St Albans
St Albans (czasem jako Saint Albans, łac. Villa Albani[3] lub Villa Sancti Albani[4]) – miasto w Wielkiej Brytanii, w Anglii, w południowej części hrabstwa Hertfordshire.
Widok z wieży zegarowej na ulice: French Row (po lewej), Market Place (po prawej) i St Peter's (w głębi). | |||||
| |||||
Dewiza: MEDIOCRIA FIRMA (Bezpieczeństwo w przeciętności) | |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Kraj | |||||
Region | |||||
Hrabstwo | |||||
Dystrykt | |||||
Burmistrz |
Annie Brewster [1] | ||||
Powierzchnia |
161,18 (dystrykt) km² | ||||
Populacja (2001) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Nr kierunkowy |
+44-1727 | ||||
Kod pocztowy |
AL1, AL2, AL3, AL4 | ||||
Położenie na mapie Hertfordshire Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
Położenie na mapie Wielkiej Brytanii Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
Położenie na mapie Anglii Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:city} | |||||
Strona internetowa |
Położone jest w dolinie rzeki Ver (dorzecze Tamizy), ok. 32 km na północny zachód od Londynu. Zamieszkuje je ponad 64 tys. osób[2] (ponad 131 tys. wraz z przedmieściami). Razem z Harpenden i pobliskimi wsiami tworzy niemetropolitalny dystrykt St Albans.
W czasie panowania rzymskiego miasto, znane jako Verulamium, było największym po Londynie (Londinium) ośrodkiem, a od ok. 60 r. – stolicą (municipium) rzymskiej Brytanii[5][6].
Nazwa
W okresie rzymskim miasto znane było jako Verulamium; nazwa ta pochodziła od osady zwanej Verlamion – głównego ośrodka plemienia Catuvellauni. Po opuszczeniu miasta przez Rzymian, funkcjonowało ono pod jedną z dwóch saksońskich nazw: Verlamchester lub Watlingchester (Wæclingacæster)[7]. Obecna nazwa – St Albans – nawiązuje do św. Albana, pierwszego angielskiego chrześcijańskiego męczennika[8], ściętego ok. 324 r. przez Rzymian.
Administracja
Miasto St Albans jest częścią Miasta i Dytstryktu St Albans.
Okręgi wyborcze
Misto i dystrykt dzieli się na 20 okręgów wyborczych:[9]
|
|
Rada miasta i dystryktu
58 członków Rady Miasta i Dystryktu wybieranych jest w wyborach powszechnych. Rada wybiera spośród swoich członków Przewodniczącego Rady (ang. Mayor). Aktualną przewodniczącą St Albans jest Annie Brewster[1].
Demografia
Według Domesday Book ("Księgi Sądu Ostatecznego") miasto liczyło ok. 500 mieszkańców w roku 1086.
Populacja miasta St Albans (ang. Borough of St Albans) w latach 1801-1971:[10]
1801-1971
Rok | Liczba ludności | Przyrost (%) |
---|---|---|
1801 | 3038 | — |
1811 | 3653 | 20,2 |
1821 | 4472 | 22,4 |
1831 | 4772 | 6,7 |
1841 | 6497 | 36,1a |
1851 | 7000 | 7,7 |
1861 | 7675 | 9,6 |
1871 | 8298 | 8,1 |
1881 | 10 931 | 31,7b |
1891 | 12 898 | 18,0 |
1901 | 16 019 | 24,2 |
1911 | 18 133 | 13,2 |
1921 | 25 593 | 41,1c |
1931 | 28 624 | 11,8 |
1939 | 42 450 | 48,3d |
1951 | 44 0983 | 3,9 |
1961 | 50 293 | 14,0e |
1971 | 52 174 | 3,7 |
a) W roku 1835 poszerzono granice miasta.
b) W roku 1841 poszerzono granice miasta.
c) W roku 1913 poszerzono granice miasta.
d) W roku 1933 zredukowano granice miasta.
e) W roku 1955 zmieniono granice miasta.
