Wikipedia

Tarnów: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Czyz1 (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
62 312 edycji
szablon {Polska w liczbach}
AndrzeiBOT (dyskusja | edycje)
Boty
412 677 edycji
m Poprawa linkowań i typografii
Linia 60:
Tarnów leżał w [[Małopolska|Małopolsce]], początkowo stanowił część [[Ziemia krakowska|ziemi krakowskiej]]<ref>Tomasz Parteka (red.): ''Przestrzeń kulturowa w planowaniu przestrzennym. Materiały dyskusyjne''. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, s. 92. {{ISBN|83-01-09541-5}}</ref>, w XIV w. został przyłączony do [[Ziemia sandomierska|ziemi sandomierskiej]]<ref>Jarosław Widawski: ''Miejskie mury obronne w Państwie Polskim do początku XV wieku''. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 462.</ref><ref>{{Cytuj|autor= Sławomir Wróblewski |tytuł= Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu |data=2006 |isbn= 83-924034-5-2 |wydanie=Wyd. 1 |miejsce= Nowy Sącz |wydawca= Wydawnictwo GOLDRUK |s=22 |oclc= 213133180}}</ref>. Położony był w [[Powiat pilzneński|powiecie pilzneńskim]] w [[Województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita)|województwie sandomierskim]]<ref>Jadwiga Warszyńska (red.): ''Województwo tarnowskie. Monografia''. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s. 123. {{ISBN|83-04-02729-1}}</ref>.
[[Plik:Portal południowy w katedrze.JPG|mały|upright|Portal południowy w [[Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie|katedrze]]]]
Jedną z pierwszych murowanych budowli w Tarnowie był [[Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie|kościół parafialny]] (pierwsza wzmianka 1346 r.) pw. Narodzenia NMP. W 2. poł. XIV w. powstała szkoła parafialna (pierwsza wzmianka 1413 r.) i pierwsze [[Cech rzemiosłacech|cechy rzemieślnicze]]. Tarnowscy rzemieślnicy specjalizowali się przede wszystkim w wyrobach [[Sukiennictwo|sukienniczych]] i [[Płóciennictwo|płócienniczych]] (pierwsza wzmianka o cechu sukienników i płócienników 1444 r.)<ref name="leniek34">J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 34.</ref>. Kupcy na większą skalę prowadzili handel wołami sprowadzanymi z [[Ruś|Rusi]] i [[Mołdawia|Mołdawii]]. W Polsce interesy handlowe łączyły tarnowian głównie z [[Kraków|Krakowem]], [[Bochnia|Bochnią]], [[Biecz]]em, [[Krosno|Krosnem]], [[Nowy Sącz|Nowym Sączem]], [[Opatowiec|Opatowcem]], [[Przemyśl]]em i [[Sandomierz]]em. W [[Królestwo Węgier|Królestwie Węgier]] bliskie relacje Tarnów utrzymywał przede wszystkim z [[Bardejów|Bardejowem]] i [[Kieżmark]]iem. Pozytywny wpływ na ekonomiczny rozwój miasta miały [[Prawa miejskie|przywileje]] uzyskiwane u kolejnych władców Polski za staraniem właścicieli Tarnowa. Pierwszym z nich był przywilej z 1419 r. nadany przez [[Władysław II Jagiełło|Władysława Jagiełłę]]. Władca ten zezwolił kupcom tarnowskim na transport towarów do [[Wrocław]]ia drogą przez Opatowiec, [[Lelów]] i [[Krzepice]] (dzięki czemu mogli ominąć [[Kraków]], gdzie obowiązywało prawo składu) oraz zwolnił ich od opłacania obowiązujących na niej [[Cło|ceł]]{{r|leniek48}}. Droga ta zwana była gościńcem śląskim i wyprowadzała z miasta dzisiejszymi ulicami F. Chopina i Klikowską.
