Derywacja (językoznawstwo): Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Wersja z 03:03, 16 wrz 2010 edytuj Kicior99 (dyskusja \| edycje) Redaktorzy, Uprawnieni do logowania się z zablokowanych adresów IP 66 390 edycji m HotCat: Usunięto kategorię "Językoznawstwo"; Szybkie dodanie kategorii "Morfologia" ← poprzednia edycja		Aktualna wersja na dzień 14:15, 27 kwi 2024 edytuj anuluj edycję Kicior99 (dyskusja \| edycje) Redaktorzy, Uprawnieni do logowania się z zablokowanych adresów IP 66 390 edycji m →Zobacz też: wikizacja
(Nie pokazano 28 wersji utworzonych przez 22 użytkowników)
Linia 1: {{inne znaczenia\|pojęcia z dziedziny językoznawstwa\|[[derywacja\|inne znaczenia słowa „derywacja”]]}} {{wikisłownik\|afiksacja}}▼ '''Derywacja''' ({{w języku\|la\|derivatio}}) – proces [[słowotwórstwo\|słowotwórczy]] polegający na utworzeniu nowego [[wyraz]]u ([[wyraz pochodny]]<ref name=":02">{{Cytuj \|tytuł = Słownik terminologiczny informacji naukowej \|data = 1979 \|inni = Maria Dembowska (red. nacz.) \|miejsce = Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk \|wydawca = Zakład Narodowy imienia Ossolińskich \|s = 37}}</ref>, [[Derywat (językoznawstwo)\|derywat]], formacja lub konstrukcja słowotwórcza) na podstawie innego ([[Podstawa słowotwórcza\|podstawy]] lub bazy słowotwórczej) poprzez zmianę jego budowy [[Morfologia (językoznawstwo)\|morfologicznej]]<ref name=":0">{{Cytuj \|autor=Renata Grzegorczykowa\|tytuł=Zarys słowotwórstwa polskiego: słowotwórstwo opisowe \|data=1984 \|isbn=8301001194 \|wydawca=Państwowe Wydawnictwo Naukowe \|s=21 \|oclc=613251850}}</ref>. '''Derywacja''' w [[językoznawstwo\|językoznawstwie]] to proces [[słowotwórstwo\|słowotwórczy]] polegający na tworzeniu wyrazów pochodnych poprzez dodawanie do [[Podstawa słowotwórcza\|podstawy słowotwórczej]] [[sufiks]]ów i [[prefiks]]ów. Określana jest niejednokrotnie jako afiksacja lub derywacja dodatnia, w opozycji do '''derywacji wstecznej''', polegającej na odrzucaniu od wyrazu [[afiks]]u. == ~~Derywacja~~Rodzaje ~~afiksalna~~derywacji == Wyróżnia się następujące typy derywacji: ~~Typy formantów afiksalnych:~~ * afiksalna (dodatnia): [[Przyrostek\|sufiksalna]] (''pis-arz''), [[Przedrostek\|prefiksalna]] (''do-jechać, przy-krótki''), prefiksalno-sufiksalna (''u-dostępn-ić''), z elementem międzytematycznym – [[Międzyrostek\|interfiksem]] (''gaz-o-mierz'')<ref name=":0" />; * paradygmatyczna (derywacja zerowa): funkcję [[Formant słowotwórczy\|formantu]] pełnią [[Końcówka fleksyjna\|końcówki fleksyjne]] (''dźwig'', ''obstawa'')<ref name=":0" />; * syntaktyczna (konwersja): derywat jest przekształconą w leksem formą fleksyjną podstawy (''uczony'')<ref name=":0" />; * wsteczna (ujemna): derywacja wsteczna (uszczuplenie bazy o morfem słowotwórczy: ''potańcówka – potańc''), mutylacja (ucięcie nierespektujące granic morfologicznych: ''gramatyka – grama'')<ref>{{Cytuj \|autor r=Stanisław Grabias \|redaktor=Jerzy Bartmiński \|rozdział=Typy derywacji i składnikowa analiza funkcji formantów \|tytuł=Pojęcie derywacji w lingwistyce\|data=1981 \|miejsce=Lublin \|wydawca=Wydawnictwo UMCS \|s=129–131}}</ref>; * alternacyjna: funkcję wykładnika derywacji mogą pełnić oboczności fonetyczne (''córka – córcia'')<ref name=":0" />; * prozodyczna: funkcję formantu pełni zmiana akcentu (''wiarygodny'')<ref name=":0" />. == Zobacz też == ~~Afiksy to morfemy słowotwórcze występujące:~~ {{wikisłownik\|derywacja}} * przed rdzeniem (prefiksy, przedrostki), ▲{{wikisłownik\|afiksacja}} * po rdzeniu (sufiksy, przyrostki), * [[analiza słowotwórcza wyrazu]] * po końcówkach fleksyjnych z ruchomością lub bez ruchomości (postfiksy) np. Posunąć się, się posunąć ← ruchomość, * [[pseudoanglicyzm]] * między składnikami wyrazu złożonego (interfiksy), np. żywopłot. ~~Wśród formantów afiksalnych wyróżniamy łączenia, np. prefiksalno-sufiksalne, interfiksalno-sufiksalne, prefiksalno-postfiksalne.~~ ~~== Derywacja paradygmatyczna ==~~ Gdy różnica między derywatem a podstawą polega na odrębności paradygmatu fleksyjnego, brak jest natomiast jakichkolwiek afiksalnych wykładników derywacji, a także ucięć. Musi nastąpić zmiana części mowy. ~~Formantem paradygmatycznym może być:~~ * zmiana paradygmatu przenosząca wyraz z jednej części mowy do innej, np. biel\|Ø od biały, * zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części mowy, ale polegająca na przeniesieniu rzeczowników z deklinacji męskiej do żeńskiej, żeńskiej do męskiej, męskiej do nijakiej, z liczby pojedynczej do mnogiej, * formant paradygmatyczny występuje przy przeniesieniu do klasy rzeczowników, bądź przymiotników, wyrażeń syntaktycznych (inaczej przyimkowych, czyli połączeń czasownika z przyimkiem), np. przed szkołą → przedszkole, * derywaty utworzone z połączeń formantów afiksalnych i paradygmatycznych, np. prefiksalno-paradygmatyczne, np. Antypolski → Polska, itd. == ~~Derywacja alternacyjna~~Przypisy == {{Przypisy}} ~~Jedyny element różniący derywat od podstawy to oboczność tematowa. Oboczności mogą być:~~ * jakościowe, np. a → e, n → r, * lub ilościowe (derywacja ujemna): wewnątrztematowe, np. Dwójka → dwója k:Ø, ucięcia, np. Spec od specjalista. == ~~Derywacja mieszana~~Bibliografia == * Stanisław Grabias, ''Typy derywacji i składnikowa analiza formantów'', [w:] Jerzy Bartmiński (red.), ''Pojęcie derywacji w lingwistyce'', Lublin 1981. ~~Przemieszanie różnych derywacji, np. paradygmatyczno-alternacyjne, np. tatar ← mięso tatarowe~~ * Renata Grzegorczykowa, ''Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe'', wyd. 3 poprawione, Warszawa 1979. {{Kontrola autorytatywna}} [[Kategoria:Morfologia]]