1961-2001
Populacja Miasta i Dystryktu St Albans (ang. City and District of St Albans)[11]. W roku 1974 zmieniono podział administracyjny. Dane dla lat 1961 i 1971 odnoszą się do obszaru nowego Miasta i Dystryktu St Albans[11].
Rok | Liczba ludności | Przyrost (%) |
---|---|---|
1961 | 107 458 | — |
1971 | 121 359 | 12,9 |
1981 | 125 124 | 3,1 |
1991 | 126 202 | 0,9 |
2001 | 121 359 | 2,2 |
Lokalne media
W St Albans działają lokalne rozgłośnie radiowe: "Radio Verulam"[12] i "Herts Mercury 96.6"[13] oraz ukazują się dwa tygodniki: "St Albans & Harpenden Review"[14][15] oraz "Herts Advertiser"[16].
Historia
Verlamion
Pierwsze znane osadnictwo w rejonie St Albans to osada z epoki żelaza datowana na koniec I wieku p.n.e. i początkiem I wieku n.e. Badania wykonane w latach 30. XX wieku wykazały, iż osada usytuowana była w dzisiejszym lesie Prae Wood (na północny-zachód od Bluehouse Hill Road, przy Hampstead Road)[17]. Późniejsze ekspertyzy wykazały, że osadnictwo rozciągało się w dolinie rzeki Ver, w miejscu gdzie powstało późniejsze miasto rzymskie[18].
Osada nosiła nazwę Verlamion, co prawdopodobnie oznaczało "nad stawem" ze względu na istniejący w okolicy dzisiejszego lasu Prae Wood staw. Na lokalnych monetach z okresu przedrzymskiego pojawia się nazwa Verlamio.[19]
Verlamion, obok Camulodunum (dzisiejsze miasto Colchester), był najwiekszym ośrodkiem Brytanii i głównym ośrodkiem plemienia Catuvellauni[19].
Verulamium
Po podbiciu Brytanii przez Rzymian w roku 43 n.e. miejscowość (znana wówczas jako Verulamium) stała się największym ośrodkiem rzymskim w Brytanii obok Londinium. Szacowana liczba mieszkańców w okresie rzymskim wynosi 15 tysięcy osób[20]. Miasto uległo zniszczeniu podczas rewolty Boudiki w latach 60-61 n.e. Po odbudowaniu miało wiele wspaniałych domów, a w roku 275 zostało otoczone kamiennymi murami miejskimi[21].
Po odejściu armii rzymskiej w 410, miasto powoli zaczęło podupadać. Materiał budowlany ze zniszczonych budynków rzymskich wykorzystano do rozbudowy m.in. targu miejskiego i opactwa. Istniejąca do dziś wieża opactwa została wzniesiona (wg tradycji) niedaleko miejsca egzekucji św. Albana (około roku 250, ale przyjmowane są też daty 209, 254, lub – data uznana za oficjalną – 304) z surowców pochodzących z Verulamium. Św. Alban jest najstarszym znanym brytyjskim męczennikiem chrześcijańskim i w związku z jego kultem trwała późniejsza rozbudowa miasta[22].
St Albans
- W V wieku powstał w mieście pierwszy klasztor benedyktyński[23]. Kolejne opactwo powstało w roku 793 z inicjatywy Offy, króla Mercji. Osadnictwo rozrastało się wokół innego klasztoru benedyktyńskiego, założonego w latach 900-950 przez opata Ulsinusa (znanego także jako Wulsin). W 1077 Paul z Caen rozpoczął budowę opactwa, używając w tym celu materiału budowlanego z ruin rzymskiego miasta Verulamium[24].
