Wikipedia

Kujawy: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m MalarzBOT: WP:CHECK#64: poprawiam link tożsamy z tekstem linka
Linia 16:
'''Kujawy''' ([[Łacina|łac.]] ''Cuiavia'', [[Język niemiecki|niem.]] ''Kujawien'') – [[Kraina historyczna|region historyczno]]-[[Region kulturowy|etnograficzny]] w środkowo-północnej [[Polska|Polsce]], na [[Pojezierze Wielkopolskie|Pojezierzu Wielkopolskim]], w dorzeczu środkowej [[Wisła|Wisły]] i górnej [[Noteć|Noteci]]. Główną grupą etnograficzną regionu są [[Kujawiacy]].
 
Większa część Kujaw leży na terenie [[województwoWojewództwo kujawsko-pomorskie|województwa kujawsko-pomorskiego]], zaś południowe fragmenty na terenie [[województwoWojewództwo wielkopolskie|województwa wielkopolskiego]] (fragmenty [[Powiat (Polska)|powiatów]] [[Powiat kolski|kolskiego]] i [[Powiat koniński|konińskiego]]) i mazowieckiego (fragmenty [[Powiat płocki|powiatów płockiego]] i [[Powiat gostyniński|gostynińskiego]]).
 
Duże połacie centralnych Kujaw zajmują [[czarne ziemie]] – jedne z najurodzajniejszych gleb w Polsce. Do bogactw naturalnych należy także [[Halit|sól kamienna]], wydobywana w okolicach [[Inowrocław]]ia i sól warzona z solanki z odwiertów w [[Ciechocinek|Ciechocinku]]. Niektóre źródła uznają [[Włocławek]] za stolicę całych Kujaw<ref>{{cytuj|tytuł=Monografia Wielkiego Pomorza i Gdyni|redaktor=Józef Lachowski|miejsce=Toruń – Lwów|data=1939|s=7, 154, 176}}</ref><ref>{{cytuj|tytuł=Monografia Włocławka|autor=Michał Morawski|data=1933|s=94, 364, 368}}</ref><ref>{{cytuj|tytuł=Przewodnik Ilustrowany po Włocławku|redaktor=Stanisław Jankowski|data=1922|s=43}}</ref>. Zwyczajowo rozdziela się natomiast Kujawy etnograficzne na wschodnie ze stolicą we Włocławku i zachodnie ze stolicą w [[Inowrocław]]iu<ref>{{cytuj|autor=Ryszard Kukier|tytuł=Regionalizacja etnograficzna Kujaw|czasopismo=Prace komisji historii BTN|wydawca=[[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]]|miejsce=Łódź|data=1963}}</ref>.
Linia 41:
* '''Kujawy Zachodnie''' – obejmujące obszar dawnego [[Księstwo gniewkowskie|księstwa gniewkowskiego]] i [[Księstwo inowrocławskie|inowrocławskiego]]. Stolicą Kujaw Zachodnich jest [[Inowrocław]].
* '''Kujawy Wschodnie''' – obejmujące teren dawnego księstwa brzesko-kujawskiego. Stolicą Kujaw Wschodnich jest [[Włocławek]].
* '''Kujawy Północne''' – obejmujące obszar dawnego [[Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie|księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego]]. Mianem Kujaw Północnych określany jest teren [[powiatPowiat bydgoski|powiatu bydgoskiego]] (lecz bez gminy Dąbrowa Chełmińska i zachodniego obszaru gminy Koronowo). Niekiedy region ten bywa łączony z Kujawami Zachodnimi.
 
Natomiast pod względem etnograficznym Kujawy dzielą się na:
Linia 47:
* '''Kujawy białe''' (polne) – centralna część Kujaw położona między [[Gniewkowo|Gniewkowem]], [[Aleksandrów Kujawski|Aleksandrowem Kujawskim]] i [[Brześć Kujawski|Brześciem]]; w odróżnieniu od Kujaw czarnych posiada gleby piaszczysto-gliniaste ([[Gleby szarobrunatne|szare]]) i niewielkie zagajniki leśne;
* '''Kujawy nadwiślańskie''' – pas terenu otaczający od południa [[Wisła|Wisłę]], obejmuje wsie dawniej [[Olędrzy|olęderskie]] i miasta leżące nad rzeką, związane niegdyś z handlem zbożowym: [[Solec Kujawski]], [[Podgórz (Toruń)|Podgórz]], [[Nieszawa|Nieszawę]], [[Włocławek]]; [[Oskar Kolberg]] zalicza także do tego regionu [[powiat bydgoski]] z [[Bydgoszcz]]ą, [[Fordon (Bydgoszcz)|Fordonem]] i [[Koronowo|Koronowem]]<ref>{{cytuj |autor = Kolberg Oskar |tytuł = Kujawy lud, jego zwyczaje, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce |data = 1867 |opis = Seria III cz. 1 i 2 |miejsce = Warszawa |s = 38–39}}</ref>, zaś nizinę nadrzeczną od Solca do Bydgoszczy nazywa Żuławami Kujawskimi;
* [[Kujawy zagoplańskie|'''[[Kujawy zagoplańskie]]''']] – tereny położone między jeziorem [[Gopło]] od wschodu, a na zachodzie ograniczone [[Jezioro Pakoskie|jeziorami Pakoskimi]] i nurtem [[Mała Noteć|Małej Noteci]] (zwanej również [[Kwieciszewo|Kwieciszewicą]] lub Notecią Zachodnią) mieszczą m.in. [[Kruszwica|Kruszwicę]] i [[Strzelno]];
* '''Kujawy garbate''' – pogranicze kujawsko-[[Pałuki|pałuckie]] od [[Pakość|Pakości]] na południu do [[Nowa Wieś Wielka (województwo kujawsko-pomorskie)|Nowej Wsi Wielkiej]] na północy;
* '''Bachorza''' – rejon zabagnionej (od XIX w., [[melioracjaMelioracja|zmeliorowanej]]) [[Kanał Bachorze|doliny Bachorze]] na wschód od [[Kruszwica|Kruszwicy]]; łączy poprzez dział wodny jezioro [[Gopło]] ze [[Zgłowiączka (rzeka)|Zgłowiączką]];
* '''Kujawy leśne''' – południowy skraj regionu na [[Pojezierze Kujawskie|Pojezierzu Kujawskim]] w okolicy [[Lubień Kujawski|Lubienia]], [[Chodecz|Chodcza]] i [[Przedecz|Przedcza]];
* '''Kujawy borowe''' – tereny zalesione [[Bór sosnowy|borami sosnowymi]] na wschodnim i południowym obrzeżu regionu, zamieszkiwane przez [[Borowiacy Kujawscy|Borowiaków Kujawskich]] (okolice [[Izbica Kujawska|Izbicy Kujawskiej]] i [[Brdów|Brdowa]], [[Lasy Gostynińsko-Włocławskie]]).
Linia 72:
Z Kujawami wiąże się plemię [[Goplanie|Goplan]], których niektórzy badacze utożsamiają z [[Mazowszanie|Mazowszanami-Kłobianami]] lub po prostu z [[Kujawianie|Kujawianami]]. Stworzyli oni strukturę plemienną z głównymi ośrodkami w [[Gniezno|Gnieźnie]] i [[Kruszwica|Kruszwicy]]. Przed rokiem 950 roku Kujawy zostały włączone w skład państwa [[Polanie|Polan]]<ref>{{Cytuj|autor=Sławomir Wadyl|tytuł=Pomorze Wschodnie w X wieku. Uwagi na marginesie pracy Błażeja Śliwińskiego, „Początki Gdańska: Dzieje ziem nad zachodnim brzegiem Zatoki Gdańskiej w I połowie X wieku”|czasopismo=Pomorania Antiqua|wydanie=vol. 24|s=298}}</ref>, będąc dla nich pomostem dla ekspansji w kierunku Pomorza Wschodniego. W wyniku zajęcia terytorium Goplan ziemie kujawskie znalazły się pod silnym wpływem kultury polańskiej i zatraciły [[Mazowsze|mazowszański]] charakter<ref>{{cytuj|autor=Andrzej Bańkowski|rozdział=Wstęp autorski|tytuł=Etymologiczny Słownik języka polskiego|wolumin=1|miejsce=Warszawa|wydawca=PWN|data=2000}}</ref>.
 
