Tarnów: Różnice pomiędzy wersjami

|zarządzający = [[RomanJakub CiepielaKwaśny]]

|liczba ludności = 103 515<ref>[https://bdl.stat.gov.pl/bdl/start GUS: Bank Danych Lokalnych]
| [dostęp 2024-02-02].</ref>

'''Tarnów''' ({{Wymowa|Pl-Tarnów.ogg}}) – miasto w Polsce, [[Miasto na prawach powiatu|na prawach powiatu]], położone w [[Województwo małopolskie|województwie małopolskim]]. Leży przy ujściu [[Biała (dopływ Dunajca)|Białej]] do [[Dunajec|Dunajca]]. Jest miastem centralnym [[Aglomeracja tarnowska|aglomeracji tarnowskiej]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.wgsr.uw.edu.pl/pub/uploads/pis05/Swianiewicz_1a.pdf |tytuł = Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść |opublikowany = wgsr.uw.edu.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20120613200230/http://www.wgsr.uw.edu.pl/pub/uploads/pis05/Swianiewicz_1a.pdf |zarchiwizowano = 2012-06-13}}.</ref>. W mieście znajduje się siedziba [[Powiat tarnowski|powiatu tarnowskiego]]. Miasto lokowane przez [[Spycimir Leliwita|Spycimira]] herbu [[Leliwa (herb szlachecki)|Leliwa]], na podstawie dokumentu wystawionego przez kancelarię króla [[Władysław I Łokietek|Władysława Łokietka]] z 7 marca 1330 roku. Zachował się historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny miasta. Tarnów zajmuje powierzchnię 72,38&nbsp;km², którą zamieszkuje około 100 tysięcy mieszkańców.

Miasto jest ważnym ośrodkiem turystycznym, kulturalnym i gospodarczym w [[Małopolska|Małopolsce]], a także [[Węzeł transportowy|węzłem komunikacyjnym]] przy [[Autostrada A4 (Polska)|autostradzie A4]] oraz [[Linia kolejowa E 30|linii kolejowej E 30]]. Na terenie osiedla [[Mościce]] znajduje się siedziba [[Grupa Azoty|Grupy Azoty]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://grupaazoty.com/ |tytuł = Grupa Azoty |data dostępu = 2016-04-19}}</ref>, największej grupy kapitałowej branży chemicznej w kraju oraz Międzynarodowe Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.bhp.abc.com.pl/czytaj/-/artykul/inauguracja-miedzynarodowego-centrum-bezpieczenstwa-chemicznego-w-tarnowie |tytuł = Inauguracja Międzynarodowego Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego w Tarnowie |data dostępu = 2016-04-19}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://rcb.gov.pl/miedzynarodowa-konferencja-bezpieczenstwa-chemicznego/ |tytuł = Międzynarodowa konferencja na temat bezpieczeństwa chemicznego |data dostępu = 2016-04-19}}</ref>. W mieście działa konsulat honorowy [[Ukraina|Ukrainy]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Konsulat Honorowy Ukrainy w Tarnowie |data dostępu = 2019-04-17 |opublikowany = Konsulat Honorowy Ukrainy w Tarnowie |url = http://konsulattarnow.pl/}}</ref>. Tarnów jest członkiem [[Związek Miast Polskich|Związku Miast Polskich]]<ref>[http://www.zmp.poznan.pl/miasta Tarnów członkiem Związku Miast Polskich].</ref>.

W źródłach: ''Tharnow'' 1105 r., ''Tarnowo'' 1229 r., ''Tarnow'' 1327 r., ''Tharnow'' 1473 r. – na terenie [[Słowianie|Słowiańszczyzny]] (oraz terenów zajętych przez [[Słowianie|Słowian]]: [[Grecja]], [[Panonia]], [[Niemcy]]) bardzo popularne i starożytne: (niemieckie Tarnau, greckie Trnovo (pisane po grecku według Rosponda ''turnovon''), czeski Trnov, słoweńskie, słowackie, serbskie, bośniackie, chorwackie, macedońskie Trnovo/Trnowo (m.in. dzielnica [[Lublana|Lublany]] [[Trnovo (Lublana)|Trnovo]] najstarsza część miasta obok [[Krakovo|Krakova]]), bułgarskie Tyrnowo, czeskie, chorwackie, serbskie, słowackie [[Trnawa|Trnava (Trnawa)]] etc., polski m.in. [[Tarnów Opolski]] i inne Tarnowy.

Nazwa topograficzna od [[Język prasłowiański|prasłowiańskiego]] ''tьrnъ'' = ''tarn'', późniejsze polskie ''[[cierń]]'', stąd ''[[Śliwa tarnina|tarnina]]'' (pierwotnie nazwa przynależąca do wielu roślin kolczastych, m.in. [[Głóg|głogu]], [[Róża dzika|dzikiej róży]], [[Jeżyna|jeżyny]] etc.), a więc określająca teren porośnięty kolczastą roślinnością<ref>[[Stanisław Rospond (językoznawca)|Stanisław Rospond]], ''Słownik etymologiczny miast i gmin PRL'', Wrocław 1984, s. 32.</ref><ref>[[Wiesław Boryś]], ''Słownik etymologiczny języka polskiego'', Kraków 2005, s. 80–81.</ref>.