- Jak podaje XIII-wieczny benedyktyński kronikarz Matthew Paris, opat Ulsinus (Wulsin) ufundował trzy kościoły w roku 948, ze względu na rosnącą liczbę pielgrzymów, przybywających oddać cześć św. Albanowi. Były to: kościół pw. św. Stefana, kościół pw. św. Piotra i kościół pw. św. Michała; zostały one zbudowane w równej odległości od opactwa. Opat Ulsinus w 948 założył także szkołę (St Albans School – mieszczącą się do dziś w bramie głównej opactwa)[25].
- Począwszy od X wieku w centrum miasta odbywa się targ.
- Z inicjatywy XIV opata Paula de Caen w roku 1077 rozpoczęto budowę kościoła przy opactwie (dzisiejsza katedra) , która zakończyła się w roku 1089. Kościół miał ponad 105-metrową wieżę (350 stóp) i siedem apsyd[26].
- Geoffrey de Gorham w roku 1140 założył klasztor żeński nieopodal miasta – Sopwell Priory[27].
- W roku 1154 opat St Albans został oficjalnie uznany głównym opatem Anglii.
- W roku 1190 John de Cella (znany także jako John of Wallingford) rozpoczął rozbudowę opactwa, którą ponawiano w latach 1257–1320, lecz z przyczyn finansowych nigdy nie ukończono zgodnie z planem.
- W roku 1213 w opactwie w St Albans powstał pierwszy szkic Magna Carta[28].
- W roku 1290 przez centrum miasta przeszedł orszak pogrzebowy Eleonory Kastylijskiej, a na placu targowym przy wieży zegarowej umieszczono krzyż wart 100 funtów. Krzyż został zniszczony i usunięty w roku 1701[29].
- 22 maja 1455 St Albans było miejscem pierwszego starcia w wojnie Dwóch Róż[30].
- II bitwa pod St Albans miała miejsce 12 lutego 1461[31][30] i była najkrwawszą bitwą owej wojny – zginęło ok. 6000 osób.[32]
- W roku 1553 miasto otrzymało od króla prawo (Royal Charter) na prowadzenie targu miejskiego[33].
- Rozwój infrastruktury w XVIII i XIX wieku (m.in. utwarzenie dróg, budowa linii kolejowej łączącej St Albans z Londynem w 1868) pomogła miastu w rozwoju handlu[21].
- W 1877 zostały potwierdzone prawa miejskie St Albans, a kościół pw. św. Albana uzyskał status katedry[34].
Kultura i rozrywka
St Albans nie posiada kina; ostatnie, znane pod nazwą Odeon, zostało zamknięte w 1995 roku i sprzedane w roku 2008. Obecnie James Hannaway przy wsparciu mieszkańców (ponad milion funtów dotacji) zamierza odnowić kino w stylu art déco[35]. Nowe kino będzie nosiło nazwę The Odyssey na cześć filmu Stanleya Kubricka (związanego z miastem reżysera)[36]. Filmy wyświetlane są w St Albans Arena oraz pobliskich miejscowościach (Welwyn Garden City, Berkhamsted, Garston i Hatfield).
Przedstawienia teatralne można oglądać w Maltings Art Theatre, Trestle Arts Base, Alban Arena, Abbey Theatre, Sandpit Theatre, Watford Palace Theatre, Radlett Centre[37].
W mieście znajduje się kilka muzeów: Verulamium Museum (w parku Verulamium), Museum of St Albans (Hatfield Road), Clock Tower (wieża zegarowa w centrum miasta), Sopwell Nunnery (ruiny dworku zbudowanego w miejscu średniowiecznego klasztoru)[38] oraz ruiny teatru rzymskiego (przy St Michael's Street)[39].
Koncerty organowe organizowane są w The St Albans Organ Theatre, gdzie znajduje się także muzeum organów (tzw. organów kinowych – ang. theatre organ, niem. Kinoorgel)[40].
Główne atrakcje turystyczne
Park Verulamium (park jest pod opieką konserwatorską, zajmuje obszar dawnego rzymskiego miasta Verulamium):
- Ruiny teatru rzymskiego;
- Mozaikowa posadzka rzymskiego domu z zachowanym hypocaustum[39].