 
Być może jeszcze przed 2. połową XIV w. wał otaczający miasto został zastąpiony obwodem [[Mury miejskie w Tarnowie|murów]] (pierwsza wzmianka 1448 r.). Murowany [[obwód obronny]] w mieście prywatnym stanowił wielką rzadkość w skali Polski. Wykonany był z cegły na fundamencie z kamieni. Miał długość około 900&nbsp;m. Od zachodu i wschodu umieszczono w murze dwie wielkie bramy ([[Brama Krakowska w Tarnowie|Krakowska]] i [[Brama Pilzneńska w Tarnowie|Pilzneńska]]), natomiast od południa bramę mniejszą (przy obecnej ul. Wielkie Schody). Poza nimi były jeszcze baszty obronne, z których zachowała się jedna (na zapleczu Sufraganii, pl. Katedralny 3)<ref name="K. Moskal, M. Trusz 2010">K. Moskal, M. Trusz, hasło: Fortyfikacje w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 123.</ref>. Przypuszczalnie wkrótce po wzniesieniu umocnień powstało [[Bractwa kurkowe w Polsce|bractwo strzeleckie]] (pierwsza wzmianka z 1555 r.), którego członkowie zobowiązani byli do ćwiczeń strzeleckich i obrony umocnień miejskich. Z wydarzeń z życia Tarnowa w XIV w. odnotować należy wizyty królewskie: [[Kazimierz III Wielki|Kazimierz Wielki]] – 1362 i 1363, [[Jadwiga Andegaweńska|Jadwiga]] – 1390, Władysław Jagiełło – 1392, a także [[Sakra|konsekrację]] [[Franciszkaniezakony i zgromadzenia franciszkańskie|franciszkanina]] [[Jakub Strzemię|Jakuba Strzemię]] na [[Rzymskokatolicka metropolia halicka|biskupa halickiego]] w 1392 r.<ref name="leniek44">J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 44.</ref> W zbliżonym czasie przy budynku kościoła parafialnego zbudowana została pierwsza kaplica. Była to kaplica św. Krzyża, zwana też kaplicą Bożego Ciała. Otrzymała ona siedmiopolowe [[sklepienie przeskokowe]].
 
W 1400 r. biskup krakowski [[Piotr Wysz]] ustanowił przy kościele parafialnym [[Kapituła|kapitułę kolegiacką]], na czele której stał [[prepozyt]]. W następnych latach za kolegiatą przy murze miejskim budowane były domy kanoników, czyli członków kapituły. W tym samym roku listę studentów odnowionej [[Uniwersytet Jagielloński|Akademii Krakowskiej]] otworzył Maciej Jan z Tarnowa.
Linia 88:
Prace nad budową pomnika nagrobnego [[Jan Amor Tarnowski|Jana Amora Tarnowskiego]] w kolegiacie powierzono [[Giovanni Maria Padovano|Janowi Marii Padovano]]. Ponieważ miał on stanąć w prezbiterium pomniki Barbary z Tęczyńskich, Jana Aleksandra, Jana Amora i Jana Tarnowskich przeniesiono do bocznych kaplic, aby zrobić miejsce dla pomnika hetmana. Zmieniono też ich formę. Po śmierci [[Jan Krzysztof Tarnowski|Jana Krzysztofa Tarnowskiego]] w 1567 r. Padovano musiał także przekomponować ten ostatni pomnik na piętrowy, aby umieścić w nim postać Jana Krzysztofa Tarnowskiego. W ten sposób powstał najwyższy (13,8 m) w Polsce pomnik renesansowy, przedłużony jeszcze później o część poświęconą jego siostrze, [[Zofia Tarnowska|Zofii z Tarnowskich Ostrogskiej]]<ref>K. Moskal, hasło: Pomnik Jana i Jana Krzysztofa Tarnowskich, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 331.</ref>. Po śmierci kasztelana wojnickiego Jana Krzysztofa Tarnowskiego Tarnów stał się jej własnością. Od 1553 r. była ona małżonką księcia [[Konstanty Wasyl Ostrogski|Konstantego Wasyla Ostrogskiego]], wojewody kijowskiego. W 1567 r. wspólnym nakładem Konstantego i Zofii Ostrogskich oraz miasta wybrukowano groblę prowadzącą z miasta do zamku. Od tego czasu droga ta nazywana była burkową lub po prostu burkiem<ref>M. K. Trusz, hasło: Burek, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 74.</ref>. W 1568 r. ukończono manierystyczną przebudowę ratusza, w którego attyce wzorowanej na attyce krakowskich sukiennic znalazły się portrety 28 „panów na Tarnowie”. W tym czasie w Tarnowie przyjął się model mieszczańskiej kamienicy renesansowej, widoczny dzisiaj najlepiej w kamienicach Rynek 19, 20 i 21.
 
Tarnowscy z drugiej linii rodu, zwanej starszą, podjęli nieskuteczną próbę odkupienia Hrabstwa Tarnowskiego, które po śmierci Zofii miało przypaść Ostrogskim. W kwietniu 1570 r. kasztelan czechowski [[Stanisław Tarnowski (zm. 1618)|Stanisław Tarnowski]] z pomocą [[Olbracht Łaski|Olbrachta Łaskiego]] i [[Andrzej Zborowski (zm. 1598)|Andrzeja Zborowskiego]], mających prywatny zatarg z księciem [[Konstanty Wasyl Ostrogski|Konstantym Wasylem Ostrogskim]], sprowadził ponad tysięczne siły zbrojne, które szturmem zdobyły zamek tarnowski. Mieszczanie tarnowscy pozostali lojalni wobec Zofii i jej męża, którego wojska rozpoczęły blokadę zamku, trwającą do lipca 1570 r. W następnym roku Konstanty Wasyl Ostrogski otrzymał od króla [[Zygmunt II August|Zygmunta Augusta]] potwierdzenie dziedzicznego władania Hrabstwem Tarnowskim, a [[Stanisław Tarnowski (1514–1568)|Stanisław Tarnowski]] nakaz wiecznego milczenia o sprawie i wypłacenia ogromnego odszkodowania<ref>K. Moskal, hasło: Wojna o Hrabstwo Tarnowskie, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 494.</ref>.