Żyzne gleby i obfite źródła solne Kujaw sprzyjały wczesnemu rozwoju osadnictwa i powstawaniu licznych [[gródGród|grodów]] – ośrodków wojskowo-administracyjnych i gospodarczych, miejsc wymiany handlowej. Na ziemiach tych powstały także pierwsze kościoły i [[klasztor]]y ([[Klasztor Benedyktynów w Mogilnie|Mogilno]], [[Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy|Kruszwica]], [[Rotunda św. Prokopa w Strzelnie|Strzelno]]), będące wówczas ogniskami życia kulturalnego, a zachowane do dziś są jednymi z najstarszych zabytków [[Architektura romańska w Polsce|architektury romańskiej w Polsce]].
 
=== Czasy przedrozbiorowe ===
Linia 86:
 
Po śmierci księcia [[Księstwo inowrocławskie|Kujaw inowrocławskich]] [[Ziemomysł inowrocławski|Ziemomysła]] w 1287 roku, jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy trzech synów. Na początku XIV wieku doszło do wykrystalizowania księstw, rządzonych samodzielnie przez każdego z nich. [[Leszek inowrocławski|Leszek]] tytułował się odtąd księciem Kujaw i [[Inowrocław]]ia, [[Przemysł inowrocławski|Przemysł]] – księciem Kujaw, [[Wyszogród (Bydgoszcz)|Wyszogrodu]] i [[Bydgoszcz]]y, [[Kazimierz III gniewkowski|Kazimierz]] – księciem Kujaw i [[Gniewkowo|Gniewkowa]].
W 1327 lub 1328 r. wobec wybuchu [[wojnaWojna polsko-krzyżacka (1327–1332)|wojny polsko-krzyżackiej]], [[Władysław I Łokietek|Władysław Łokietek]] zjednoczył pod swoją władzą księstwa kujawskie: [[Księstwo brzeskokujawskie|brzeskie]], [[Księstwo inowrocławskie|inowrocławskie]] i [[Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie|bydgosko-wyszogrodzkie]]. Odrębność do 1364 r. zachowało jedynie [[księstwo gniewkowskie]].
 
[[Wojna polsko-krzyżacka (1327–1332)|Wojna polsko-krzyżacka 1327–1332]] spowodowała duże zniszczenia na Kujawach. Jeszcze w 1329 r. Krzyżacy zdobyli [[Ziemia dobrzyńska|ziemię dobrzyńską]] oraz spalili [[Włocławek]]. W 1330 r. obrócili w ruinę [[Wyszogród (Bydgoszcz)|Wyszogród]] oraz [[Bydgoszcz]], w 1331 r. zdobyli [[Inowrocław]], a w 1332 r. [[Brześć Kujawski|Brześć]]. 27 września 1331 roku [[bitwaBitwa pod Płowcami|pod Radziejowem i Płowcami]] doszło do walnej bitwy wojsk Łokietka z armią krzyżacką, w wyniku której wojska zakonne poniosły duże straty. Mimo tego cała dzielnica znalazła się pod okupacją krzyżacką aż do 1337 r., kiedy [[Kazimierz III Wielki|Kazimierz Wielki]] uzyskał w [[Zjazdy w Wyszehradzie|Wyszehradzie]] gwarancję warunkowego zwrotu całych Kujaw (kasztelania [[inowrocław]]ska, [[Kasztelania bydgoska|bydgoska]], [[Kasztelania wyszogrodzka (Bydgoszcz)|wyszogrodzka]], [[Kruszwica|kruszwicka]], [[księstwo gniewkowskie]] i [[Księstwo brzeskokujawskie|brzeskokujawskie]]) oraz [[Ziemia dobrzyńska|ziemi dobrzyńskiej]]. Decyzja ta została potwierdzona [[Pokój kaliski|pokojem w Kaliszu w 1343 r.]] W 1346 r. [[Kazimierz III Wielki|Kazimierz Wielki]] nadał [[Lokacja (historia)|prawa miejskie]] [[Bydgoszcz]]y, a władzę na Kujawach w imieniu monarchy sprawowali: wojewoda, [[Starosta grodowy|starosta]] i sędzia, zlokalizowani w [[Brześć Kujawski|Brześciu]]. W połowie XIV w. nastąpiło rozdzielenie kujawskich urzędów starościńskich między [[Brześć Kujawski|Brześć]], [[Bydgoszcz]] (od 1358 r.) i [[Inowrocław]] (1364 r. po zastawieniu przez [[Władysław Biały|Władysława Białego]] [[Księstwo gniewkowskie|księstwa gniewkowskiego]]). Czasy Kazimierza Wielkiego przyniosły również budowę czterech [[zamekZamek|zamków]] obronnych na Kujawach: w [[Zamek w Bydgoszczy|Bydgoszczy]], [[Zamek w Kruszwicy|Kruszwicy]] (zachowana wieża), [[Przedecz|Przedczu]] (częściowo zachowany) i [[Złotoria (województwo kujawsko-pomorskie)|Złotorii]].
 