- Fragment kamiennego muru rzymskiego.
- Verulamium Museum – prezentacja rzymskiej przeszłości miasta, m.in. rekonstrukce wnętrz rzymskich domów i mozaiki[39].
- Główna brama opactwa (dziś St Albans School).
- Ye Olde Fighting Cocks – najstarszy pub w Anglii[41].
- Jezioro (ang. The Lake) – siedlisko ptactwa wodnego (m.in. czapla siwa).
- Teatr rzymski – wybudowany ok. 140 n.e. z miejscami dla 2000 widzów, jedyny widoczny przykład w Wielkiej Brytanii[42].
- Katedra pw. św. Albana na Holywell Hill.
- Wieża zegarowa z początku XV wieku[39] – jedna z niewielu w Anglii średniowieczna wieża z zegarem[39]., w czasie wojen napoleońskich używana jako część systemu wczesnego ostrzegania za pomocą luster (najbliższa wieża znajdowała się w Yarmouth, ok. 8 km od St Albans)[39].
- Sopwell – ruiny XVI-wiecznego dworku wybudowanego w miejscu średniowiecznego klasztoru żeńskiego. Wg legendy w klasztorze przebywała Anna Boleyn zanim poślubiła Henryka VIII[43].
- W środy i w soboty odbywa się (od X wieku) najstarszy targ w Anglii (centrum miasta, ulice: St Peter's oraz Market Place).
- Miasto przecinają liczne szlaki rowerowe, łączące pobliskie miejscowości (np. "Albans Way" do Hatfield – dawna linia kolejowa przekształcona w szlak rowerowy).
- Przez miasto i w jego okolicach przebiegją szlaki piesze (m.in. "The River Ver", "The Moors", "Verulamium, "The Common")[44][45][46][47][48].
Transport
Kolej
W mieście znajdują się dwie czynne stacje kolejowe:
- St Albans City – bezpośrednie połączenia (przez Londyn St Pancras International/King's Cross):
Stacja obsługiwana jest przez First Capital Connect[49]. Stacja St Albans City zapewnia połączenia z lotniskami w Luton (kierunek Bedford) i Gatwick (kierunek Brighton).
- St Albans Abbey – połączenie z Watford Junction, znane jako Abbey Line, obsługiwane jest przez London Midland[50].
- Stara stacja kolejowa (zw. old rail station) została zamknięta, a torowisko łączące St Albans z Hatfield przekształcono w drogę rowerową NCN 61.
Komunikacja autobusowa
Komunikację autobusową (lokalnie i miedzymiastowo) zapewnia kilka prywatnych przedsiębiorstw transportowych.
Głównymi przystankami w mieście są:
- St Peter's Street,
- stacja kolejowa St Albans City[51].
Linie autobusowe zapewniają połączenia z lotniskami w Luton, Gatwick i Heathrow.
Tramwaje
Do roku 2012 zostanie przeprowadzona modernizacja Abbey Line z St Albans Abbey do Watford Junction. Pociągi zostaną zastąpione tramwajami i uruchomione zostaną dodatkowe kursy (2-3 na godzinę), co pozwoli na przewóz 450 000 pasażerów rocznie[52]. Hrabstwo Hertfordshire, po przejęciu trasy, będzie dzierżawić linię jednej z czterech startujących w przetargu firm przez 22 lata. Projekt został przesłany Ministerstwu Transportu i czeka na zaakceptowanie[53].
Planowane jest także przedłużenie przyszłej linii tramwajowej do centrum miasta oraz do Hatfield[54].
Drogi rowerowe
Przez St Albans przebiegają dwie krajowe drogi rowerowe (należące do systemu National Cycle Network):
- NCN 6 – docelowo łącząca Londyn z Keswick w Cumbrii. Trasa przebiga przez Watford, Luton, Milton Keynes, Northampton, Market Harborough, Leicester, Derby, Nottingham, Worksop, Sheffield, Manchester, Blackburn, Preston, Lancaster, Kendal i Windermere[55].