[[Plik:Na cmentarzu żydowskim.JPG|mały|[[Cmentarz żydowski w Tarnowie|Cmentarz żydowski]], założony w XVI wieku]]
W 1581 r. Konstanty Wasyl Ostrogski wydał w Ostrogu pierwszy przywilej dla Żydów tarnowskich, w którym wyjął ich spod prawa miejskiego oraz zagwarantował nietykalność bożnicy i cmentarza<ref>{{Cytuj|tytuł= Dawne przywileje tarnowskich Żydów |data dostępu=2022-06-02 |opublikowany= Tarnów |url= https://www.it.tarnow.pl/atrakcje/tarnow/zabytki-i-atrakcje/skarby-muzeow/dawne-przywileje-tarnowskich-zydow/ |język=pl}}</ref>. Dokument ten zawierał pierwsze wzmianki o [[Cmentarz żydowski w Tarnowie|cmentarzu żydowskim]] i [[Stara Synagoga w Tarnowie|synagodze w Tarnowie]]<ref>K. Bańburski, hasło: Żydzi, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 540–541.</ref>.
Linia 218:
Największą budowlą, która w tym okresie powstała w Tarnowie był gmach [[Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie|Seminarium Duchownego]] zbudowany w latach 1835–1838. Na czele seminaryjnego Instytutu Teologicznego stanął rektor ks. Michał Król. Drugim pod względem wielkości budynkiem był obszerny parterowy szpital wojskowy zbudowany w 1833 r. na Zawalu (obecnie siedziba [[Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie|PWSZ]]). Nowe budynki mieszkalne w nowoczesnym stylu ''rundbogenstil'' powstały m.in. przy ul. Targowej, pl. J. Bema (Burek) i Bernardyńskiej. W latach 1823–1825 gruntownie przebudowano dawny klasztor Bernardynów. W budynku kościoła, z którego zachowane zostały mury zewnętrzne, umieszczono siedzibę Sądu Szlacheckiego (ob. Bernardyńska 24), a w jedynym zachowanym skrzydle południowym klasztoru – więzienie (ob. Bernardyńska 19). Przy okazji zasypano podziemia klasztoru (m.in. podziemny korytarz prowadzący od wieży dzwonnicy położonej na południe od kościoła do krypty pod chórem braci oraz korytarz prowadzący do kazamaty w bastei), które – jak uważał lud – miały mieć połączenie z zamkiem tarnowskim. W 1828 r. przebudowano w stylu klasycystycznym dom zajezdny książęcy na Przedmieściu Krakowskim (późniejszy Hotel Krakowski). Skandalem, zakończonym prawdopodobnie dymisją burmistrza Franza Baldiniego, była sprzedaż Władysławowi Sanguszce przez Magistrat na bardzo niekorzystnych dla miasta warunkach dawnego folwarku szpitala św. Ducha na Zabłociu{{r|Rozwój}}.