W okresie rządów [[Ludwik Węgierski|Ludwika Węgierskiego]] (1370–1382), [[ziemia dobrzyńska]] oraz północno-zachodnia część Kujaw (terytorium bydgoskie) została oddana w [[lenno]] [[Kazimierz IV słupski|Kaźkowi Słupskiemu]], a w latach 1378–1392 terytorium bydgoskie, inowrocławskie, gniewkowskie oraz ziemię dobrzyńską oddano w lenno [[Władysław Opolczyk|Władysławi Opolczykowi]]. Dodatkowo po śmierci Ludwika Węgierskiego (1383) Kujawy brzeskie opanował [[Siemowit IV|Siemowit IV Mazowiecki]]. Dopiero zabiegi [[Władysław II Jagiełło|Władysława Jagiełły]] spowodowały odzyskanie w komplecie ziem kujawskich i wcielenie ich do [[Korona Królestwa Polskiego|Królestwa Polskiego]].
Linia 94:
Pod koniec XIV wieku dawne tereny księstw kujawskich pozostały podzielone administracyjnie na dwa województwa: [[Województwo inowrocławskie|inowrocławskie]] (z powiatami [[inowrocław]]skim i [[Bydgoszcz|bydgoskim]]) i [[Województwo brzeskokujawskie|brzeskokujawskie]] (z powiatami [[Brześć Kujawski|brzeskim]], [[Kruszwica|kruszwickim]], [[Radziejów|radziejowskim]], [[Przedecz|przedeckim]] i [[Kowal (miasto)|kowalskim]]). Dodatkowo w skład [[Województwo inowrocławskie|województwa inowrocławskiego]] wchodziła zachowująca odrębność samorządową [[ziemia dobrzyńska]] z trzema powiatami: dobrzyńskim, rypińskim i lipnowskim. Granica między województwami ciągnęła się od [[Nieszawa|Nieszawy]] na wschodzie po [[Gębice (województwo kujawsko-pomorskie)|Gębice]] na zachodzie przez okolicę [[Służewo (województwo kujawsko-pomorskie)|Służewa]], [[Kruszwica|Kruszwicy]] i [[Strzelno|Strzelna]]. Granicą oddzielającą na północy Kujawy od [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]] była linia [[Trzęsacz (województwo kujawsko-pomorskie)|Trzęsacz]] – [[Wielonek (Cierplewo)|Wielonek]] (na północ od [[Koronowo|Koronowa]]) oraz rzeka [[Wisła]]. Od [[Wielkopolska|Wielkopolski]] oddzielał Kujawy m.in. ciąg jezior byszewskich do [[Ślesin (województwo kujawsko-pomorskie)|Ślesina]] (granica z powiatem [[Nakło nad Notecią|nakielskim]]), [[Noteć]] (granica z powiatem [[Kcynia|kcyńskim]]) i [[Jezioro Pakoskie|Jeziora Pakoskie]] (granica z powiatem [[Gniezno|gnieźnieńskim]]).
 
W XV wieku istniały na terenie Kujaw cztery hierarchie urzędów ziemskich: dwie pełne (brzeska i inowrocławska) oraz dwie niepełne ([[Bydgoscy urzędnicy ziemscy|bydgoska]] i [[księstwoKsięstwo gniewkowskie|gniewkowska]]). Kolejność używana w dokumentach wskazuje, że urzędy brzeskie były wyższe od odpowiadających im inowrocławskich, co było następstwem stanu z czasów [[Władysław I Łokietek|Władysława Łokietka]] i [[Kazimierz III Wielki|Kazimierza Wielkiego]]. Wyższość ta utrzymała się następnie w porządku senatorów Rzeczypospolitej. Obie części Kujaw dzieliły się do XIV w. na [[Kasztelania|kasztelanie]], a następnie na [[Powiat (Polska)|powiaty]]. W ciągu XIV w. zanikła część kasztelanii ([[Kasztelania wyszogrodzka (Bydgoszcz)|wyszogrodzka]], zamątwiańska, gniewkowska), a w XV w. powiatów (gniewkowski).
 
Podział na dwie części Kujaw, istniejący do upadku [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]], nie zatarł więzi etnicznej i dzielnicowej, wzmacnianej przez wspólne miejsca obrad [[Sejmiki ziemskie|sejmiku ziemskiego]] obu województw ([[Radziejów]] – od XVI w., [[Lipno]] dla [[ziemiaZiemia dobrzyńska|ziemi dobrzyńskiej]]), wspólne [[godło]], formację wojskową, gwarę, strój i powiązania społeczno-gospodarcze<ref>Guldon, Z.: ''Kształtowanie się regionu kujawskiego w XII – XVIII wieku'', w: Literatura Ludowa. Kujawy 1963, nr 2–3, s. 4–5.</ref>.
 