Pod koniec XI wieku opuszczony już gród i osady przygrodowe nadane zostały przez [[Judyta Salicka|księżną Judytę]], żonę [[Władysław I Herman|Władysława Hermana]], [[Opactwo Benedyktynów w Tyńcu|opactwu benedyktyńskiemu]] w [[Tyniec (Kraków)|Tyńcu]]. W jednej z osad przygrodowych benedyktyni założyli wieś Tarnów Mały (dzisiaj [[Tarnowiec (województwo małopolskie)|Tarnowiec]]) wzmiankowaną po raz pierwszy w 1124&nbsp;r.<ref name="ethist">''Encyklopedia Tarnowa'', hasło: Historia, Tarnów, 2010, s. 156.</ref>

Miasto Tarnów powstało na terenie wsi rycerskiej Tarnów Wielki wzmiankowanej po raz pierwszy w 1309 r. (w ''Żywocie błogosławionej Kingi'' autorstwa Jana Długosza). Na podstawie przywileju królewskiego, uzyskanego 7 marca 1330 r., miasto lokował [[Spycimir Leliwita]], [[Wojewodowie krakowscy|wojewoda krakowski]]. Tarnów lokowano na [[Prawo magdeburskie|prawie magdeburskim]], nazywanym w dokumencie lokacyjnym teutońskim. Mieszczanie tarnowscy mieli mieć takie same prawa jak krakowscy. Akt lokacyjny zachował się i jest przechowywany w [[Biblioteka Książąt Czartoryskich|Bibliotece Książąt Czartoryskich]] w Krakowie<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Dzieje Tarnowa |data = |data dostępu = 2018-11-27 |opublikowany = tarnow.pl |url = http://www.tarnow.pl/Miasto/Ciekawostki/Historia-miasta/Dzieje-Tarnowa}}</ref>. Do 1567 r. miasto stanowiło własność potomków Spycimira noszących nazwisko [[Tarnowscy herbu Leliwa|Tarnowskich]]{{r|ethist}}. Do czasu powstania [[Zamość|Zamościa]] Tarnów był prawdopodobnie największym miastem prywatnym w Królestwie Polskim.

Na terenie [[Tarnowiec (województwo małopolskie)|Tarnowca]] między rokiem 1328 a 1331 powstał duży murowany [[Zamek w Tarnowie|zamek]] stanowiący rodową rezydencję i ośrodek administracji tarnowskich dóbr Leliwitów. W 1364 r. [[Rafał Tarnowski (zm. 1372 lub 1373)]], syn Spycimira, wykupił dziedziczne [[Wójtostwo (historia)|wójtostwo]] w Tarnowie<ref name="leniek48">J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 48.</ref>. Dzięki temu właściciele miasta zyskali dużo większy wpływ na jego życie za pośrednictwem swoich zarządców, czyli [[Burgrabia starościński|burgrabiów]], a później [[Starosta grodowy|starostów]]. Wśród pierwszych mieszkańców Tarnowa około 20% stanowili niemieckojęzyczni mieszczanie sprowadzeni prawdopodobnie z [[Nowy Sącz|Nowego Sącza]] jako lepiej obeznani z zasadami funkcjonowania miasta na prawie niemieckim<ref name="leniek32">J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 32.</ref>. Zgodnie z tym prawem miastem zarządzała rada miasta złożona z sześciu radnych, z których każdy na zmianę przez miesiąc pełnił funkcję [[burmistrz]]a. Byli wybierani oni co roku 7 stycznia. Drugim ciałem, sprawującym władzę sądowniczą, był sąd wójtowsko-ławniczy z dziedzicznym wójtem na czele. Najstarsza pieczęć i prawdopodobnie herb miasta przedstawiał postać Spycimira z tarczą z [[Leliwa (herb szlachecki)|herbem Leliwa]] w lewej ręce, postacią Matki Bożej z Dzieciątkiem nad prawym ramieniem i hełmem z klejnotem Leliwy nad lewym ramieniem<ref>K. Bańburski, K. Koprowski, K. Moskal, A. Szpunar, hasło: Historia w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 156.</ref>.

Tarnów leżał w [[Małopolska|Małopolsce]], początkowo stanowił część [[Ziemia krakowska|ziemi krakowskiej]]<ref>Tomasz Parteka (red.): ''Przestrzeń kulturowa w planowaniu przestrzennym. Materiały dyskusyjne''. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, s. 92. {{ISBN|83-01-09541-5}}.</ref>, w XIV w. został przyłączony do [[Ziemia sandomierska|ziemi sandomierskiej]]<ref>Jarosław Widawski: ''Miejskie mury obronne w Państwie Polskim do początku XV wieku''. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 462.</ref><ref>{{Cytuj |autor = Sławomir Wróblewski |tytuł = Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu |data = 2006 |isbn = 83-924034-5-2 |wydanie = Wyd. 1 |miejsce = Nowy Sącz |wydawca = Wydawnictwo GOLDRUKGoldruk |s = 22 |oclc = 213133180}}</ref>. Położony był w [[Powiat pilzneński|powiecie pilzneńskim]] w [[Województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita)|województwie sandomierskim]]<ref>Jadwiga Warszyńska (red.): ''Województwo tarnowskie. Monografia''. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s. 123. {{ISBN|83-04-02729-1}}.</ref>.