 
W 1844 r. w Tarnowie działalność rozpoczął komitet rewolucyjny związany z [[Towarzystwo Demokratyczne Polskie|Towarzystwem Demokratycznym Polskim]], którego przedstawicielem na Tarnów był [[Jan Tyssowski|Jan Józef Tyssowski]], były sekretarz księcia [[Władysław Hieronim Sanguszko|Władysława Sanguszki]]. W następnym roku powstało Towarzystwo Strzeleckie jako spadkobierca tradycji dawnego Bractwa Kurkowego. Oficjalnym jego celem miała być rozrywka w formie strzelania do tarczy, nieoficjalnym – przygotowanie do walki o niepodległość. Wiosną 1845 r. w Tarnowie odbyła się narada spiskowców, podczas której powierzono [[Edward Dembowski|Edwardowi Dembowskiemu]] i Franciszkowi Wiesiołowskiemu przygotowanie 6 obwodów w zachodniej [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicji]] do wybuchu powstania. Austriacy byli dobrze poinformowani o działaniach spiskowców, a starosta (Kreishauptman) tarnowski [[Joseph Breinl von Wallerstern]] wysyłał do wsi cyrkułu komisarzy, którzy pod rozmaitymi pozorami spotykali się z chłopami i rozpuszczali pogłoski, że panowie gotują „rzeź poddanych”. Ukonstytuowany w Krakowie Rząd Narodowy, w skład którego wszedł Jan Józef Tyssowski jako przedstawiciel zaboru austriackiego wyznaczył wybuch powstania na noc 21/22 lutego 1846 r. Po licznych aresztowaniach powstanie zostało odwołane jednak major [[Leon Czechowski]] samowolnie przyspieszył termin ataku na Tarnów na noc 18/19 lutego i rozesłał instrukcje do głównych punktów zbornych. Powstanie w cyrkule tarnowskim skończyło się rzezią zwaną [[Rzeźrabacja galicyjska|rzezią tarnowską albo galicyjską]]. Na plac przed Starostwem (dzisiaj pl. Sobieskiego) chłopi zwieźli trupy około 150 ofiar. Przyprowadzali także licznych pojmanych, często ciężko rannych, aby oddać ich w ręce władz. Ranni, wydostani z rąk chłopskich, składani byli w prowizorycznych lazaretach urządzonych przez Kamienobrodzkich w ich kamienicy (ul. Katedralna 5) i w pałacu Władysława Sanguszki w Gumniskach<ref>M. Stolarczyk, hasło: Rabacja galicyjska 1846 w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 351.</ref><ref>Wojciech W. Wiśniewski, Jeszcze o Macieju Boguszu Stęczyńskim i rabacji 1846 roku: nieznany poemat o rzezi galicyjskiej, Płaj, T. 32 (2006), s. 27-45</ref>.
[[Plik:Browar Ksiazat Sanguszkow w Tarnowie. 1910-1939 (71423063) (cropped).jpg|mały|Browar książąt Sanguszków]]
7 kwietnia 1846 r. cesarz zatwierdził kontrakt zawarty między Magistratem a [[Władysław Hieronim Sanguszko|Władysławem Sanguszką]]. Zgodnie z nim miasto wykupiło od niego i przyszłych spadkobierców monopol propinacyjny na terenach podmiejskich [[Strusina|Strusiny]], [[Grabówka (Tarnów)|Grabówki]], Zabłocia, Terlikówki i Kantorii, a ponieważ było w stanie zapłacić księciu tylko połowę ustalonej sumy zobowiązało się na „wieczne czasy” corocznie wypłacać [[Sanguszkowie herbu Pogoń Litewska|Sanguszkom]] połowę dochodu z propinacji. Sanguszko zatrzymał w mieście gorzelnię, fabrykę likierów i browar jako własność prywatną. Zgodnie z umową pod jurysdykcję miejską trafiły wyżej wymienione wsie podmiejskie. Powierzchnia miasta wzrosła z 2,29 do 17,28&nbsp;km². Powiększony siedmiokrotnie Tarnów liczył 8459 mieszkańców{{r|Rozwój}}.
Linia 233:
Ważną dla miasta instytucją była Kasa Oszczędności miasta Tarnowa. Powstała w 1861 r. z inicjatywy grupy obywateli Tarnowa z Adamem Morawskim na czele, jako druga w Galicji po lwowskiej. Instytucja ta miała zapewnić ciągłość finansowania inwestycji miejskich, oferować mieszkańcom miasta tani kredyt zamiast dotychczasowych lichwiarskich pożyczek i umożliwiać lokowanie oszczędności. Pierwszą inwestycją miejską finansowaną przez Kasę Oszczędności był nowy budynek szpitala miejskiego<ref>W. Kołodziej hasło: Kasa Oszczędności Miasta Tarnowa w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 193.</ref>. W 1864 r. utworzono Zakład Zastawniczy Funduszu Podupadłych Mieszczan w Tarnowie. Adam Morawski, burmistrz Tarnowa w latach 1856–1857, był prawnikiem, podobnie jak wszyscy burmistrzowie i prezydenci Tarnowa do 1939 r. Jako pierwszy tarnowianin uczczony został w mieście placem swojego imienia.
[[Plik:Wjazd Langiewicza do Tarnowa. Rycina M. Victora z 1863 r.jpg|mały|lewo|Wjazd [[Marian Langiewicz|M. Langiewicza]] do Tarnowa z powstańcami w marcu 1863 r. Rycina M. Victora z 1863 r.]]