W czasie [[Wielka wojna z zakonem krzyżackim|wielkiej wojny polsko-krzyżackiej]] (1409–1411) Kujawy spełniały ważną rolę strategiczną jako przedpole działań wojennych. W 1409 r. pod odbitym z rąk Krzyżaków [[Zamek w Bydgoszczy|zamkiem w Bydgoszczy]] zawarto [[rozejm]], zaś w 1410 r. cześć sił krzyżackich pod wodzą [[Heinrich von Plauen|Henryka von Plauen]] oczekiwała pod [[Świecie]]m na działania zaczepne z północnych Kujaw, nie biorąc z tego powodu udziału w [[Bitwa pod Grunwaldem|bitwie pod Grunwaldem]]. W bitwie tej pod wodzą [[Władysław II Jagiełło|Władysława Jagiełły]] walczyły [[Chorągiew (wojsko)|chorągwie]]: kujawska i dobrzyńska, zaś w październiku 1410 r. pod [[Koronowo|Koronowem]] rycerstwo polskie również z udziałem Kujawian stoczyło zwycięską [[Bitwa pod Koronowem|bitwę z Krzyżakami]].
 
Po raz ostatni Kujawy przeżyły [[wojnaWojna polsko-krzyżacka (1431–1435)|najazd krzyżacki]] w 1431 r., kiedy to spalony został [[Inowrocław]] i [[Włocławek]]. Dygnitarze kujawscy stanęli na czele stronnictwa przygotowującego zjednoczenie [[Pomorze Gdańskie|Pomorza]] z [[Korona Królestwa Polskiego|Polską]] poprzez działania w otoczeniu [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierza Jagiellończyka]] oraz kontakty z opozycją w [[Państwo zakonu krzyżackiego|Prusach Zakonnych]]. Wywołana ich działalnością [[wojna trzynastoletnia]], w której uczestniczyła licznie [[Szlachta w Polsce|szlachta]] kujawska zarówno w [[Pospolite ruszenie|pospolitym ruszeniu]], jak i rotach zaciężnych, przyniosła Polsce odzyskanie dostępu do morza. Umożliwiło to ziemi kujawskiej wykorzystanie w kolejnym stuleciu nowej koniunktury gospodarczej, związanej ze wzrostem eksportu polskich towarów drogą wiślaną przez [[Gdańsk]].
 
Późnośredniowieczne Kujawy, choć nie były dużą krainą – uważane były przez współczesnych za jedną z bogatszych i ważniejszych ekonomicznie ziem polskich. Ocenia się, że gęstość zaludnienia na centralnych Kujawach w XIV wieku znacznie przekraczała przeciętny wskaźnik dla całego [[Zjednoczone Królestwo Polskie|Królestwa]]. W [[Proces warszawski 1339|procesie polsko-krzyżackim w 1339 r.]] wyżej oceniono straty królewskie poniesione z tytułu zaboru Kujaw, niż [[Pomorze Gdańskie|Pomorza Gdańskiego]], [[Ziemia chełmińska|ziemi chełmińskiej]] i [[Ziemia michałowska|michałowskiej]]. Podstawą bogactwa tej ziemi w XIII – XV w. było obok wyjątkowo urodzajnych gleb, położenie na szlakach handlowych: z [[Morze Bałtyckie|Bałtyku]] nad [[Morze Czarne]] oraz drogi z północy na [[Węgry]]. W XV wieku głównym przedmiotem eksportu stało się [[Zboża|zboże]] spławiane masowo drogą wodną [[Wisła|Wisły]]. Związany z tym był rozwój gospodarki [[Folwark|folwarczno]]-[[pańszczyznaPańszczyzna|pańszczyźnianej]] oraz miast handlowych na szlaku wiślanym: [[Włocławek|Włocławka]], [[Nieszawa|Nieszawy]], [[Toruń|Torunia]], [[Solec Kujawski|Solca]] i [[Bydgoszcz]]y, która dodatkowo stanowiła port wiślany dla szlachty wielkopolskiej. Przedmiotem wymiany były także towary przechodzące tranzytem z południowej i wschodniej Europy, takie jak [[Woski|wosk]], skóry, [[wełna]] i [[bydło]]. Wraz z rozwojem gospodarczym nastąpił rozwój miast oraz osadnictwa wiejskiego, które uzyskiwało prawo czynszowe i prawne formy samorządu ([[Prawo magdeburskie|prawo niemieckie]]). Kulminacyjny punkt rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej na Kujawach nastąpił w XVI wieku. W przeciwieństwie do innych regionów, na terenie Kujaw istniał typ dużego 1–2 [[Łan (miara powierzchni)|łanowego]] (do 35 ha) gospodarstwa chłopskiego. Podstawową grupę ludności wiejskiej (ok. 85%) stanowili [[Kmieć|kmiecie]], a drugą grupę – [[Zagrodnik|zagrodnicy]], pracujący jako najemnicy w gospodarstwie pana, [[sołtys]]a lub kmiecia. Przy dworach szlacheckich pracowała [[Czeladź (służba)|czeladź]] wywodząca się z różnych grup społecznych. Odrębną natomiast grupę stanowili [[rzemieślnikRzemieślnik|rzemieślnicy]] wiejscy: kowale, kołodzieje, bednarze, garncarze, młynarze zależni od pana wsi, z którym mieli kontrakt na okresową lub dożywotnią [[Dzierżawa|dzierżawę]].
 
W XVI – XVII w. większość ziemi na Kujawach należała do [[Szlachta w Polsce|szlachty]] (folwarcznej i zagrodowej). Nie było wielkich posiadłości ziemskich. Przeważały majątki, w skład których wchodziły 3–4 wsie. Ok. 15% stanowiła własność królewska, zaś 25% – kościelna. Największymi kościelnymi właścicielami ziemskimi były: [[Biskupi włocławscy|biskupstwo włocławskie]], [[kapitułaKapituła|kapituły]]: włocławska i kruszwicka oraz klasztory: [[norbertankiNorbertanki|norbertanek]] w [[Strzelno|Strzelnie]] i [[cystersiCystersi|cystersów]] w [[Koronowo|Koronowie]].
 