W 1524 r. na zamówienie Jana i Barbary Mikołajowskich [[Gryf (herb szlachecki)|herbu Gryf]] z pobliskich Mikołajowic ukończona została przebudowa murowanego domu w pobliżu obecnej bazyliki katedralnej, zwanego od tego czasu „Mikołajowskim”. Dom ten w stanie prawie niezmienionym zachował się do naszych czasów. W zbliżonym czasie dwa budynki władz miejskich na rynku połączono w jeden budynek [[Ratusz w Tarnowie|ratusza]]. W 1526 r. za Bramą Krakowską z fundacji mieszczanina Adama Eberharda wzniesiono drewniany [[Kościół św. Anny w Tarnowie|kościół św. Anny]] (w 1654 r. przebudowany na murowany). W 1994 r. wyeksponowano jego fundamenty<ref>K. Moskal, hasło: Kościół św. Anny, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 214.</ref>. [[Plik:Wizja zamku tarnowskiego autorstwa K. Moskala.jpg|mały|lewo|Wizja [[Zamek w Tarnowie|zamku tarnowskiego]] na początku XVII w. autorstwa K. Moskala. Widok od północnego zachodu]]

W 1581 r. Konstanty Wasyl Ostrogski wydał w Ostrogu pierwszy przywilej dla Żydów tarnowskich, w którym wyjął ich spod prawa miejskiego oraz zagwarantował nietykalność bożnicy i cmentarza<ref>{{Cytuj |tytuł = Dawne przywileje tarnowskich Żydów |data dostępu = 2022-06-02 |opublikowany = Tarnów |url = https://www.it.tarnow.pl/atrakcje/tarnow/zabytki-i-atrakcje/skarby-muzeow/dawne-przywileje-tarnowskich-zydow/ |język = pl}}</ref>. Dokument ten zawierał pierwsze wzmianki o [[Cmentarz żydowski w Tarnowie|cmentarzu żydowskim]] i [[Stara Synagoga w Tarnowie|synagodze w Tarnowie]]<ref>K. Bańburski, hasło: Żydzi, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 540–541.</ref>.

[[FilePlik:Dom Florencki w Tarnowie - 2.jpg|thumb|Renesansowy [[Dom Florencki w Tarnowie|dom Florencki]] przy ul. Żydowskiej]]

Właściciele Tarnowa (bez uwzględnienia posiadaczy sum zastawnych w latach 1651–1742)<ref>{{Cytuj |autor = Praca zbiorowa |redaktor = Stanisław Potępa |rozdział = Właściciele Tarnowa |tytuł = Tarnów Stare Miasto |data = 1994 |isbn = 83-901529-1-6 |wolumin = 1 |inni = Stanisław Wróbel, Antoni Sypek |miejsce = Tarnów |s = 7–32}}</ref>:

W 1844 r. w Tarnowie działalność rozpoczął komitet rewolucyjny związany z [[Towarzystwo Demokratyczne Polskie|Towarzystwem Demokratycznym Polskim]], którego przedstawicielem na Tarnów był [[Jan Tyssowski|Jan Józef Tyssowski]], były sekretarz księcia [[Władysław Hieronim Sanguszko|Władysława Sanguszki]]. W następnym roku powstało Towarzystwo Strzeleckie jako spadkobierca tradycji dawnego Bractwa Kurkowego. Oficjalnym jego celem miała być rozrywka w formie strzelania do tarczy, nieoficjalnym – przygotowanie do walki o niepodległość. Wiosną 1845 r. w Tarnowie odbyła się narada spiskowców, podczas której powierzono [[Edward Dembowski|Edwardowi Dembowskiemu]] i Franciszkowi Wiesiołowskiemu przygotowanie 6 obwodów w zachodniej [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicji]] do wybuchu powstania. Austriacy byli dobrze poinformowani o działaniach spiskowców, a starosta (Kreishauptman) tarnowski [[Joseph Breinl von Wallerstern]] wysyłał do wsi cyrkułu komisarzy, którzy pod rozmaitymi pozorami spotykali się z chłopami i rozpuszczali pogłoski, że panowie gotują „rzeź poddanych”. Ukonstytuowany w Krakowie Rząd Narodowy, w skład którego wszedł Jan Józef Tyssowski jako przedstawiciel zaboru austriackiego wyznaczył wybuch powstania na noc 21/22 lutego 1846 r. Po licznych aresztowaniach powstanie zostało odwołane jednak major [[Leon Czechowski]] samowolnie przyspieszył termin ataku na Tarnów na noc 18/19 lutego i rozesłał instrukcje do głównych punktów zbornych. Powstanie w cyrkule tarnowskim skończyło się rzezią zwaną [[rabacja galicyjska|rzezią tarnowską albo galicyjską]]. Na plac przed Starostwem (dzisiaj pl. Sobieskiego) chłopi zwieźli trupy około 150 ofiar. Przyprowadzali także licznych pojmanych, często ciężko rannych, aby oddać ich w ręce władz. Ranni, wydostani z rąk chłopskich, składani byli w prowizorycznych lazaretach urządzonych przez Kamienobrodzkich w ich kamienicy (ul. Katedralna 5) i w pałacu Władysława Sanguszki w Gumniskach<ref>M. Stolarczyk, hasło: Rabacja galicyjska 1846 w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 351.</ref><ref>Wojciech W. Wiśniewski, Jeszcze o Macieju Boguszu Stęczyńskim i rabacji 1846 roku: nieznany poemat o rzezi galicyjskiej, Płaj, T. 32 (2006), s. 27-4527–45.</ref>.

