Wróbel (zwyczajny): Różnice pomiędzy wersjami

|nazwa zwyczajowa = Wróbel (zwyczajny)

|gatunek = wróbel (zwyczajny)

|synonimy = * ''Fringilla domestica'' <small>Linnaeus, 1758</small>{{r|hbwa}}

|podtaksony = * ''P. d. domesticus'' <small>(Linnaeus, 1758)</small>

Po raz pierwszy gatunek opisał [[Karol Linneusz]] w 1758 na podstawie [[holotyp]]u ze [[Szwecja|Szwecji]]. Autor nadał mu [[binominalne nazewnictwo gatunków|nazwę]] ''Fringilla domestica''{{r|hbwa}}. Obecnie (2021) [[Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny]] (IOC) umieszcza wróbla zwyczajnego w rodzaju ''[[Passer]]''{{r|ioc}}. Wróble domowe prawdopodobnie wyewoluowały z populacji wróbli zamkniętej na obszarze [[Bliski Wschód|Bliskiego Wschodu]] w trakcie ostatniego zlodowacenia (15–25 tys. lat temu). Tworzą nadgatunek z wróblami [[wróbel apeniński|wróblem apenińskim]] (''P. italiae'') i [[wróbel śródziemnomorski|śródziemnomorskim]] (''P. hispaniolensis''), niektórzy autorzy uznają je za jeden gatunek. Wróble domowe [[Krzyżowanie|hybrydyzują się]] z apenińskimi w północnych [[Włochy|Włoszech]], a ze śródziemnomorskimi na [[Półwysep Bałkański|Bałkanach]]. Najprawdopodobniej w [[Somalia|Somalii]] i [[Etiopia|Etiopii]] krzyżują się z [[wróbel rudogłowy|wróblami rudogłowymi]] (''P. castanopterus''). Odnotowywano także hybrydy z [[mazurek (ptak)|mazurkami]] (''P. montanus''){{r|hbwa}}. IOC wyróżnia 12 podgatunków wróbla domowego{{r|ioc}}. Autorzy ''[[Handbook of the Birds of the World]]'' również akceptują 12 podgatunków{{r|hbwa}}.

* '''wróbel (zwyczajny''', '''wróbel)'''{{r|mk}} (''P. domesticus domesticus'') – zachodnia i północna Europa przez północną Azję do północno-wschodniej [[Syberia|Syberii]] i północnej [[Japonia|Japonii]], introdukowany w [[Ameryka|Ameryce]], [[Afryka Południowa|Afryce Południowej]] i [[Australia|Australii]].

Wróble zwyczajne introdukowano również w większość zamieszkanych przez człowieka obszarów świata, w tym do obu [[Ameryka|Ameryk]] i [[Australazja|Australazji]]. W większości przypadków były to ptaki [[Podgatunek nominatywny|podgatunku nominatywnego]], do [[Południowa Afryka|Południowej Afryki]] wprowadzono przedstawicieli ''P. d. indicus''{{r|spar}}.

Krępy, o stosunkowo dużej głowie i mocnym dziobie. U samca wierzch ciała brązowy z ciemniejszymi paskami, spód szary. Policzki szare, oddzielonea brązowąkark pręgąi odobszar szaregoza wierzchuokiem ciemnobrązowy. Wierzch głowy szary. Na podgardlugardle czarny śliniak. Na policzku, w odróżnieniu od mazurka (''P. montanus''), brak czarnej plamki, a na skrzydle tylko jedna biała pręga. Dziób w okresie lęgowym czarny, a poza nim szaryjaśniejszy. Nogi brązowe lub różowe. Samice o szarobrązowym upierzeniu, na grzbiecie paskowanym, bez wyraźnych cech charakterystycznych. Nad okiem nie zawsze wyraźna jaśniejsza brew. Nogi różowe, dziób szary. Młode podobne do samic.

