Wikipedia

Gwara kłodzka języka niemieckiego

Gwara kłodzka (język niemiecki)
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Kelvin (dyskusja | edycje) o 14:27, 8 sty 2010. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.

Dialekt kłodzki (niem. Glätzisch Mundart, Glätzisch, Gleetzisch, Pauersch w gwarze – wiejski) – odmiana dialektu śląskiego języka niemieckiego, odrębna od dialektu górskiego (niem. Gebirgschlesisch), występująca do 1945 r. na terenie Grofschoaft Glootz (Grafschaft Glatz czyli hrabstwa kłodzkiego), głównie wśród mieszkańców wsi. Glätzisch był gwarą wykształconą na bazie mowy osadników z Turyngii i Frankonii kolonizujących Śląsk i ziemię kłodzką od XIII w. Jak pozostałe dialekty śląskie należy do dialektów wschodnich (Ostmitteldeutsch) grupy dialektów środkowo-niemieckich. Charakteryzował się dużą frekwencją (częstym występowaniem) głoski "a", przypominał bardzo dialekty z okolic Harzu i zawierał naleciałości leksykalne z języków słowiańskich.

Gleetzisch
Klasyfikacja genetyczna

{{{klasyfikacja}}}

Kody języka
ISO 639-1 {{{iso1}}}
ISO 639-2 {{{iso2}}}
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL {{{sil}}}
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Zasięg dialektu kłodzkiego na tle innych niemieckich dialektów prowincji dolnośląskiej i górnośląskiej

Cechy charakterystyczne

Wybrane cechy charakterystyczne dialektów śląskich

  • końcówki -en przekształcone w -a: Menschen (ludzie) – menscha, Kirschen (wiśnie) – kerscha, laufen (biec) – loofa, essen (jeść) – assa,
  • zdrobnienia -chen, -lein przekształcone w -la: Bäumchen (drzewko) – beemla, Töpfchen (garnuszek) tippla, Büchlein (książeczka) – bichla
  • krótkie e przekształcone w a lub długie ee: reden (czytać) – reeda,
  • -agen, -ogen przekształcone w -uo, -ua lub -oi: sagen (mówić) – soan, gezogen (wyciągnięty) – gezoin.
  • ubezdźwięcznienie b i d: Bauer (chłop) pauer (stąd pauersch), dumm (głupi) tumm

Cechy charakterystyczne dialektu kłodzkiego

Dodatkowo dialekt kłodzki charakteryzował się przekształceniem:

  • i, u w e i o: Milch (mleko) – melch, Junge (chłopiec) – jonge,
  • ou w długie a, aa: Baum śl. Boum (drzewo) – baam, Augen śl. Ougen (oczy) – aacha,
  • ei, oe, -age odpowiednio w samogłoski długie lub wielogłoski: Fleisch (mięso) – flääsch, Bäume (drzewa) – bääme, boime, baime (w różnych miejscach); wagen (ważyć) – wään.

Przykładowe zdania

Glätzisch Niemiecki standardowy Polski (tłumaczenie)
De aala Braatla haala a. Die alten Brettchen halten auch. Te stare deseczki też (się) trzymają.
Ich been vo uuba druba, vo die grossa Pilza waksa meet da lang Steela. Ich bin von oben drüben, wo die großen Pilzen mit den langen Stielen wachsen. Jestem z wysokich gór, gdzie rosną wielkie grzyby na długich trzonkach.

Północno- a południowokłodzki

Z uwagi na naturalne rozczłonkowanie i silne zalesienie terenu, pauersch był bardzo zróżnicowany, nawet w obrębie sąsiednich wsi, czym przypominał dialekty szwajcarskie. Różnice szczególnie uwidaczniały się pomiędzy południową i północną częścią kłodzczyzny. Główne odmiany: kłodzki północny/dolny Nordglätzisch (Niederdörfisch) od Nowej Rudy i Broumova przez Kłodzko, płn. część Gór Orlickich po obu stronach granicy oraz południowy/górny Südglätzisch (Oberdörfisch) w dawnym powiecie bystrzyckim, płn. części Gór Orlickich i okolicach Králíków i Jeseníka na pograniczu czesko-morawskim).