15. rocznica [[Rzeźrabacja galicyjska|„rzezi galicyjskiej”]] w Tarnowie zbiegła się w czasie z krwawo stłumionymi demonstracjami patriotycznymi w Warszawie w lutym 1861 r. W ciągu tego i następnych miesięcy tego roku w kościele bernardyńskim i w katedrze odprawiono wiele nabożeństw związanych z rocznicami narodowymi. Tłumy ściągały zwłaszcza kazania bernardyna o. Bernarda Bulsiewicza. Rozpoczął się też zwyczaj gromadzenia się przy kapliczce św. Walentego przy torach kolejowych (dokładnie z drugiej jej strony, gdzie we wnęce umieszczono ikonę Matki Bożej Częstochowskiej), aby śpiewać zakazane pieśni patriotyczne oraz religijne. W listopadzie 1862 r. w Tarnowie powstała organizacja konspiracyjna Ława Obwodowa podlegająca krakowskiej Ławie Głównej (stronnictwo „czerwonych”), prowadziła ona działalność propagandową oraz gromadziła fundusze na przyszłe powstanie. Kierowali nią Józef Dąbrowski i Antoni Uhma. Po wybuchu [[Powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] na terenie fabryki Eliasiewicza zaczęto w konspiracji formować oddział „Kompanię strzelców tarnowskich” (67 ochotników) pod dowództwem kapitana Antoniego Uhmy, która uzbrojona przeważnie w kosy wzięła udział w przegranej przez powstańców [[Bitwa pod Miechowem (1863)|bitwie o Miechów]] (17 lutego). Straty jej wyniosły 6 zabitych i 7 rannych. Tarnowianie walczyli też w [[Bitwa pod Chrobrzem|bitwach pod Chrobrzem]] i [[Bitwa pod Grochowiskami|Grochowiskami]] (17–18 marca). Ranni powstańcy leczeni byli m.in. w tarnowskim szpitalu miejskim, szpitalu żydowskim, lazarecie zorganizowanym w [[Pałac Sanguszków w Gumniskach|gumniskim pałacu Sanguszków]] i ambulansie u Franciszka Eliasiewicza. Zmarłych chowano na [[Stary Cmentarz w Tarnowie|cmentarzu zabłockim]]. Tarnów odgrywał w tym czasie rolę jednego z ośrodków gromadzenia i transportu broni z Galicji do [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]]. Komitet Niewiast Polskich w Tarnowie organizował zaopatrzenie w żywność, leki i środki opatrunkowe dla powstańców. 20 marca 1863 r. do Tarnowa dotarł aresztowany dyktator powstania generał [[Marian Langiewicz]], witany entuzjastycznie przez tarnowian. Langiewicz przetrzymywany był przez dwa dni w Hotelu Krakowskim ze swoją adiutantką [[Anna Pustowójtówna|Anną Pustowójtówną]]. Tutaj też złożył swoją dyktaturę na ręce przedstawicieli [[Rząd Narodowy (powstanie styczniowe)|Rządu Narodowego]]. Rozwiązana została też Ława Obwodowa. Władza powstańcza przeszła w ręce Komitetu Zachodniej Galicji (stronnictwo „białych”), którego głównym przedstawicielem w Tarnowie był adwokat [[Karol Kaczkowski (adwokat)|Karol Kaczkowski]]. W od kwietnia do czerwca 1863 r. w „galicyjskim batalionie” majora [[Andrzej Łopacki|Andrzeja Łopackiego]] walczyli kolejni ochotnicy z Tarnowa. Wśród nich przyszły burmistrz major [[Witold Rogoyski|Jan Witold Rogoyski]]. 3 czerwca 1863 r. Austriacy dokonali rewizji w domach tarnowskich adwokatów Rutowskiego, Jarockiego, Stojałowskiego, lekarza miejskiego [[Józef Starkel|Józefa Starkla]], burmistrza [[Józef Kalasanty Pędracki|Józefa Pędrackiego]] oraz piekarza Walentego Stepkiewicza, w którego domu na Zabłociu znajdowało się tajne biuro werbunkowe. Zrewidowano także biura Magistratu. Nie znaleziono jednak żadnych dowodów na działalność konspiracyjną. Wprowadzenie stanu oblężenia w Galicji 28 lutego 1864 r. powstrzymało inicjatywy mające na celu pomoc powstaniu. Ocenia się, że w walkach powstańczych łącznie wzięło udział około 250 tarnowian, głównie z młodzieży gimnazjalnej i rzemieślniczej. Od marca 1864 r. do połowy 1865 r. przed sądem wojennym w Tarnowie stanęło tysiąc osób, które uczestniczyły w powstaniu lub wspomagały je w inny sposób<ref>A. Kunisz, Udział Ziemi Tarnowskiej w powstaniu styczniowym, KAW 1990.</ref>.