15 sierpnia 1870 r. z powodu sprzeczki między katolikiem a Żydem doszło do zamieszek. Grupa złożona w większości z chłopów z okolicznych wsi atakowała Żydów, rabowała sklepy i mieszkania żydowskie. Zamieszki te stanowiące raczej wyjątek w życiu miasta udało się stłumić następnego dnia. Zdarzały się też napady żydowskich ortodoksów na konwertytów z judaizmu. W 1872 r. Rada Miejska postanowiła wziąć pod własny zarząd propinację miejską, czyli monopol alkoholowy (dotychczas był on oddawany w dzierżawę). Stanowił on główne źródło dochodów miasta. Zarząd powierzono byłemu burmistrzowi [[Józef Kalasanty Pędracki|Józefowi Pędrackiemu]]. Spowodowało to trwający 10 lat ostry konflikt w Radzie Miejskiej między zwolennikami i przeciwnikami własnego zarządu propinacją. Stronnictwo Józefa Pędrackiego uważało, że miasto powinno sprawować zarząd nad propinacją bezpośrednio, stronnictwo, na czele którego stał Karol Kaczkowski gromadziło zwolenników dalszego dzierżawienia propinacji<ref>J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 209.</ref>. Najważniejszą inwestycją w dziedzinie infrastruktury w Tarnowie w tym okresie było oddanie do użytku [[Linia kolejowa nr 96|linii kolejowej Tarnów – Nowy Sącz – Leluchów]] (1876). W ten sposób Tarnów uzyskał połączenie kolejowe z Węgrami. W 1875 r. ulicy prowadzącej do magazynów tej kolei nadano imię Wojciecha Bandrowskiego, zmarłego w 1870 r., pierwszego autonomicznego burmistrza Tarnowa, dzięki którego osobistym zabiegom dwie linie kolejowe połączyły się w Tarnowie. Największymi budowlami powstałymi w latach 70. XIX w. Tarnowie były Szkoła Wydziałowa Męska, zbudowana (1874) przy nowo wytyczonej ul. M. Kopernika według projektu Karola Polityńskiego, Gimnazjum przy ul. Seminaryjskiej (dzisiaj [[I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie|I LO]] przy ul. Piłsudskiego 4) według projektu Józefa Sarrego. W 1878 r. na ulicach Tarnowa pojawiło się oświetlenie gazowe. W 1877 r. Tarnów przyjął wygnane z Gniezna ss. Urszulanki Unii Rzymskiej. Przy ul. Ogrodowej (dzisiaj J. Bema) otworzyły one szkołę wyższą żeńską z pensjonatem. Przy klasztorze zbudowano [[Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Tarnowie (Urszulański)|neoromańską kaplicę]] według projektu Karola Polityńskiego (niezachowana). W następnym roku w Tarnowie osiedlili się księża filipini, wypędzeni z Wielkopolski z powodu pruskiego [[Kulturkampf]]u. Przy ul. Seminaryjskiej (dzisiaj [[Ulica Józefa Piłsudskiego w Tarnowie|ul. J. Piłsudskiego]]) filipini zbudowali [[Kościół Świętego Krzyża i Świętego Filipa Neri w Tarnowie|kościół]]<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Filipini |data = |data dostępu = 2018-02-28 |opublikowany = Życie Zakonne |url = http://www.zyciezakonne.pl/informator/zakony-meskie/filipini-327/}}</ref> według projektu Karola Polityńskiego.

[[Plik:Tarnow Palac Slubow 1.jpg|mały|[[Willa przy ulicy Gumniskiej 30 w Tarnowie|Neogotycka willa przy ul. Gumniskiej]] (II poł. XIX w. )]]

