Derywacja (językoznawstwo)

Derywacja w językoznawstwie to proces słowotwórczy polegający na tworzeniu wyrazów pochodnych poprzez dodawanie do podstawy słowotwórczej sufiksów i prefiksów. Określana jest niejednokrotnie jako afiksacja lub derywacja dodatnia, w opozycji do derywacji wstecznej, polegającej na odrzucaniu od wyrazu afiksu.

Derywacja afiksalna

Typy formantów afiksalnych:

Afiksy to morfemy słowotwórcze występujące:

• przed rdzeniem (prefiksy, przedrostki), np. przenieść, wynieść, podnieść,
• po rdzeniu (sufiksy, przyrostki), np. chlebek, piecyk, pieczesz,
• po końcówkach fleksyjnych z ruchomością lub bez ruchomości (postfiksy) np. Posunąć się, się posunąć ← ruchomość,
• między składnikami wyrazu złożonego (interfiksy), np. żywopłot, długowłosa, parowóz.

Wśród formantów afiksalnych wyróżniamy łączenia, np. prefiksalno-sufiksalne, interfiksalno-sufiksalne, prefiksalno-postfiksalne.

Derywacja paradygmatyczna

Gdy różnica między derywatem a podstawą polega na odrębności paradygmatu fleksyjnego, brak jest natomiast jakichkolwiek afiksalnych wykładników derywacji, a także ucięć. Musi nastąpić zmiana części mowy.

Formantem paradygmatycznym może być:

• zmiana paradygmatu przenosząca wyraz z jednej części mowy do innej, np. biel|Ø od biały,
• zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części mowy, ale polegająca na przeniesieniu rzeczowników z deklinacji męskiej do żeńskiej, żeńskiej do męskiej, męskiej do nijakiej, z liczby pojedynczej do mnogiej,
• formant paradygmatyczny występuje przy przeniesieniu do klasy rzeczowników, bądź przymiotników, wyrażeń syntaktycznych (inaczej przyimkowych, czyli połączeń czasownika z przyimkiem), np. przed szkołą → przedszkole,
• derywaty utworzone z połączeń formantów afiksalnych i paradygmatycznych, np. prefiksalno-paradygmatyczne, np. Antypolski → Polska, itd.

Derywacja alternacyjna

Jedyny element różniący derywat od podstawy to oboczność tematowa. Oboczności mogą być:

• jakościowe, np. a → e, n → r,
• lub ilościowe (derywacja ujemna):
  • wewnątrztematowe, np. Dwójka → dwója k:Ø,
  • ucięcia, np. Spec od specjalista.

Derywacja mieszana

Przemieszanie różnych derywacji, np. paradygmatyczno-alternacyjne, np. tatar ← mięso tatarowe