W końcu XVI wieku w pasie nadwiślańskim Kujaw pojawiło się osadnictwo [[Olędrzy|olęderskie]]. Największe nasilenie tego procesu nastąpiło w XVIII w. Osadnicy – początkowo [[Olędrzy|Holendrzy]], później [[Niemcy (naród)|Niemcy]], zajmowali tereny zalewowe, bagniste, wymagające szczególnego gospodarowania. Należały do nich m.in. nadwiślańskie wsie: [[Strzelce Dolne]], [[Brdyujście|Fordonek]], [[Łęgnowo]], [[Otorowo (województwo kujawsko-pomorskie)|Otorowo]], [[Przyłubie (województwo kujawsko-pomorskie)|Przyłubie]], [[Wielka Nieszawka|Wielka]] i [[Mała Nieszawka]], [[Rudak]], [[Stawki (Toruń)|Stawki]], [[Brzoza (powiat toruński)|Brzoza]], [[Otłoczyn]], [[Wołuszewo]], [[Słońsk Dolny|Słońsk]]. Na obszarach tych wykształcił się nowy typ budownictwa zagrodowego, różniący się od polskich wsi, położonych na równinnych, centralnych Kujawach.
 
Od lat 20. XVII wieku zaczął się stopniowy upadek gospodarczy Kujaw spotęgowany kolejnymi [[wojnaWojna polsko-szwedzka|wojnami polsko-szwedzkimi]]. [[Potop szwedzki]] i [[III wojna północna|wojna północna]] spowodowały załamanie handlu zbożowego oraz wyludnienie miast. Ożywienie gospodarcze regionu nastąpiło dopiero pod koniec XVIII wieku w związku z przechodzeniem na system gospodarki czynszowej.
 
=== Pod zaborami (1772–1807) ===
W wyniku [[I rozbiór Polski|I rozbioru]] w 1772 [[Królestwo Prus]] zagarnęło znaczną część [[Województwo inowrocławskie|województwa inowrocławskiego]] i zachodnią część [[Województwo brzeskokujawskie|województwa brzesko-kujawskiego]]. Obszary te weszły w skład [[Obwód Nadnotecki|Obwodu Nadnoteckiego]] (1772–1806) ze stolicą w [[Bydgoszcz]]y, który objął pozyskane przez Prusy tereny kujawsko-wielkopolskie. Po [[II rozbiór Polski|II rozbiorze]] reszta Kujaw przeszła pod panowanie Prus. Rejon ten wszedł w skład nowej prowincji pruskiej [[Prusy Południowe]]. W rezultacie [[III rozbiór Polski|III rozbioru Polski]] ponownie dokonano rozczłonkowania ziem kujawskich, dzieląc je między [[Prusy Zachodnie]] ([[Obwód Nadnotecki]] – m.in. okolice Bydgoszczy i Inowrocławia), [[Prusy Południowe]] (rejon Brześcia, Kowala i Radziejowa) i [[Prusy Nowowschodnie]] (okolice Włocławka).
 
Jakkolwiek utrata państwowości stanowiła katastrofę polityczną, to w sferze gospodarczej takiej zapaści nie odnotowano. Na Kujawach rozpoczęto przeobrażanie struktury agrarnej poprzez oczynszowanie i [[uwłaszczenie chłopów]] oraz wprowadzenie nowych roślin uprawnych m.in. [[ziemniak]]a, który w krótkim czasie stał się podstawą wyżywienia ludności wsi. Nastąpiła intensyfikacja produkcji rolnej, w szczególności zbóż, wywołana dużym popytem na rynkach zagranicznych i korzystnym [[cłoCło|cłem]]. Jednocześnie w konfiskowanych majątkach kościelnych i majątkach czynnych uczestników [[insurekcjaInsurekcja kościuszkowska|insurekcji kościuszkowskiej]], a także w przejętych przez rząd pruski królewszczyznach i dobrach starościńskich, rozpoczęto akcje zasiedleńcze ludnością niemiecką (okolice [[Bydgoszcz]]y, Czarnocin, [[Modzerowo (gmina Izbica Kujawska)|Modzerowo]], [[Dobiegniewo]], [[Zbrachlin (powiat aleksandrowski)|Zbrachlin]]).
 
=== Księstwo Warszawskie (1807–1815) ===
Linia 119:
 
=== Pod zaborami (1815–1920) ===
W 1815 na mocy postanowień [[kongresKongres wiedeński|kongresu wiedeńskiego]] Kujawy zostały podzielone pomiędzy [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwo Polskie]] (pozostające w [[uniaUnia personalna|unii personalnej]] z [[Rosja|Rosją]]) i [[Królestwo Prus]]. Dokonane zmiany miały istotny wpływ na zróżnicowanie cywilizacyjne obu części rozdzielonych Kujaw.
 
W granicach [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]] znalazła się południowo-wschodnia część regionu kujawskiego oraz [[ziemia dobrzyńska]]. Obszar ten został objęty zasięgiem województw (od 1837 r. [[guberniaGubernia|gubernie]]): [[Gubernia warszawska|mazowieckiego]] (powiaty: brzeski, kowalski i radziejowski) oraz [[Gubernia płocka|płockiego]] (ziemia dobrzyńska). Od 1816 r. wprowadzono obwody jako pośrednie jednostki podziału administracyjnego pomiędzy województwem a powiatem. Stolicami obwodów zostały: [[Włocławek]] (wschodnie Kujawy, czasowo przeniesiony do [[Brześć Kujawski|Brześcia Kujawskiego]]) oraz [[Lipno]] ([[ziemia dobrzyńska]]). Po upadku [[Powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] (1863) władze rosyjskie przeprowadziły reformę administracyjną. Należący do [[Gubernia płocka|guberni płockiej]] obwód lipnowski został podzielony na powiaty lipnowski i rypiński, natomiast należący do [[Gubernia warszawska|guberni warszawskiej]] obwód włocławski został podzielony na powiat włocławski i radziejowski (po przeniesieniu władz z [[Radziejów|Radziejowa]] do [[Nieszawa|Nieszawy]] otrzymał nazwę nieszawskiego).
 