Po zbudowaniu szkół żeńskiej im. Franciszka Józefa (1892 – obecnie poczta przy ul. Mickiewicza) i męskiej im. Kazimierza Brodzińskiego (1896 – obecnie I LO) z początkiem XX wieku zaczął się ruch budowlany w północnym Zawalu. Około 1907 r. ul. Ustronna (obecnie K. Brodzińskiego) na całej istniejącej dzisiaj długości została włączona do sieci ulic miejskich. Do tego czasu powstało przy niej kilkanaście kamienic i kilka domów jednorodzinnych. W tym samym czasie na północnej Strusinie zaczęła kształtować się dzielnica willowa pozbawiona punktów handlowych. Pierwsze wille zaczynają się od ulic J. Matejki, T. Tertila (obecnie al. Solidarności) i Zielonej (obecnie Powstańców Warszawy). Typowa dla nowej dzielnicy zabudowa zachowała się przy ulicach A. Grottgera, J. Wojtarowicza, T. Rejtana i M. Zyblikiewicza (obecnie ul. PCK)<ref>K. Moskal, M.K. Trusz, hasło: Rozwój przestrzenny w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 373.</ref>. W 1901 r. biskup tarnowski [[Leon Wałęga]] założył tzw. małe seminarium przy własnej rezydencji w kamienicy Rynek 4. Miało ono charakter konwiktu, którego mieszkańcy pobierali naukę w Gimnazjum. W 1911 r. biskup Wałęga przeznaczył na ten cel zakupioną przez kurię kamienicę przy ul. Chyszowskiej (dzisiaj ul. I. Mościckiego 9). Instytucja ta miała poważny wpływ na wzrost liczby kapłanów diecezji tarnowskiej. Została zamknięta przez władze komunistyczne w 1963 r., ale mimo to diecezja tarnowska wciąż przoduje w powołaniach kapłańskich<ref>A. Zając, hasło: Małe Seminarium Duchowne im. Arcybiskupa Leona Wałęgi w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 253.</ref>. W latach 1900–1999 w diecezji tej zrealizowano 7652 powołania duchowne. W tej liczbie największą część stanowiły powołania sióstr zakonnych – 3585; kolejne grupy to: księża diecezjalni – 2593, księża zakonni – 1241 oraz bracia zakonni – 233<ref>J. Banach, ''Realizacja powołań kapłańskich i zakonnych w diecezji tarnowskiej w latach 1900–1999'', w: http://www.currenda.diecezja.tarnow.pl/archiwum/4-02/_opracowania_3.htm.</ref>. W 1903 r. z filii Gimnazjum utworzono Cesarsko-Królewskie Gimnazjum Męskie II o charakterze filologiczno-klasycznym. Pierwszym dyrektorem został historyk, pedagog i działacz społeczny Jan Leniek<ref>A. Nalepka, hasło: II Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Tarnowskiego w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 236–237.</ref>. W następnym roku we własnym budynku przy ul. Nowy Świat 30 rozpoczęła naukę otwarta w 1897 r. Wyższa Szkoła Realna. W 1905 r. w urzędach zainstalowano pierwsze aparaty telefoniczne połączone z siecią rządową. 15 października 1906 r. otwarto linię kolejową Tarnów – Szczucin (49&nbsp;km) ze stacjami w [[Żabno (stacja kolejowa)|Żabnie]], Dąbrowie, Oleśnie, [[Mędrzechów (przystanek kolejowy)|Mędrzechowie]] i [[Szczucin koło Tarnowa|Szczucinie]]. Niestety, nigdy nie została ona połączona z linią kolejową za Wisłą, co dawałoby bezpośrednie połączenie Tarnowa m.in. z Warszawą. Funkcjonowanie linii kolejowej Tarnów – Szczucin zostało zawieszone w 2000 r.{{r|K. Barszcz 2010}} W 1906 r. zaszły istotne zmiany w Radzie Miejskiej. W tym roku po śmierci wiceburmistrza [[Stanisław Stojałowski|Stanisława Stojałowskiego]] Rada Miejska wybrała na jego miejsce Eliasza Goldhammera, adwokata i filantropa. Od czasu tej nominacji aż do II wojny światowej wiceburmistrzem w Tarnowie pozostawała osoba pochodzenia żydowskiego. Także w 1906 r. rezygnację z powodu złego stanu zdrowia ogłosił burmistrz [[Witold Rogoyski]], sprawujący ten urząd prawie 23 lata. Na jego miejsce Rada Miejska wybrała [[Tadeusz Tertil|Tadeusza Tertila]], doktora prawa i prezesa tarnowskiego gniazda TG Sokół. W tym samym 1906 r. (3 stycznia) w rodzinie żydowskiego kupca urodził się [[Roman Brandstaetter]] pisarz, poeta, dramaturg, tłumacz (zm. 1987). W 1907 r. ma początek tarnowska piłka nożna, prasa tarnowska podała bowiem informacje o dwóch pierwszych meczach piłkarskich na błoniach nad Białą pomiędzy drużyną tarnowską „biało-czerwonych” (późniejszej [[MKS Tarnovia|Tarnovii]]) a krakowską „czerwonych” i później „niebiesko-różowych” (TS Wisła Kraków). 7 listopada 1908 r. w budynku „Sokoła” otwarto Miejską Bibliotekę Literacko-Naukową im. Juliusza Słowackiego (obecnie Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Słowackiego)<ref>M. Sąsiadowicz, hasło: Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 260.</ref><ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Jubileusz 110 Rocznicy Powstania Miejskiej Biblioteki Publicznej |data = |data dostępu = 2018-11-15 |opublikowany = tarnow.net.pl |url = http://www.tarnow.net.pl/articles/s/i/245771#Jubileusz-110-Rocznicy-Powstania-Miejskiej-Biblioteki-Publicznej}}</ref>.