- NCN 61 – docelowo łącząca Maidenhead z Rye House Station. Trasa przebiega przez Uxbridge, Rickmansworth, Watford, St Albans, Hatfield, Welwyn Garden City, Hertford i Ware[56]. Część trasy między St Albans i Hatfield (wolna od ruchu samochodowego) znana jest jako The Alban Way[57]. Droga nr 61 częściowo pokrywa się z trasą nr 6 (między Watford i St Albans) oraz trasą nr 12 (między Hatfield i Welwyn Garden City)[56].
Drogi rowerowe są oznakowane i ogólnodostępne są darmowe szczegółowe mapy[58].
Szkolnictwo
Szkoły średnie
Państwowe
- Beaumont School[59]
- Francis Bacon Maths & Computing College[60]
- Loreto College, St Albans (rzymskokatolicka dla dziewcząt)[61]
- Marlborough School[62]
- Nicholas Breakspear Catholic School (rzymskokatolicka)[63]
- Sandringham School[64]
- St Albans Girls' School (dla dziewcząt)[65]
- Townsend Church of England School (Kościół Anglii)[66]
- Verulam School (dla chłopców)[67]
Niepaństwowe
- St Albans School (dla chłopców w wieku 11-18 lat i dziewcząt w wieku 16-18 lat)[68]
- St Albans High School for Girls (Kościół Anglii, dla dziewcząt)[69]
- St Columba's College (katolicka dla chłopców)[70]
Szkoły wyższe
W St Albans znajduje się kampus Oaklands College[71] oraz kampus University of Hertfordshire[72].
Związki partnerskie
Związki partnerskie miasta St Albans i inne związane z nim instytucje[73]
Miasta partnerskie
- Fano, Włochy
- Nevers, Francja
- Nieuwleusen, Niderlandy
- Nyíregyháza, Węgry
- Odense, Dania
- Wormacja, Niemcy
Inne związki miasta
Osoby związane z miastem
- św. Alban (?-22 czerwca ok. 324) - chrześcijański męczennik, stracony przez Rzymian;
- Francis Bacon (1561-1626), filozof, naukowiec, I wicehrabia St Albans;
- Nicholas Breakspear (ok. 1100-1159), później jako papież Hadrian IV, urodzony w Abbots Langley, uczęszczał do szkoły w St Albans;
- Cheryl Campbell (ur. 1949), aktor;
- John de Cella (znany jako Richard of Wallingford) (1292-1336), opat katedry w St Albans matematyk, horolog, astronom;
- Ralph Chubb (1892-1960), litograf;
- Sarah Churchill, książna Marlborough (1660-1744), żona Johna Churchilla, pierwszego księcia Marlborough, przyjaciółka królowej Anny;
- Siobhán Fahey (ur. 1957), piosenkarka z zespołów Bananarama oraz Shakespear's Sister, uczęszczała do Loreto College;
- Stephen Hawking (ur. 1942), fizyk, uczęszczał do St Albans School;
- Christopher Herbert (ur. 1944), IX biskup St Albans (1995-2009);
- Benny Hill (1924-1992), komik, mieszkał w St Albans;
- Stanley Kubrick (1928-1999), filmowiec, mieszkał w Childwickbury Manor;
- Mike Newell (ur. 1942), reżyser filmowy (m.in. filmy o Harrym Potterze), mieszkał w St Albans, uczęszczał do St Albans School;
- Matthew Paris (ok. 1200-1259), benedyktyn, kronikarz;
- Robert Runcie (1921-2000), biskup St Albans 1970-1980, arcybiskup Canterbury 1980-1991;
- George Gilbert Scott (1811-1878), przebudował katedrę w St Albans (1856-1877);
- Wulsin (Ulsinus) (X wiek), opat, założyciel (948) St Albans School, fundator kościoła pw. św. Michała, kościoła pw. św. Piotra oraz kościoła pw. św. Stefana.
