Derywacja (językoznawstwo)

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 16 wrz 2010, była oparta na tej wersji.

Derywacja w językoznawstwie to proces słowotwórczy polegający na tworzeniu wyrazów pochodnych poprzez dodawanie do podstawy słowotwórczej sufiksów i prefiksów. Określana jest niejednokrotnie jako afiksacja lub derywacja dodatnia, w opozycji do derywacji wstecznej, polegającej na odrzucaniu od wyrazu afiksu.

Derywacja afiksalna

Typy formantów afiksalnych:

Afiksy to morfemy słowotwórcze występujące:

przed rdzeniem (prefiksy, przedrostki),
po rdzeniu (sufiksy, przyrostki),
po końcówkach fleksyjnych z ruchomością lub bez ruchomości (postfiksy) np. Posunąć się, się posunąć ← ruchomość,
między składnikami wyrazu złożonego (interfiksy), np. żywopłot.

Wśród formantów afiksalnych wyróżniamy łączenia, np. prefiksalno-sufiksalne, interfiksalno-sufiksalne, prefiksalno-postfiksalne.

Derywacja paradygmatyczna

Gdy różnica między derywatem a podstawą polega na odrębności paradygmatu fleksyjnego, brak jest natomiast jakichkolwiek afiksalnych wykładników derywacji, a także ucięć. Musi nastąpić zmiana części mowy.

Formantem paradygmatycznym może być:

zmiana paradygmatu przenosząca wyraz z jednej części mowy do innej, np. biel|Ø od biały,
zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części mowy, ale polegająca na przeniesieniu rzeczowników z deklinacji męskiej do żeńskiej, żeńskiej do męskiej, męskiej do nijakiej, z liczby pojedynczej do mnogiej,
formant paradygmatyczny występuje przy przeniesieniu do klasy rzeczowników, bądź przymiotników, wyrażeń syntaktycznych (inaczej przyimkowych, czyli połączeń czasownika z przyimkiem), np. przed szkołą → przedszkole,
derywaty utworzone z połączeń formantów afiksalnych i paradygmatycznych, np. prefiksalno-paradygmatyczne, np. Antypolski → Polska, itd.

Derywacja alternacyjna

Jedyny element różniący derywat od podstawy to oboczność tematowa. Oboczności mogą być:

jakościowe, np. a → e, n → r,
lub ilościowe (derywacja ujemna):
- wewnątrztematowe, np. Dwójka → dwója k:Ø,
- ucięcia, np. Spec od specjalista.

Derywacja mieszana

Przemieszanie różnych derywacji, np. paradygmatyczno-alternacyjne, np. tatar ← mięso tatarowe