W marcu 1913 roku w oparciu o tarnowskich skautów utworzono [[Polskie Drużyny Strzeleckie|Polską Drużynę Strzelecką]], oznaczoną numerem XIV. Pierwszym prezesem i komendantem był [[Tadeusz Machalski (1881–1943)|Tadeusz Machalski]]. Liczba członków do 15 sierpnia 1914 roku wynosiła 370 osób<ref>{{cytuj |autor = Józef Andrzej Zając |tytuł = Praca niepodległościowa na terenie Tarnowa i obwodu |wydawca = Drukarnia Diecezjalna w Tarnowie |data = 1936 |s = 16}}</ref>. Była to najliczniejsza organizacja paramilitarna w Tarnowie w przededniu I wojny światowej<ref>Cz. Sterkowicz, hasło: Polska Drużyna Strzelecka w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 323.</ref>.

12 września 1922 r. prof. [[Ignacy Mościcki]] po raz pierwszy sformułował konieczność zbudowania państwowego przedsiębiorstwa produkującego związki azotowe. 12 marca 1927 r. z jego inicjatywy, już jako [[Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej|prezydenta Polski]], [[Rada Ministrów w Polsce|Rada Ministrów]] podjęła decyzję o największej inwestycji związanej z Tarnowem, jaką była budowa [[Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach|Państwowej Fabryki Związków Azotowych]]. W tym celu [[Skarb Państwa]] odkupił podmiejski folwark Świerczków (670 ha) od księcia [[Roman Władysław Sanguszko|Romana Sanguszki]]. Budową przedsiębiorstwa kierował dr [[Tadeusz Zwisłocki]], chemik. Pierwsze prace rozpoczęły się w maju 1927 r. i obejmowały prace związane z infrastrukturą drogową (trasy dojazdowe, bocznica kolejowa) oraz socjalną (osiedle pracownicze dla inżynierów i robotników w konwencji [[Miasto ogród|miasta-ogrodu]]). W lutym 1928 r. rozpoczęto budowę hal fabrycznych, a miesiąc później – elektrowni. 25 czerwca 1929 r. obszary [[Świerczków|Świerczkowa]] i [[Dąbrówka Infułacka|Dąbrówki Infułackiej]], na terenie których zlokalizowana była Państwowa Fabryka Związków Azotowych, otrzymały wspólną nazwę [[Mościce]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Taka-jest-historia/Jak-powstaly-Zaklady-Azotowe-w-Tarnowie-Moscicach |tytuł = Jak powstały Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach |data dostępu = 2016-04-19}}</ref>. Nowo powstała gmina, została włączona w obszar administracyjny Tarnowa w 1951 r<ref>{{cytuj stronę |url = http://static.grupaazoty.com/files/1334664260/powstanie_gminy_moscice.pdf |tytuł = Powstanie gminy Mościce |data dostępu = 2016-04-19}}</ref>.

W pierwszej połowie 1936 roku dochodzi do ekscesów o podłożu antysemickim<ref>{{Cytuj |autor = Szymon Rudnicki |tytuł = Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej |data = 2015 |isbn = 978-83-7666-363-0 978-83-7666-412-5 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Sejmowe |s = 464}}</ref>.

Podczas okupacji niemieckiej w 1942 r. w Tarnowie oddano do eksploatacji zakład mleczarski, którego budowę rozpoczęto wiosną 1939 r. Uruchomiono też basen kąpielowy (dzisiaj w tym miejscu Park Wodny przy [[Ulica Józefa Piłsudskiego w Tarnowie|ul. J. Piłsudskiego]]), którego budowę rozpoczął przed wojną Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Dzięki staraniom budowniczego miejskiego Witolda Giżberta-Studnickiego, który potrafił przekonać władze okupacyjne o „niemieckości” zabytkowej architektury Tarnowa nie doszło do przebicia drogi z Krakowskiej do Lwowskiej przez rynek dla transportów wojskowych. W 1942 r. rozebrano jedynie narożną część Hotelu Lwowskiego przy ulicach Wałowej i Lwowskiej oraz przebudowano skrzyżowanie ul. Piłsudskiego z ul. Mickiewicza przez rozbiórkę dwóch kamienic blokujących wylot ul. A. Mickiewicza. W miejscu jednej z nich utworzono skwer z fontanną (dzisiaj imienia O. Kokocińskiego)<ref>K. Moskal, M. Trusz, hasło: Rozwój przestrzenny w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 375.</ref>. W ramach przywracania „niemieckiego” wyglądu Tarnowa regotyzowano prezbiterium dawnego kościoła Bernardynów. Odremontowano także kamienicę Rynek 20, która otrzymała dekorację malarską autorstwa artysty malarza Alojzego Majchra, rozstrzelanego w 1943 r. za udział w ruchu oporu. W 1940 r. ukończono też budowę willi Karola Hüllego przy ul. Willowej 3 w sąsiednich<ref>Jelonek A., Terytorium i ludność miasta Tarnowa, [w:] Praca zbiorowa, Studia z geografii średnich miast w Polsce. Problematyka Tarnowa, PWN, 1971, s. 36–37.</ref> Mościcach, zaprojektowanej przez [[Andrzej Frydecki|Andrzeja Frydeckiego]] i stanowiącej jeden z najlepszych przykładów architektury modernistycznej w Polsce