Zobacz też
- ↑ a b New Mayor and Deputy Mayor for St Albans City and District. [w:] St Albans City & District Council [on-line]. St Albans City & District Council, 2012-05-24. [dostęp 2012-11-17]. (ang.).
- ↑ a b Office for National Statistics, 2001 Census, Key Statistics for HCC Settlements #. Crown copyright. Table KS01 Usual resident population (numbers)
- ↑ Johann Georg Theodor Grässe: Orbis latinus oder Verzeichniss der lateinischen Benennungen der bekanntesten Städte etc., Meere, Seen, Berge und Flüsse in allen Theilen der Erde nebst einem deutsch-lateinischen Register derselben.. T. Ein Supplement zu jedem lateinischen und geographischen Wörterbuche.. Dresden: G. Schönfeld's Buchhandlung (C. A.Werner), 1861, s. 209. [dostęp 2010-01-10].
- ↑ Domesday Book
- ↑ Jane McIntosh: Handbook of Life in Prehistoric Europe. Oxford University Press US, 2009, s. 158. ISBN 0-19-538476-8.
- ↑ Guy de la Bédoyère: Roman towns in Britain. Rowman & Littlefield, 1992, s. 31, seria: English heritage. ISBN 978-0-7134-6893-9.
- ↑ Grant Allen: Science in Arcady. BiblioBazaar, 2007, s. 215. ISBN 978-1-4346-4943-0.
- ↑ Enjoy! St Albans. What to see and do.. St Albans: St Albans City & District Council, 2009, s. 8-9.
- ↑ Your Councillors. St Albans City & District Council. [dostęp 2010-06-28].
- ↑ Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 210, 257. ISBN 978-185936-190-0.
- ↑ a b Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 299. ISBN 978-185936-190-0.
- ↑ Radio Verulam. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Herts Mercury 96.6. [dostęp 2010-05-15]. (ang.).
- ↑ St Albans & Harpenden Review. Newsquest Media Group. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ „St Albans & Harpenden Review”, s. 4, 2010-03-24. Newsquest Media Group. (ang.).
- ↑ Herts Advertiser. Archant Regional Limited. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 7. ISBN 978-1-85936-190-0.
- ↑ Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 7-8. ISBN 978-1-85936-190-0.
- ↑ a b Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 8. ISBN 978-1-85936-190-0.
- ↑ Paul Johnson: Historia Anglików. Gdańsk: Marabut, 1995, s. 30. ISBN 83-85893-16-4.
- ↑ a b Enjoy! St Albans. Visitor Guide. "History". St Albans: 2009, s. 6-7.
- ↑ Story of St Alban. The Cathedral and Abbey Church of Saint Alban. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Cathedral & Abbey Church of Saint Alban. „Churches of St Albans”, s. ulotka informacyjna, 2009. St Albans City & district Council. (ang.).
- ↑ Past and present. St Albans: The Cathedral and Abbey Church of Saint Alban, 2009.
- ↑ St Albans School. [dostęp 2010-03-28]. (ang.).
- ↑ Medieval Architecture. [w:] The Cathedral and Abbey Church of Saint Alban [on-line]. The Cathedral and Abbey Church of Saint Alban, 2010. [dostęp 2010-03-28]. (ang.).
- ↑ Sopwell Nunnery Green Space. [w:] St Albans City & District Council [on-line]. 2009-12-04. [dostęp 2010-01-09]. (ang.).
- ↑ Oaklands College students to create original artwork celebrating forthcoming St Albans Magna Carta festival. [w:] St Albans & City District Council [on-line]. St Albans & City District Council, 2010-02-19. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Clock Tower. [w:] St Albans Museums [on-line]. [dostęp 2010-03-28]. (ang.).
- ↑ a b Michael Hicks: The Wars of the Roses 1455-1485. T. 54: The Wars of the Roses 1455-1485. Osprey Publishing, 2003, s. 34-35, seria: Essential histories. ISBN 1-84176-491-4.