[[Plik:Pałacyk strzelecki.JPG|mały|Pałacyk strzelecki]]
W 1865 r. rozpoczęły się prace nad uporządkowaniem miasta. Ułożono chodniki przy ulicy i [[Plac Katedralny w Tarnowie|placu Katedralnym]], przy [[Ulica Lwowska w Tarnowie|Lwowskiej]] i [[Ulica Krakowska w Tarnowie|Krakowskiej]]. Powieszono tabliczki z nazwami ulic. Odcinek ul. Seminaryjskiej (dzisiaj [[Ulica Józefa Piłsudskiego w Tarnowie|J. Piłsudskiego]]) ukształtowano jako promenadę, przy której nasadzono kasztanowce i ustawiono ławki. Prowadzić miała ona do ogrodu miejskiego, w którym zbudowano neogotycką siedzibę strzelnicy reaktywowanego Towarzystwa Strzeleckiego (obecnie siedziba Biura Wystaw Artystycznych)<ref>J. Gabała, hasło: Park Strzelecki w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 306.</ref>. W tym samym roku powstało w Tarnowie Stowarzyszenie Ochotniczej Straży Pożarnej. Pierwszym naczelnikiem strażaków został niedawny powstaniec Antoni Uhma. Epidemia cholery trwająca od sierpnia do października 1866 r. spowodowała w Tarnowie śmierć 1700 osób.
Linia 276:
[[Plik:Dyrektorówka w Tarnowie-Mościcach.JPG|mały|Dyrektorówka w Tarnowie-Mościcach]]
 
12 września 1922 r. prof. [[Ignacy Mościcki]] po raz pierwszy sformułował konieczność zbudowania państwowego przedsiębiorstwa produkującego związki azotowe. 12 marca 1927 r. z jego inicjatywy, już jako [[Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej|prezydenta Polski]], [[Rada Ministrów w Polsce|Rada Ministrów]] podjęła decyzję o największej inwestycji związanej z Tarnowem, jaką była budowa [[Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach|Państwowej Fabryki Związków Azotowych]]. W tym celu [[Skarb państwa|Skarb Państwa]] odkupił podmiejski folwark Świerczków (670 ha) od księcia [[Roman Władysław Sanguszko|Romana Sanguszki]]. Budową przedsiębiorstwa kierował dr [[Tadeusz Zwisłocki]], chemik. Pierwsze prace rozpoczęły się w maju 1927 r. i obejmowały prace związane z infrastrukturą drogową (trasy dojazdowe, bocznica kolejowa) oraz socjalną (osiedle pracownicze dla inżynierów i robotników w konwencji [[Miasto ogród|miasta-ogrodu]]). W lutym 1928 r. rozpoczęto budowę hal fabrycznych, a miesiąc później – elektrowni. 25 czerwca 1929 r. obszary [[Świerczków|Świerczkowa]] i [[Dąbrówka Infułacka|Dąbrówki Infułackiej]], na terenie których zlokalizowana była Państwowa Fabryka Związków Azotowych, otrzymały wspólną nazwę [[Mościce]]<ref>{{cytuj stronę|url= http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Taka-jest-historia/Jak-powstaly-Zaklady-Azotowe-w-Tarnowie-Moscicach |tytuł= Jak powstały Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach |data dostępu=2016-04-19}}</ref>. Nowo powstała gmina, została włączona w obszar administracyjny Tarnowa w 1951 r<ref>{{cytuj stronę|url= http://static.grupaazoty.com/files/1334664260/powstanie_gminy_moscice.pdf |tytuł= Powstanie gminy Mościce |data dostępu=2016-04-19}}</ref>.
 
28 maja 1927 r. sam prezydent Mościcki odwiedził Tarnów. Była to pierwsza wizyta prezydenta Rzeczypospolitej w Tarnowie. Podczas niej wręczył sztandar 16. Pułkowi Piechoty i zwiedził budowę osiedla pracowniczego PFZA. Tarnowscy radni nadali Ignacemu Mościckiemu honorowe obywatelstwo Tarnowa, a jego imieniem nazwali ulicę Chyszowską, prowadzącą w kierunku nowej fabryki. Budowa PFZA (dzisiaj Grupa Azoty) została ukończona w 1930 r. W latach 1931–1935 jej dyrektorem naczelnym był dotychczasowy minister przemysłu i handlu [[Eugeniusz Kwiatkowski]], a późniejszy minister skarbu i wicepremier Rzeczypospolitej<ref>R. Lichwała, hasło: Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 511–514.</ref>. W 1928 r. powstał Tarno-Azot (od 1952 Zakładowy Klub Sportowy Unia Tarnów) klub sportowy pracowników Państwowej Fabryki Związków Azotowych<ref>P. Markowicz, hasło: Ludność, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 244.</ref>.