W 1955 r. liczba mieszkańców miasta wróciła do stanu z 1939 r., przekraczając 58 tys. W ciągu następnych 5 lat wzrosła o 12 tys. W 1976 r. Tarnów stał się miastem stutysięcznym<ref>{{Cytuj |autor = Krzysztof Gzyl |tytuł = Liczba mieszkańców miasta Tarnowa na przestrzeni wieków |data = |data dostępu = 2018-11-15 |opublikowany = it.tarnow.pl |url = http://www.it.tarnow.pl/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Ludnosc-Tarnowa-i-najblizszej-okolicy/Liczba-mieszkancow-miasta-Tarnowa-na-przestrzeni-wiekow}}</ref>. Poza czynnikiem wyższego przyrostu naturalnego ten szybki wzrost populacji dokonał się dzięki napływowi ludności i powiększeniu granic miasta. W latach 50. trzy razy zmieniały się granice miasta. W 1951 roku do miasta przyłączono [[Chyszów]], [[Klikowa|Klikową]], [[Mościce]], [[Gumniska (Tarnów)|Gumniska]], [[Rzędzin]], części gromad [[Zawada (powiat tarnowski)|Zawada]] i [[Tarnowiec (województwo małopolskie)|Tarnowiec]] oraz przysiółek Czerwona z gromady [[Koszyce Wielkie]]. Powierzchnia miasta wzrosła z 17,6 do 53&nbsp;km². W 1958 roku do Tarnowa przyłączono [[Krzyż (Tarnów)|Krzyż]], a rok później część Koszyc Wielkich i [[Zbylitowska Góra|Zbylitowskiej Góry]]. Powierzchnia Tarnowa powiększyła się do 72&nbsp;km²<ref>{{Cytuj |autor = Praca zbiorowa |autor r = Adam Jelonek |rozdział = Terytorium i ludność miasta Tarnowa |tytuł = Studia z geografii średnich miast w Polsce. Problematyka Tarnowa |data = 1971 |wydawca = PWN |s = 36–37}}</ref>.

W ramach [[Podróż apostolska Jana Pawła II do Polski (1987)|III pielgrzymki do Polski]], 9 czerwca 1987 r. przybył do miasta [[Jan Paweł II]]. Śmigłowiec wylądował przy hali ''Jaskółka'' w [[Mościce|Mościcach]], skąd [[papież]] przejechał papamobilem do ''Domu Biskupiego'' przy ul. Feliksa Dzierżyńskiego (ob. ul. Ignacego Mościckiego). Pod budynek przyszły setki ludzi i odbyło się niezaplanowane spotkanie z papieżem, który pojawił się w oknie na drugim piętrze i stamtąd rozmawiał z tarnowianami. 10 czerwca 1987 r. w obecności blisko 1 mln wiernych, na polach przy budowanym ''kościele pw. Błogosławionej Karoliny'', [[Beatyfikacja|beatyfikował]] [[Karolina Kózka|Karolinę Kózkównę]]. Po południu spotkał się z duchownymi na placu Katedralnym, gdzie odbyły się [[nieszpory]] eucharystyczne. 29 czerwca 1981 r. obok budynku katedry odsłonięto pomnik Jana Pawła II – jeden z pierwszych, które postawiono ku jego czci<ref>{{Cytuj |autor = Krzysztof Gzyl |tytuł = Tarnowskie pomniki |data = |data dostępu = 2017-11-02 |opublikowany = it.tarnow.pl |url = http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/TARNOW/Zabytki-i-atrakcje/Tarnowskie-pomniki}}</ref>.

Tarnów to ważny ośrodek kulturalny (m.in. od 1987 r. festiwal [[Tarnowska Nagroda Filmowa]] i od 1997 r. [[Ogólnopolski Festiwal Komedii Talia|Ogólnopolski Festiwal Komedii „Talia”]]) i średniej wielkości ośrodek przemysłowy. Większość zakładów przemysłowych po 1990 r. zrestrukturyzowano lub sprywatyzowano, część z nich upadła. Jeszcze w latach ’90 XX wieku zbudowano południową obwodnicę Tarnowa a północną stanowi obecna [[Autostrada A4 (Polska)|autostrada A4]], przebiegająca głównie przez bezpośrednie jego okolice. Powstały m.in. Centrum Logistyczne firmy TC Dębica/Goodyear i Tarnowski Klaster Przemysłowy SA. Z biegiem czasu rola Tarnowa maleje, zmniejsza się liczba mieszkańców. Według Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego miasto zostało uznane jako ośrodek subregionalny na równi z Nowym Sączem i innymi mniejszymi ośrodkami<ref>{{Cytuj |autor = Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego |tytuł = Subregionalny Program Rozwoju -– Serwis Instytucji Zarządzającej Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Małopolskiego |data dostępu = 2018-11-10 |opublikowany = rpo.malopolska.pl |url = http://www.rpo.malopolska.pl/o-programie/poznaj-zasady-dzialania-programu/subregionalny-program-rozwoju}}</ref>.