Na północy mówiło się Sunntich (Sonntag), na południu Sonntich. Charakterystyczna śląska nazwa groszy (niem. Groschen) to Böhme ((niem.) Böhmen – Czechy), w pauersch Bihma (na północy) i Behma (na południu)[1][2], od rozpowszechnionych nie tylko na Śląsku groszy praskich (później zwyczajowo nazywano tak monety dziesięciofenigowe).

Inne przykłady:

Niemiecki standardowy Północnokłodzki Południowokłodzki Polski (tłumaczenie)
allein allääne alleine sam, samotny
ausgezogen ausgezään ausgezoin rozebrany
er hat gesagt a hoot gesäät a hoot gesoit on powiedział
Häuschen Häusla Hoisla domeczek
Heimat Häämte Haimte [haʔi:mtə] ojczyzna, heimat
kleines kläänes klaines małe
kleiner Wagen kläänes Wäänla klaines Woinla mały samochód
Steine Stääne Staine kamienie
am Wege om Wääche (Wääje) om Waiche (Waija) na drodze

Słownictwo

Leksykalnie dialekt kłodzki miał również wiele odrębności, np. der Grofschafter (mieszkaniec hrabstwa kłodzkiego) nie płakał (er weint), ale a flärrt; rzadko była Oma (babcia) lecz Grula (od Grossmutter). Charakterystyczne były pozdrowienia: Gude Marja (Guten Morgen), Guda Mettich! (Guten Tag - Mittag), Gude Oomd! (Guten Abend!) czy pożegnania: Bleit mer ock ei Goots Noama! Bleibt mir in Gottes Namen (Zostańcie z Bogiem). Unikano też słów obcego pochodzenia, tak więc nie mówiło się photographieren (fotografować), ale sich oabnehme bon (dać się zdjąć); nie reparieren (reperować) – ale oarechta (por. śląskie rychtować); nie rasieren (golić się), lecz a Boart wegtun (usuwać zarost).

Kodyfikacja

Zasady pisowni dialektu ustalił w 1920 r. Friedrich Graebisch w pracy Die Mundart der Grafschaft Glatz und ihrer bohmischen Nachbargebiete (Gwara hrabstwa kłodzkiego i jego obszarów sąsiednich). Czołowym autorem piszącym w pauersch był Robert Karger (1874-1946), autor poezji w gwarze kłodzkiej, wydawca roczników-kalendarzy "Guda Obend". Na bazie pauersch powstało wiele przysłów, anegdot i żartów skrzących się wybornym i delikatnym humorem.

Przykłady przysłów i żartów

Glätzisch Niemiecki standardowy Polski (tłumaczenie)
Bichla, Tichla, Rusakranz, Haller, Hantschka, Stecka – Weib hoa ich oalls? Büchlein, Tüchlein, Rosenkranz, Halstuch, Handschuhe, Handstock – Frau, hab ich alles? Książeczka, chusteczka, różaniec, krawat, rękawiczki, laska… Kobieto, wszystko wziąłem?
(mężczyzna wybiera się do kościoła)
Doas hoot woll a Wenter oam Hendarn! Das hat wohl den Winter am Hintern! Złapie ją zima za pasem!
(gdy kobiecie nie szło z szybkim gotowaniem)
Dar bellt wie Tutagrabersch Hundla! Der bellt wie der Hund des Totengräbers! Szczeka jak pies grabarza!
Do werd woll noch a Hongrisches komma! Da wird sicher noch ein Hungriger (zum Essen) kommen! Jeszcze na pewno ktoś głodny przyjdzie!
(gdy np. nakrojono za dużo chleba)
Woas notzt der Root, wenn der Oarme nicht hoot! Was nützt der gute Rat, wenn der Arme nichts hat? Biedakowi na nic dobre rady!
Dar gefällt mer du henda besser, wie järr du vanna! Dieser gefällt mir von hinten besser, als jener von vorn! Ten bardziej mi się z tyłu podoba, niż inny z przodu!
  1. ↑ Dialekt kłodzki w dolnośląskiej Wikipedii
  2. ↑ Farby ślonskich jynzykow

Źródła


Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gwara_kłodzka_języka_niemieckiego&oldid=19876313”