Linia 323:
 
=== Tarnów w Polsce Ludowej (1945–1989) ===
18 stycznia 1945 r. rano patrole [[60 Armia (ZSRR)|60 Armii]] pojawiły się na ulicach opuszczonego przez Niemców Tarnowa. Za nimi na ciężarówce wojskowej przybyła 8-osobowa [[Grupa Inicjatywna PPR|„grupa inicjatywna”]] z [[Rzeszów|Rzeszowa]], aby przejąć władzę w imieniu komunistycznego [[Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej|Rządu Tymczasowego RP]]. Na czele grupy stał [[Stanisław Kroch]], absolwent szkoły NKWD w Kujbyszewie, organizator i pierwszy szef [[Wojewódzkiwojewódzki Urządurząd Bezpieczeństwabezpieczeństwa Publicznegopublicznego|Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego]]. Byli w niej również: Józef Lib, pierwszy powojenny starosta (w rzeczywistości zakonspirowany żołnierz AK), Ludwik Mysak, pierwszy powojenny prezydent miasta, [[Stanisław Gajewski]], sekretarz PPR, powiatowy komendant MO [[Henryk Drozdowicz]] i miejski komendant MO [[Józef Staszyński]]. Tego samego dnia powołano Starostwo Powiatowe, [[Milicja Obywatelska|Komendę Powiatową MO]] i Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego{{r|K. Bańburski, K. Koprowski 2010}}.
 
Władzę w mieście do grudnia 1945 r. przejęła sowiecka komenda wojenna. Tarnów zamieszkiwało w tym czasie około 30 tys. osób, czyli około 25 tys. mniej niż przed rozpoczęciem wojny. Najbardziej zniszczona była część miasta stanowiąca utworzone w 1942 r. przez Niemców [[Getto tarnowskie|getto żydowskie]]. Proces niszczenia budynków nie skończył się wraz z ich odejściem. Opustoszałe budynki były rozbierane na materiał budowlany lub dewastowane przez poszukiwaczy skarbów żydowskich. Opuszczone domy Starego Miasta należące wcześniej do Żydów zajęła biedota z podmiejskich baraków, a także wysiedleni ze strefy przyfrontowej.[[Plik:Bloki z lat 50. XX w.JPG|mały|Zespół bloków z lat 50. XX w. przy pl. Ofiar Stalinizmu]]
Linia 347:
Przemiany polityczne przyczyniły się do odtworzenia tarnowskiego samorządu. 27 maja 1990 r. odbyły się w Tarnowie pierwsze po 1945 r. wolne wybory samorządowe. Prezydentem Tarnowa został 32-letni Mieczysław Bień. W latach 90. XX w. otwarto w Tarnowie pierwsze szkoły niepubliczne i szkoły wyższe: Zamiejscowy Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie, Wyższą Szkołę Biznesu, Małopolską Wyższą Szkołę Ekonomiczną oraz [[Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie|Państwową Wyższą Szkołę Zawodową]]. W 1992 r. dzięki grupie entuzjastów, z [[Mariusz Gołkowski|Mariuszem Gołkowskim]] na czele, przy [[MKS Tarnovia]] powstała jedna z pierwszych w Polsce sekcji wspinaczkowych. Jako pierwsza w Polsce dysponowała sztuczną ścianą wspinaczkową w hali.
[[Plik:Tarnow sala koncertowa ZSM 3.jpg|mały|Sala koncertowa Zespołu Szkół Muzycznych]]
Tarnów to ważny ośrodek kulturalny (m.in. od 1987 r. festiwal [[Tarnowska Nagroda Filmowa]] i od 1997 r. [[Ogólnopolski Festiwal Komedii Talia|Ogólnopolski Festiwal Komedii „Talia”]]) i średniej wielkości ośrodek przemysłowy. Większość zakładów przemysłowych po 1990 r. zrestrukturyzowano lub sprywatyzowano, część z nich upadła. Jeszcze w latach '90’90 XX wieku zbudowano południową obwodnicę Tarnowa a północną stanowi obecna [[Autostrada A4 (Polska)|autostrada A4]], przebiegająca głównie przez bezpośrednie jego okolice. Powstały m.in. Centrum Logistyczne firmy TC Dębica/Goodyear i Tarnowski Klaster Przemysłowy SA. Z biegiem czasu rola Tarnowa maleje, zmniejsza się liczba mieszkańców. Według Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego miasto zostało uznane jako ośrodek subregionalny na równi z Nowym Sączem i innymi mniejszymi ośrodkami<ref>{{Cytuj|autor= Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego |tytuł= Subregionalny Program Rozwoju - Serwis Instytucji Zarządzającej Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Małopolskiego |data dostępu=2018-11-10 |opublikowany= rpo.malopolska.pl |url= http://www.rpo.malopolska.pl/o-programie/poznaj-zasady-dzialania-programu/subregionalny-program-rozwoju}}</ref>.