Długość ciała ok. 16–18 cm{{r|hbwa}}. Długość czaszki: 29–31 mm, w tym dzioba: 14–15 mm{{r|tropy}}. Rozpiętość skrzydeł 21–21,5 cm{{r|rozp}}. Masa ciała ok. 20–39 g{{r|hbwa}}. [[Linienie#Ptaki|Pierzenie]] dorosłych trwa od środka lipca do środka października{{r|tropy}}.

[[Wróbel apeniński]], przez niektórych uznawany za podgatunek wróbla zwyczajnego, ma kasztanowatobrązowe ciemię, podczas gdy wróbel zwyczajny ma je szare. [[wróbel śródziemnomorski|Wróbel południowy]] ma więcej barwy czarnej. [[Mazurek (ptak)|Mazurek]] jest nieco mniejszy, ma kasztanowaty cały wierzch głowy i ciemną plamę na białych policzkach{{r|hudec}}.

W Europie na wolności wróble zwyczajne osiągałyosiągają wiek 20 lat, w USA – 15{{r|gbw}}. Najdłuższy odnotowany wiek życia to 23 lata, dotyczy jednak ptaka w niewoli{{r|pdfw}}.

Gniazda ulokowane są w szczelinach budynków, pod dachówkami, za rynnami lub w odpowiednich [[Skrzynka lęgowa|budkach lęgowych]] (ze średnicą otworu co najmniej 35 mm). Wróble często stają się „sublokatorami” większych ptaków, lokując swoje gniazda w ścianach gniazd [[Bociany (ptaki)|bocianów]], [[Czaplowate|czapli]], a nawet ptaków drapieżnych: [[bielik]]ów, [[Rybołowy|rybołowów]] czy [[Kania czarna|kani czarnej]]. Zajmują też czasem gniazda jaskółek: [[oknówka zwyczajnaOknówka|oknówek]], a nawet [[Brzegówka zwyczajna(ptak)|brzegówek]]<ref name = Mak>Makatsch Wolfgang: ''Ptak i gniazdo, jajo, pisklę'', wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1957, s. 96</ref>. Budowane gniazda mają formę podobną do kuli z bocznym wejściem; budulec stanowistanowią słoma, trawa, perz i fragmenty materiału, sznurka lub papieru. Wyściółkę tworzą pióra{{r|pol}}.

[[Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody|IUCN]] uznaje wróbla domowego za [[gatunek najmniejszej troski]] (LC, ''Least Concern''). W 2004 szacowano liczebność światowej populacji na ponad 540 milionów osobników, jednak faktyczna liczebność może być jeszcze wyższa – wna oparciupodstawie o danedanych organizacji [[BirdLife International]] dla Europy z 2015 wstępnie oszacowano światową liczebność na 896&nbsp;000&nbsp;000 – 1&nbsp;310&nbsp;000&nbsp;000 dorosłych osobników{{r|iucn}}. BirdLife International uznaje trend populacji za spadkowy{{r|birdlife}}.

W Europie populacja wróbli zmniejsza się, np. w [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] i [[Holandia|Holandii]] od lat 80. XX w. spadła niemal dwukrotnie i gatunek jest tam uznawany za zagrożony. Cząstkowe badania prowadzone przez [[Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków]] w ramach akcji [[Monitoring Ptaków Polski|Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych]] wskazują, że na przestrzeni siedmiu lat (od 2000 do 2006) liczebność polskiej populacji wróbli mogła spaść w Polsce o około 14%{{r|otop}}, jednak późniejsze dane wskazują na lekki trend wzrostowy – o około 8% w okresie 2007–2018{{r|biuletyn2019}}. Rozpoczęty w 2021 przez [[Polska Akademia Nauk|Polską Akademię Nauk]] Monitoring Pospolitych Ptaków Miast wykazał w 2023 spadek obserwowanej populacji wróbli w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców o 13–14%{{r|hayatli}}. W Wielkiej Brytanii populacja wróbli zaczęła się zmniejszać w okolicach roku 1979, po zredukowaniu się o około 60% ustabilizowała się w latach 90. XX wieku{{r|indian}}. W północno-wschodniej Europie spadek rozpoczął się w latach 90. XX wieku. W Holandii w 2004 wróbel zwyczajny figurujefigurował na czerwonej liście. Zmniejszanie się populacji dotyczy nie tylko wróbli domowych, ale i innych wróbli zaadaptowanych do środowisk ludzkich: [[mazurek (ptak)|mazurka]] (''P. montanus'') oraz wróbla apenińskiego (''P. italiae''){{r|plnwsch}}.

