stanie odpowiadają trzy działające reaktory Palo Verde[2].

Na kolejnych miejscach w produkcji energii elektrycznych w Arizonie plasują się elektrownie węglowe, oraz zasoby odnawialne z energią słoneczną i hydroelektryczną na czele. Arizona zajmuje czwarte miejsce wśród stanów produkujących energię elektryczną z energii słonecznej[2].

Rolnictwo

edytuj

Południowa część Arizony to głównie pustynia, gdzie kwitną uprawy bawełny i sałaty. Bydło i owce żyją w górzystych regionach północy i zachodu. Ponadto istotną siłą gospodarczą są cytrusy – stan Wielkiego Kanionu zajmuje drugie miejsce w kraju pod względem produkcji kantalupy, melonów spadziowych i produkcji cytryny. Arizona szczyci się jedną z najbardziej wydajnych sieci nawadniających na świecie[17].

Transport

edytuj
 
Wjazd do Arizony z Nowego Meksyku na Interstate 10

W Phoenix znajduje się międzykontynentalny port lotniczy Phoenix-Sky Harbor, który obsługuje rocznie więcej niż 40 milionów pasażerów. Ważny jest także port lotniczy w Tucson, który obsługuje 4 miliony pasażerów rocznie.

 
Droga US 93 wiodąca z Kingman w Arizonie do Las Vegas w Nevadzie

Są dwie ważne autostrady międzystanowe na osi wschód-zachód. Na północy, omijając rezerwat Nawaho przecina stan autostrada Interstate 40[18]. W Arizonie jest ona w większości poprowadzona wzdłuż drogi Route 66 (Chicago – Los Angeles), która ma obecnie charakter historyczny, z licznymi muzeami i atrakcjami turystycznymi[19]. Na południu stanu prowadzi autostrada Interstate 10 łącząc Teksas (El Paso) z Kalifornią Południową. Pomiędzy miastami Tucson i Phoenix odchodzi od niej autostrada Interstate 8 wiodąca przez Yumę do San Diego na wybrzeżu Pacyfiku[18].

Nie ma autostrady przecinającej cały stan w kierunku północ-południe, ze względu na Wielki Kanion i tereny rezerwatów indiańskich na północy. Rolę południkowej arterii spełniają trzy drogi prowadzące od Nogales na granicy z Meksykiem do Flagstaff (Interstate 19, następnie fragment autostrady międzystanowej nr 10 oraz od Phoenix Interstate 17)[18]. Obie autostrady (nr 17 i 19) mimo nazwy międzystanowe zaczynają się i kończą w Arizonie. Północno-zachodniej części granicy z Utah nie można pokonać jadąc z południa ze względu na blisko 400 km odcinek Wielkiego Kanionu. Droga US 180 będąca przedłużeniem arterii południkowej od Flagstaff dochodzi tylko do Parku Narodowego Wielkiego Kanionu[18].

Jedynymi sąsiednimi stanami, które nie mają połączenia autostradami z Arizoną są Nevada i Utah, jednak z tym pierwszym połączenie jest drogą ekspresową, czterojezdniową nr US 93 z Kingman do Las Vegas, a z Utah drogami US 89 oraz US 191 wiodącymi przez rezerwaty Indian Nawaho oraz Hopi[18].

Google w Arizonie, oferuje darmowe przejazdy dla mieszkańców samochodami autonomicznymi, na obszarze dwukrotnie większym niż San Francisco[20].

System polityczny

edytuj

Władzę ustawodawczą na szczeblu stanowym sprawuje dwuizbowa Legislatura Arizony, złożona z Izby Reprezentantów i Senatu. Na czele władzy wykonawczej stoi gubernator, wybierany w wyborach bezpośrednich na czteroletnią kadencję.

Ruchy secesyjne wewnątrz stanu

edytuj

Dnia 10 lutego 2011 r., politycy i działacze reprezentujący co najmniej trzy partie polityczne uruchomili stronę „Start our State” na Facebooku, dążąc do oderwania pewnych terytoriów od Arizony[21]. Pomysł ten po raz pierwszy został zaproponowany w 1980 roku przez Hugh Holuba, zaczął się rozwijać po artykule na pierwszej stronie „Arizona Daily Star” z 24 lutego 2011 roku[22]. Około 1986 zaproponowano odseparowanie od Arizony Gila River (pomiędzy Phoenix i Tucson), po wyborze gubernatora Evana Mechama(inne języki), który zanim został usunięty z urzędu, anulował płatny urlop w stanowe obchody dnia Martina Luthera Kinga.