 
W 2013 urzędujący prezydent miasta [[Ryszard Ścigała]] został aresztowany<ref>{{Cytuj|tytuł=Prezydent Tarnowa aresztowany |data dostępu=2017-05-14 |url=http://www.tvp.info/12533003/prezydent-tarnowa-aresztowany}}</ref>. Afera [[Korupcja|korupcyjna]] w magistracie<ref>{{Cytuj|autor=Andrzej Skórka |tytuł=Afera w Tarnowie. Sąd przedłużył areszty urzędnikom |czasopismo=Gazeta Krakowska |data dostępu=2017-05-14 |url=http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/3354601,afera-w-tarnowie-sad-przedluzyl-areszty-urzednikom,id,t.html}}</ref> zniechęciła mieszkańców do wzięcia udziału w [[Wybory samorządowe w Polsce w 2014 roku|wyborach samorządowych w 2014]]. [[Frekwencja wyborcza]] wyniosła 40,08%<ref>{{Cytuj|tytuł=Samorząd 2014 |data dostępu=2017-05-14 |opublikowany=PKW |url=https://samorzad2014.pkw.gov.pl/357_rady_woj/0/1263.html}}</ref>. 13 listopada 2017 roku Sąd Okręgowy w Tarnowie skazał byłego prezydenta, od 2014 radnego miasta Tarnowa, na karę 3 lat pozbawienia wolności<ref>{{Cytuj|autor=Robert Gąsiorek |tytuł=Tarnów. Ryszard Ścigała skazany na karę trzech lat więzienia |czasopismo=Gazeta Krakowska |data dostępu=2017-11-13 |url=http://www.gazetakrakowska.pl/wiadomosci/tarnow/a/tarnow-ryszard-scigala-skazany-na-kare-trzech-lat-wiezienia,12668728/}}</ref>.
Linia 807:
[[Prezydent miasta]] wybierany jest na podstawie ustawy ''z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta''<ref>{{Cytuj|tytuł= Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta |data dostępu=2018-11-21 |opublikowany= isap.sejm.gov.pl |url= https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20101761191}}</ref>''.'' Od 2018 roku kadencja prezydenta trwa pięć lat, równolegle do kadencji rady miasta. Jako organ samorządowej władzy wykonawczej, wykonuje uchwały rady miasta i zadania określone przepisami prawa. Prezydent może zostać odwołany jedynie w drodze [[Referendum lokalne|referendum]].
 
Prezydentem Tarnowa od 2014 roku jest [[Roman Ciepiela]]<ref>{{Cytuj|autor= |tytuł= Urząd Miasta Tarnowa |data=|data dostępu=2018-01-27 |opublikowany=tarnow.pl |url= http://www.tarnow.pl/Miasto/Urzad-Miasta-Tarnowa}}</ref>. W 2014 roku, jako reprezentant Platformy Obywatelskiej, wygrał wybory na prezydenta miasta. W II turze wyborów poparło go 51,1% głosujących<ref>{{Cytuj|autor= |tytuł= Roman Ciepiela: Tarnów – prezydent 2014-20182014–2018 |data=|data dostępu=2018-01-27 |opublikowany= Portal Samorządowy |url= http://www.portalsamorzadowy.pl/ocen-radnych/osoba/roman-ciepiela,1059.html}}</ref>. W 2018 roku ponownie wygrał [[Wybory samorządowe w Polsce w 2018 roku|wybory]], uzyskując w II turze 58,1% głosów wyborców<ref>{{Cytuj|tytuł= Wybory samorządowe 2018 |data dostępu=2018-11-05 |opublikowany= wybory2018.pkw.gov.pl |url= https://wybory2018.pkw.gov.pl/pl/geografia/126300#results_vote_elect_mayor_round_2}}</ref>.
{{Zobacz też|Burmistrzowie i prezydenci Tarnowa}}
 
Linia 940:
| scale= 800
| align=
| text =<small>13 -– Westerplatte<br />14 -– Legionów Dąbrowskiego<br />16 -– Zielone</small>
}}
{{Image label end}}
Linia 1002:
* [[Stowarzyszenie Siemacha]]
* Stowarzyszenie Tarnowska Konfederacja Motocyklistów „Wataha”<ref>[http://www.wataha.tarnow.pl Oficjalna strona Tarnowskiej Konfederacji Motocyklistów WATAHA].</ref>
* Stowarzyszenie Żeglarskie „Szajka”<ref>{{Cytuj|tytuł=www.szajka.org.pl |data dostępu=2016-05-06 |opublikowany =www. szajka.org.pl |url=http://www.szajka.org.pl/}}</ref>
 
== Religia ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Tarnów”