* ograniczanie liczby miejsc lęgowych przez [[Termomodernizacja|termomodernizację]] budynków{{r|ptlist}}{{r|hayatli}};

* drapieżnictwo ze strony [[kot domowy|kotów domowych]] i [[krogulec zwyczajny|krogulców]] (''Accipiter nisus''){{r|indian}}, a w dużych miastach także [[Krukowate|krukowatych]] (''Corvidae''){{r|hayatli}};

Wróble, przy czym dotyczy to przede wszystkim [[mazurek (ptak)|mazurków]], które na Dalekim Wschodzie są [[Wikaryzm geograficzny|wikariantami]] wróbli zwyczajnych, były zwalczane w ramach tzw. [[Kampania walki z czterema plagami|kampanii walki z czterema plagami]] w 1958 roku. W wyniku tej akcji, podczas której wszystkie napotkane ptaki nieustannie płoszono, tak że po kilkudziesięciominutowym przebywaniu w powietrzu spadały na ziemię martwe z wycieńczenia (wróbel w normalnych warunkach nie lata nigdy dłużej niż kilka minut, zazwyczaj po krótkim locie przysiada), w ciągu kilku dni wytępiono prawie wszystkie wróble w Chinach{{r|chiny1|plagi}}. Skutki tych działań Chiny odczuły rok później z powodu plagi [[szarańczaszarańczowate|szarańczy]]. Jej [[larwa|larwy]], pozbawione naturalnego wroga, rozpleniły się i wyjadły plony. W kraju zapanowała trzyletnia [[Wielki głód w Chinach|klęska głodu]] (1959–61), w wyniku której – jak się szacuje – zmarło 30 mln ludzi, głównie na chińskiej wsi, a jedną z jej przyczyn była walka z wróblami{{r|chiny}}.

<ref name="Busse&etal">{{cytuj książkę | nazwiskoautor = [[Przemysław Busse|P. Busse]] (red.), | imię = P. | nazwisko2 =[[Zygmunt Czarnecki (ornitolog)| imię2 = Z. |Czarnecki]], nazwisko3 =[[Andrzej Dyrcz | imię3 = A. |Dyrcz]], nazwisko4 =M. Gromadzki, | imię4 = MR. | nazwisko5 = Hołyński, | imię5 = RA. | nazwisko6 = Kowalska-Dyrcz, | imię6 = AJ. | nazwisko7 = Machalska, | imię7 = JS. | nazwisko8 = Manikowski, | imię8 = SB. | nazwisko9 = Olech | imię9 = B. | tytuł = Ptaki | tom = II | rok = 1991 | wydawca = Wiedza Powszechna | miejsce = Warszawa | seria = Mały słownik zoologiczny | strony = 341 | isbn = 83-214-0563-0}}</ref>

<ref name=otop>{{cytuj stronę | url = http://www.otop.org.pl/obserwacje/wlacz-sie/zimowe-ptakoliczenie/ptaki-zimy-w-poprzednich-edycjach/wrobel-ptak-zimy-2-8/ | opublikowany = Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków | tytuł = Wróbel - Ptak Zimy 2008 | archiwum = https://web.archive.org/web/20160920115410/http://www.otop.org.pl/obserwacje/wlacz-sie/zimowe-ptakoliczenie/ptaki-zimy-w-poprzednich-edycjach/wrobel-ptak-zimy-2-8/ | zarchiwizowano = 2016-09-20 | data dostępu = 2016-09-14 }}</ref>

<ref name=plagi>《五十年流行词语 (1949-1999) 》, 郭大松，陈海宏，山东教育出版社，[[Jinan|济南]]，1999, {{ISBN|7-5328-2989-8}}, pkt. 67</ref>