W granicach [[Królestwo Prus|Królestwa Prus]] znalazła się północno-zachodnia część Kujaw z [[Inowrocław]]iem i [[Bydgoszcz]]ą. Cały ten obszar wraz z [[Wielkopolska|Wielkopolską]] wchodził w skład [[Wielkie Księstwo Poznańskie|Wielkiego Księstwa Poznańskiego]] – jednej z 10 prowincji państwa pruskiego, któremu formalnie zagwarantowano pewną autonomię (do 1848 r.) Prowincje pruskie dzieliły się na mniejsze struktury administracyjne: [[rejencjaRejencja|rejencje]] (niem. ''Regierungsbezirke''), te zaś na [[Powiat (Polska)|powiaty]] (niem. ''Kreise''). [[Wielkie Księstwo Poznańskie]] podzielono na dwie rejencje: [[Rejencja poznańska (1815–1920)|poznańską]] i [[Rejencja bydgoska (1815–1920)|bydgoską]]. Ta ostatnia obejmowała od 1818 r. 9 powiatów wielkopolsko-kujawskich, m.in. bydgoski, inowrocławski i mogileński<ref group="uwaga">Pozostałe: czamkowski z Piłą, gnieźnieński, wągrowiecki, szubiński, wyrzyski i chodzieski.</ref>. Po 1887 r. liczba powiatów [[Rejencja bydgoska (1815–1920)|rejencji bydgoskiej]] wzrosła do 13, przy czym [[Bydgoszcz]], w związku z przekroczeniem liczby 25 tys. mieszkańców, od 1875 r. stała się wydzielonym [[Miasto na prawach powiatu|powiatem miejskim]].
 
Granica rozdzielająca Kujawy na część pruską ('''Kujawy Pruskie''') i rosyjską ('''Kujawy Kongresowe''') ciągnęła się od [[Otłoczyn]]a w pobliżu [[Toruń|Torunia]] po [[Wilczyn (województwo wielkopolskie)|Wilczyn]] na południe od [[Strzelno|Strzelna]]. Po stronie pruskiej pozostały m.in. [[Gniewkowo]], [[Strzelno]], [[Mogilno]], a po rosyjskiej – [[Służewo (województwo kujawsko-pomorskie)|Służewo]], [[Radziejów]], [[Piotrków Kujawski]], [[Skulsk]]. Podział ten przetrwał do początku [[I wojna światowa|I wojny światowej]]. Ponad stuletni rozdział umocnił poczucie przynależności regionalnej mieszkańców tych prowincji, ale spowodował również umocnienie stereotypów i odrębności, które trudno było przełamać w przyjętych po odzyskaniu niepodległości podziałach administracyjnych [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]]. Różnice w kulturze materialnej nie zniwelowały natomiast jedności kultury duchowej, stroju i gwary. Podziały wynikały z różnic polityki społeczno-gospodarczej, jaką prowadziły państwa zaborcze. W [[Królestwo Prus|Prusach]] ustawa [[Uwłaszczenie chłopów|uwłaszczeniowa]] ukazała się w 1823 roku, zaś w [[Zabór rosyjski|zaborze rosyjskim]] – w 1864 r. Z uwłaszczeniem chłopów w Prusach wiązała się też komasacja i separacja gruntów, co z punktu widzenia gospodarczego było zjawiskiem umożliwiającym intensyfikację produkcji rolnej. Z drugiej strony rosyjska część Kujaw odczuła znacznie ciężary, zniszczenia i represje związane z powstaniami: [[Powstanie listopadowe|listopadowym]] i [[Powstanie styczniowe|styczniowym]]. Po [[Powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]] pod wpływem haseł [[Praca organiczna|pracy organicznej]] odnotowano różne formy kształcenia ludności wsi, zwłaszcza przy dworach szlacheckich.
Linia 142:
 
=== II wojna światowa ===
Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]] prawie całe Kujawy zostały wcielone do [[III Rzesza|III Rzeszy]] w granice prowincji [[Kraj Warty]] ({{w języku|de|Warthegau}}), z wyjątkiem rejonu [[Bydgoszcz]]y, włączonego do Okręgu Rzeszy [[Gdańsk-Prusy Zachodnie]] (niem. {{j|de|kursywa=tak|Gau Danzig-Westpreussen}}). Wymienione prowincje niemieckie dzieliły się na [[rejencjaRejencja|rejencje]]: pierwsza na [[Rejencja poznańska (1939–1945)|poznańską]], [[Rejencja inowrocławska|inowrocławską]] i [[Rejencja łódzka|łódzką]], druga – rejencję [[Rejencja gdańska (1939–1945)|gdańską]], [[Rejencja kwidzyńska (1939–1945)|kwidzyńską]] i [[Rejencja bydgoska (1939–1945)|bydgoską]].
 
Pod względem podziału administracyjnego II stopnia, północno-zachodnia część regionu kujawskiego weszła w skład [[Rejencja bydgoska (1939–1945)|rejencji bydgoskiej]], zaś część środkowa i południowo-wschodnia w skład [[Rejencja inowrocławska|rejencji inowrocławskiej]] (powiaty inowrocławski, włocławski, nieszawski i mogileński)<ref>Mirosław Krajewski, Kujawy wschodnie i ziemia dobrzyńska w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945), Oficyna Wydawnicza „Lega", Włocławek 2002, {{ISBN|83-88115-41-3}}.</ref>.
Linia 167:
=== Charakterystyka ===
[[Plik:Rezerwat Dziki Ostrów runo 1.jpg|thumb|[[Rezerwat przyrody Dziki Ostrów]]]]
Część Kujaw leży w regionie określanym jako [[Wysoczyzna Kujawska]]. Jest to płaska lub lekko falista [[wysoczyzna morenowa]] o średniej wysokości 100–130 m n.p.m. Miejscami występują [[Morena|wzniesienia morenowe]] i wały piaszczysto-żwirowe. Pod utworami lodowcowymi występują pokłady [[Halit|soli kamiennej]] i [[sólSól potasowa|potasowej]], a w warstwach [[trzeciorzęd]]owych pokłady [[Węgiel brunatny|węgla brunatnego]], [[Glina|gliny]] ceramicznej.
 