- ↑ Ronald H. Fritze, William Baxter Robison: Historical dictionary of late medieval England, 1272-1485. Greenwood Publishing Group, 2002, s. 484. ISBN 0-313-29124-1.
- ↑ Ronald H. Fritze, William Baxter Robison: Historical dictionary of late medieval England, 1272-1485. Greenwood Publishing Group, 2002, s. 485. ISBN 0-313-29124-1.
- ↑ Markets and shopping. St Albans & Harpenden Review. [dostęp 2010-03-28]. (ang.).
- ↑ Enjoy! St Albans. St Albans: St Albans City & District Council, 2009, s. 7.
- ↑ Film. All About St Albans. [dostęp 28 marca 2010].
- ↑ The Odyssey Cinema in St Albans. allaboutstalbans.com, All About St Albans. [dostęp 2010-10-02]. (ang.).
- ↑ Theatre. All About St Albans. [dostęp 9 września 2009].
- ↑ Sopwell Nunnery Green Space. [w:] St Albans City & District Council [on-line]. 2009-12-04. [dostęp 2010-01-28]. (ang.).
- ↑ a b c d e f St Albans Museums. [dostęp 30 listopada 2009].
- ↑ St Albans Organ Theatre. [dostęp 2010-01-08]. (ang.).
- ↑ Oldest Inn in Britain. [dostęp 9 września 2009].
- ↑ The Roman Theatre of Verulamium. [dostęp 30 listopada 2009].
- ↑ Informacje z tablicy informacyjnej znajdującej się na stanowisku.
- ↑ Hertfordshire County Council: Walks & More. St Albans: 2009.
- ↑ The River Ver. „Abbey Flyer”. St Albans City & District Council. (ang.).
- ↑ The Common. „Abbey Flyer”. St Albans City & District Council. (ang.).
- ↑ Verulamium. „Abbey Flyer”. St Albans City & District Council. (ang.).
- ↑ The Moors. „Abbey Flyer”. St Albans City & District Council. (ang.).
- ↑ National Rail Enquiries. NRE. [dostęp 9 września 2009].
- ↑ St Albans Abbey. London Midlands. [dostęp 9 września 2009].
- ↑ Timetables – Area 3: Harpenden, St Albans and Borehamwood. Intalink. [dostęp 9 września 2009].
- ↑ On track for better transport. „Horizons”, s. 18, Zima 2010. Hertfordshire County Council. (ang.).
- ↑ Tram link "could be here by 2012". „St Albans & Harpenden Review”, s. 9, 2010-11-10.
- ↑ St Albans Abbey tram-train announced. [w:] Railway Gazette International [on-line]. 30 października 2009. [dostęp 2010-01-08]. (ang.).
- ↑ Route 6. Sustrans. [dostęp 2010-06-05]. (ang.).
- ↑ a b Route 61. Sustrans. [dostęp 2010-06-05]. (ang.).
- ↑ Hertfordshire. Sustrans. [dostęp 2010-06-05]. (ang.).
- ↑ Cycling. [w:] Oficjalna strona St Albans City & District Council [on-line]. St Albans City & District Council, 2010-07-28. [dostęp 2010-08-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-23)]. (ang.).
- ↑ Beaumont School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Francis Bacon Maths & Computing College. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Loreto College. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Marlborough School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Nicholas Breakspear Catholic School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Sandringham School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ St Albans Girls' School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Townsend Church of England School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Verulam School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ St Albans School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ St Albans High School for Girls. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ St Columba's College. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ St Albans Smallford Campus. [w:] Oaklands College: About the Campus [on-line]. Oaklands College. [dostęp 2011-02-01]. (ang.).
- ↑ St Albans Campus Learning Resources Centre. University of Hertfordshire. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
- ↑ Town twinning. St Albans City & District County Council, 2009-08-27. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).