Pojawiają się propozycje utworzenia z hrabstwa Pima i sąsiednich hrabstw stanu Baja Arizona. Hrabstwo to, samo w sobie jest większe niż New Jersey i Connecticut, a także ma większą populację niż Vermont i Delaware[23].

Edukacja

edytuj

Edukacja publiczna z trudem radziła sobie z gwałtownym wzrostem liczby studentów wynikającym z wyżu demograficznego oraz z ogólnym brakiem wsparcia finansowego ze strony rządu stanowego, który pod koniec XX wieku należał do tych, które najmniej przeznaczały na edukację publiczną w przeliczeniu na mieszkańca. Dzieci muszą uczęszczać do szkoły w wieku od 8 do 16 lat lub do ukończenia ósmej klasy. Wskaźnik porzucania nauki należy do najwyższych w kraju[24].

Szkolnictwo wyższe w Arizonie, podobnie jak w większości stanów zachodnich zdominowane jest przez duże uniwersytety publiczne, a do najważniejszych należą: Uniwersytet Arizony w Tucson (zał. w 1885), Arizona State University w Tempe (1885), oraz Northern Arizona University we Flagstaff (1899)[24].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Phoenix passes Boston as 10th largest U.S. metro area [online], Rose Law Group Reporter, 26 marca 2020 [dostęp 2022-06-11] (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h Arizona – State Energy Profile Analysis – U.S. Energy Information Administration (EIA) [online], www.eia.gov [dostęp 2021-06-11].
  3. ↑ a b Change in Resident Population of the 50 States, the District of Columbia, and Puerto Rico: 1910 to 2020 [online], 2020 Census Apportionment Results [dostęp 2021-06-11].
  4. ↑ a b Betty Reid: Historians disagree on origins of Arizona’s name. AZ Central, CENTENNIAL – NEWS. [dostęp 2015-11-15]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e The Meaning of Arizona. Digital Arizona Library. [dostęp 2015-11-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-08)]. (ang.).
  6. ↑ Origin of „Arizona” Arizona State Name Origin. [dostęp 2015-11-15]. (ang.).
  7. ↑ Marcos de Niza, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-02-14] (ang.).
  8. ↑ Painted Desert, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-01-19] (ang.).
  9. ↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: Arizona; United States [online], www.census.gov [dostęp 2021-06-11] (ang.).
  10. ↑ a b c 2022: ACS 5-Year Estimates Data Profiles (DP05/DP02) [online], data.census.gov [dostęp 2024-12-11] (ang.).
  11. ↑ a b City and Town Population Totals: 2020-2021. U.S. Census Bureau. [dostęp 2023-04-22]. (ang.).
  12. ↑ Modern Language Association. Podane są wszystkie języki używane przez więcej niż 0,5% ogółu ludności.
  13. ↑ Religious Landscape Study, „Pew Research Center’s Religion & Public Life Project”, 11 maja 2015 [dostęp 2018-01-09] (ang.).
  14. ↑ a b Arizona - State Membership Report (2020) [online], www.thearda.com [dostęp 2024-12-11] (ang.).
  15. ↑ a b Rankings by Counties, Metro-Areas, States (Quicklists) | Statistics | US Religion [online], www.thearda.com [dostęp 2024-12-11].
  16. ↑ Sarah Clarke, 10 Things to Know About Arizona [online], US News, 2018 [dostęp 2021-06-11] (ang.).
  17. ↑ Arizona Agriculture – Farm Flavor [online], farmflavor.com [dostęp 2021-06-12].
  18. ↑ a b c d e National Highway System in Arizona. [dostęp 2014-04-29]. (ang.).
  19. ↑ Historic Route 66 Association of Arizona. [dostęp 2014-04-29]. (ang.).
  20. ↑ Game for a free ride in a driverless car? – Khaleej Times [online], khaleejtimes.com [dostęp 2019-02-25] (ang.).
  21. ↑ Start Our State. Facebook.com. [dostęp 2011-03-17]. (ang.).
  22. ↑ ^ Rhonda Bodfield and Andrea Kelly: Could Baja Arizona be 51st state in US?. [dostęp 2011-03-17]. (ang.).
  23. ↑ Free Baja Arizona. [dostęp 2011-03-20]. (ang.).
  24. ↑ a b Arizona, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-06-11] (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Arizona&oldid=75527911”