W obrębie Wysoczyzny Kujawskiej wyróżnia się część północną określaną jako [[Równina Inowrocławska]]. Ma ona charakter monotonnej [[równinaRównina|równiny]] o wysokości 75–90 m n.p.m. urozmaiconej niekiedy przez pojedyncze [[pagórekPagórek|pagórki]]. Jest to jeden z nielicznych w Polsce przypadków rozległej równiny [[Morena denna|moreny dennej]] lodowca. Część druga wysoczyzny, rozciągająca się na południe od linii [[Radziejów]] – [[Brześć Kujawski]] – [[Kowal (miasto)|Kowal]] stanowi [[Pojezierze Kujawskie]]. Na tym obszarze spotyka się pas [[Morena|wzgórz morenowych]] związanych z [[Morena czołowa|czołową strefą lądolodu]]. Wzniesienia sięgają 100, niekiedy nawet i 140 m n.p.m. Krajobraz urozmaicają dodatkowo głęboko wcięte [[Rynna polodowcowa|rynny lodowcowe]] i zaklęsłości wypełnione [[Jezioro|jeziorami]]. Na zachodzie regionu ciąg [[Gopło|Gopła]] i [[Jezioro Pakoskie|jezior Pakoskich]] oddziela Wysoczyznę Kujawską od Gnieźnieńskiej.
 
Północną granicę Kujaw stanowi [[Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka]], która na wschód od [[Nakło nad Notecią|Nakła]] rozszerza się w [[Kotlina Toruńska|Kotlinę Toruńsko-Bydgoską]]. W rejonie [[Bydgoszcz]]y i [[Koronowo|Koronowa]] Kujawy Północne obejmują fragment [[Pojezierze Pomorskie|Pojezierza Pomorskiego]].
Linia 192:
 
=== Klimat ===
Położenie Kujaw na pograniczu Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i [[Pojezierze Mazurskie|Pojezierza Mazurskiego]] powoduje, że w regionie tym zaznaczają się wyraźnie cechy przejściowości pomiędzy oddziaływaniem wpływów oceanicznych i kontynentalnych. Cechą charakterystyczną są niskie [[opadOpad atmosferyczny|opady atmosferyczne]], nie przekraczające 500 mm, a miejscami sięgające 450 mm. Średnia temperatura roczna ({{C|8,2}}) jest nieco wyższa od średniej krajowej. Zimy bywają łagodne z małą i krótkotrwałą pokrywą [[śnieg|śnieżną]]. Klimat cechuje się stosunkowo dużą liczbą dni pogodnych, usłonecznionych. Latem i jesienią przeważają wiatry o kierunku zachodnim i południowo-zachodnim, a zimą wschodnie i północno-wschodnie.
 
=== Gleby ===
Kujawy stanowią teren o glebach na ogół dobrych. Największą powierzchnię zajmują [[gleby płowe]] i [[Gleby brunatne właściwe|brunatne]]. Urodzajne [[czarne ziemie]] zajmują około jedną trzecią powierzchni regionu i występują głównie na [[Równina Inowrocławska|Równinie Inowrocławskiej]] (na północ od [[Inowrocław]]ia oraz okolice [[Radziejów|Radziejowa]]). Miejscami występują [[torf]]y, [[glinaGlina|gliny]] oraz [[Gleby bielicowe|gleby piaszczyste]]. Najsłabsze gleby występują w pasie nadwiślańskim oraz w [[Powiat bydgoski|powiecie bydgoskim]].
 
=== Hydrografia ===
Sieć rzeczna na Kujawach jest uboga. Charakterystyczna jest dysproporcja pomiędzy dużą arterią wodną, jaką stanowi [[Wisła]], a ubogą siecią drobnych cieków, z których wiele funkcjonuje okresowo. Na taki stan rzeczy składają się: wyjątkowo niska suma rocznych [[opadOpad atmosferyczny|opadów atmosferycznych]] oraz rzeźba geologiczna terenu, która sprzyja dużym stratom wody wskutek [[parowanieParowanie|parowania]].
Większość Kujaw należy do [[Dorzecze Wisły|dorzecza Wisły]], lecz w zachodniej części regionu przebiega dział wodny oddzielający go od [[Dorzecze Odry|dorzecza Odry]]. Z większych rzek oprócz [[Wisła|Wisły]] znaczenie żeglowne odgrywają rzeki: [[Noteć]], [[Zgłowiączka (rzeka)|Zgłowiączka]] i [[Brda]].
 
Na terenie Kujaw występuje blisko 600 [[jezioroJezioro|jezior]] o powierzchni większej od 1 ha, które zajmują [[Rynna polodowcowa|rynny]] oraz [[Oczko polodowcowe|oczka polodowcowe]]. Największe z nich to: [[Gopło]] (2150 ha), [[Jezioro Pakoskie|Jeziora Pakoskie]] (750 ha) [[Jezioro Głuszyńskie|Głuszyńskie]] (625 ha), Chodeckie, Modzerowskie, Borzymowskie, [[Rezerwat przyrody Jezioro Rakutowskie|Rakutowskie]] (414 ha), [[Jezioro Brdowskie]] (198 ha), [[Jezioro Jezuickie|Jezuickie]] (146 ha).<gallery mode="packed" caption="Jeziora Kujaw">
Plik:Jezioro Gopło.JPG|[[Gopło|Jezioro Gopło]]
Plik:Przyjezierze plaża 1.jpg|Kąpielisko [[Przyjezierze (województwo kujawsko-pomorskie)|Przyjezierze]] nad [[Jezioro Ostrowskie (kujawsko-pomorskie)|jeziorem Ostrowskim]]
Linia 229:
** [[Rezerwat przyrody Różanna Dęby im. Nadleśniczego Jana Rychlickiego|Różanna Dęby]] – 200-letnia [[Dąbrowa (las)|świetlista dąbrowa]] w [[Koronowo (gmina)|gminie Koronowo]]
** [[Augustowo (rezerwat przyrody)|Augustowo]] – [[ols porzeczkowy]] i [[ols torfowcowy]] położony w [[Dobrcz (gmina)|gminie Dobrcz]]
** [[Rezerwat przyrody Ostrów koło Pszczółczyna|Ostrów koło Pszczółczyna]] – [[grądGrąd|grąd niski]] [[Dąb|dębowo]]-[[grab]]owy nad [[Noteć|Notecią]] w okolicy [[Łabiszyn]]a
** [[Rezerwat przyrody Dziki Ostrów|Dziki Ostrów]] – [[Dąbrowa (las)|dąbrowa świetlista]] na ostrowie leśnym łąk nadnoteckich koło [[Brzoza (powiat bydgoski)|Brzozy Bydgoskiej]]
** [[Rezerwat przyrody Łażyn|Łażyn]] – 150-letni [[bór sosnowy]] w [[Puszcza Bydgoska|Puszczy Bydgoskiej]]
** [[Rezerwat przyrody Mierucinek|Mierucinek]] – [[grąd]] [[dąbDąb|dębowy]] w [[Dąbrowa (gmina w województwie kujawsko-pomorskim)|gminie Dąbrowa]]
** [[Rezerwat przyrody Dębice|Dębice]] – [[Fitocenoza|fitocenozy]] leśne zarostowe i łąkowe w okolicy [[Michelin (Włocławek)|Michelina]]
** [[Rezerwat przyrody Wójtowski Grąd|Wójtowski Grąd]] – [[grąd]]y i [[Bór mieszany świeży|bory mieszane]] na wydmowym zboczu rynny jeziornej w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
** [[Rezerwat przyrody Olszyny Rakutowskie|Olszyny Rakutowskie]] – [[ols]]y i [[lasLas łęgowy|łęgi]] jesionowo-olszowe w [[Kowal (gmina wiejska)|gminie Kowal]]
** [[Rezerwat przyrody Grodno|Grodno]] – jezioro Grodno wraz z naturalnymi zbiorowiskami leśnymi, położony w [[Baruchowo (gmina)|gminie Baruchowo]] między [[Kowal (miasto)|Kowalem]], a [[Lubień Kujawski|Lubieniem]]
* florystyczne
Linia 242:
* ornitologiczne
** [[Rezerwat przyrody Balczewo|Balczewo]] – chroni miejsca lęgowe i żerowiska ptaków błotnych i wodnych w [[Dąbrowa Biskupia (gmina)|gminie Dąbrowa Biskupia]]
** [[Ostrowo (rezerwat przyrody)|Czapliniec Ostrowo]] – chroni miejsca lęgowe [[czaplaCzapla siwa|czapli siwej]] nad jeziorem Ostrowskim w Lasach Miradzkich
** [[Rezerwat przyrody Jezioro Rakutowskie|Jezioro Rakutowskie]] – ochrona jeziora i jego otoczenia w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
** [[Rezerwat przyrody Jazy|Jazy]] – chroni miejsca lęgowe [[czaplaCzapla siwa|czapli siwej]] w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
* słonoroślowy
** [[Rezerwat przyrody Ciechocinek|Ciechocinek]] – ochrona bogatego zespołu [[Halofity|słonorośli]] przy [[tężnia]]ch w [[Ciechocinek|Ciechocinku]]
Linia 254:
** [[Ostoja Nadgoplańska]]
** [[Błota Rakutowskie]]
* [[obszarObszar mający znaczenie dla Wspólnoty|Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty]]:
** [[Gopło|Jezioro Gopło]]
** [[Solecka Dolina Wisły]]
Linia 300:
|-
|3.
|[[Plik:POL Fordon (dzielnica Bydgoszczy) COA.svg|22x22px]] [[Fordon (Bydgoszcz)|Fordon]]<ref group="uwaga">Dawniej miasto, obecnie dzielnica [[Bydgoszcz|Bydgoszczy]]y.</ref>
|71 850
|30,63 km²
Linia 504:
 
== Turystyka ==
Region obfituje w zabytki [[Architektura romańska w Polsce|architektury romańskiej]] (XI – XII w.) Należą do niej m.in. [[Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy]], [[Rotunda św. Prokopa w Strzelnie|rotunda świętego Prokopa w Strzelnie]], [[Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie|klasztor norbertanek w Strzelnie]], [[Parafia św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim|kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim]], [[Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu|kościół NMP w Inowrocławiu]]. Do najstarszych świątyń na Kujawach należy także [[Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku|katedra we Włocławku]] oraz klasztory [[cystersiCystersi|cystersów]] w Szpetalu i [[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie|Byszewie]].
 
Przez zachodnią cześć Kujaw biegnie [[Szlak Piastowski]]. Do najważniejszych miejscowości turystyczno-krajoznawczych należą: [[Kruszwica]], [[Strzelno]], [[Inowrocław]], [[Włocławek]], [[Bydgoszcz]], [[Koronowo]]. Uzdrowiskami są [[Ciechocinek]], [[Inowrocław]], [[Wieniec-Zdrój]]. Walory rekreacyjne oferują kąpieliska nad jeziorami ([[Przyjezierze (województwo kujawsko-pomorskie)|Przyjezierze]], [[Jezioro Jezuickie|Jezuickim]], [[Borówno (jezioro na Wysoczyźnie Świeckiej)|Borównem]], [[Jezioro Koronowskie|Zalewem Koronowskim]]), lasy ([[Puszcza Bydgoska]]). Corocznie urządzane są rekonstrukcje bitew polsko-krzyżackich: [[Bitwa pod Płowcami|pod Płowcami]] (1331) i [[Bitwa pod Koronowem|pod Koronowem]] (1410).
Linia 520:
* [[Bartłomiej z Bydgoszczy]] (1480–1548) – [[Bernardyni|bernardyn]], leksykograf, autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego;
* [[Tekla Justyna Chopin]] (1782-1861) – matka kompozytora [[Fryderyk Chopin|Fryderyka Chopina]]<ref>Mirosław Krajewski, ''Dobrzyńskie listy Fryderyka F. Chopina. Fryderyk Chopin na Mazowszu Płockim, ziemi dobrzyńskiej i Pomorzu (1824-1827)'', Rypin 2010, s. 11-13.</ref>
* [[Albert Michelson|Albert Abraham Michelson]] (1852–1931) – fizyk amerykański, laureat [[nagrodaNagroda Nobla|nagrody Nobla]] w [[1907]] roku
* [[Jan Kasprowicz]] (1860–1926) – [[Literatura polska – Młoda Polska|polski]] [[Poezja|poeta]], [[dramat]]urg;
* [[Samuel Poznański]] (1864-1921) – rabin postępowy, orientalista, historyk
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Kujawy”