W 2013 urzędujący prezydent miasta [[Ryszard Ścigała]] został aresztowany<ref>{{Cytuj |tytuł = Prezydent Tarnowa aresztowany |data dostępu = 2017-05-14 |url = http://www.tvp.info/12533003/prezydent-tarnowa-aresztowany}}</ref>. Afera [[Korupcja|korupcyjna]] w magistracie<ref>{{Cytuj |autor = Andrzej Skórka |tytuł = Afera w Tarnowie. Sąd przedłużył areszty urzędnikom |czasopismo = Gazeta Krakowska |data dostępu = 2017-05-14 |url = http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/3354601,afera-w-tarnowie-sad-przedluzyl-areszty-urzednikom,id,t.html}}</ref> zniechęciła mieszkańców do wzięcia udziału w [[Wybory samorządowe w Polsce w 2014 roku|wyborach samorządowych w 2014]]. [[Frekwencja wyborcza]] wyniosła 40,08%<ref>{{Cytuj |tytuł = Samorząd 2014 |data dostępu = 2017-05-14 |opublikowany = PKW |url = https://samorzad2014.pkw.gov.pl/357_rady_woj/0/1263.html}}</ref>. 13 listopada 2017 roku Sąd Okręgowy w Tarnowie skazał byłego prezydenta, od 2014 radnego miasta Tarnowa, na karę 3 lat pozbawienia wolności<ref>{{Cytuj |autor = Robert Gąsiorek |tytuł = Tarnów. Ryszard Ścigała skazany na karę trzech lat więzienia |czasopismo = Gazeta Krakowska |data dostępu = 2017-11-13 |url = http://www.gazetakrakowska.pl/wiadomosci/tarnow/a/tarnow-ryszard-scigala-skazany-na-kare-trzech-lat-wiezienia,12668728/}}</ref>.

! colspan="4" style="font-size:120%" | Statystyki demograficzne Tarnowa wg GUS

|'''[[Przyrost naturalny]] '''

|− –'''710'''

! colspan="4" | Biologiczne grupy wieku

|style="text-align:=center"| '''12,7%'''

|style="text-align:=center"| '''64,6%'''

|style="text-align:=center"| '''22,7%'''

! colspan="4" | Średni wiek

|style="text-align:=center"| '''44,9''' lat

|style="text-align:=center"| '''42,7 '''lat

|style="text-align:=center"| '''47,0 '''lat

Tarnów pod względem liczby ludności jest 35. miastem w Polsce, 2. w województwie małopolskim<ref>{{Cytuj |tytuł = Największe miasta w Polsce pod względem liczby ludności |data dostępu = 2022-12-15 |opublikowany = Polska w liczbach |url = https://www.polskawliczbach.pl/najwieksze_miasta_w_polsce_pod_wzgledem_liczby_ludnosci |język = pl}}</ref>. Na koniec 2022 roku w Tarnowie zameldowanych było 101 500 osób, w tym 100 013 na pobyt stały<ref>{{Cytuj |autor = Wiesław Ziobro |tytuł = Tarnów ma mniej niż 100 tysięcy stałych mieszkańców |data = 2023-04-19 |data dostępu = 2023-04-19 |opublikowany = temi.pl |url = https://www.temi.pl/tarnow/tarnow-ma-mniej-niz-100-tysiecy-stalych-mieszkancow |język = pl}}</ref>. Największą populację Tarnów odnotował w 1996 roku – 122&nbsp;359 mieszkańców<ref>GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 1996.</ref>. Od tego czasu liczba mieszkańców miasta systematycznie spada. Ma to związek z ujemnym [[Przyrost naturalny|przyrostem naturalnym]] oraz ujemnym [[Saldo migracji|saldem migracji]] na pobyt stały. Z prognozy demograficznej GUS wynika, że w 2027 roku liczba mieszkańców miasta spadnie poniżej 100 tysięcy, a w 2050 roku Tarnów zamieszkiwać będzie 72,5 tysiąca osób<ref>{{Cytuj |autor = Paweł Chwał |tytuł = Tarnów się kurczy |czasopismo = Gazeta Krakowska |data dostępu = 2017-05-05 |url = http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/9266995,tarnow-sie-kurczy-za-11-lat-mieszkac-tu-bedzie-mniej-niz-100-tysiecy-osob,id,t.html}}</ref>.

W grudniu 2022 [[stopa bezrobocia]] rejestrowanego wynosiła 4,1%<ref>{{Cytuj |tytuł = Stopa bezrobocia -– Powiatowy Urząd Pracy w Tarnowie |data dostępu = 2019-03-05 |opublikowany = tarnow.praca.gov.pl |url = http://tarnow.praca.gov.pl/stopa-bezrobocia}}</ref>.

Do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego wpisano m.in. obszar śródmieścia i układ urbanistyczny miasta Tarnowa, historyczne zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, obiekty przemysłowe, cmentarze oraz parki. Wykaz tarnowskich obiektów zabytkowych w ewidencji wojewódzkiej zawiera 76 pozycji, w tym<ref name=":0">''Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy (stan na luty 2022)''.</ref>:

* Park w Zbylitowskiej Górze<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Park w Zbylitowskiej Górze kolejną perłą Tarnowa |data = |data dostępu = 2018-01-26 |opublikowany = tarnow.pl |url = http://www.tarnow.pl/index.php//Galeria/Galeria-Miasto/Galeria-Miasto-2007/Park-w-Zbylitowskiej-Gorze-kolejna-perla-Tarnowa}}</ref>

* [[Park Niepodległości Miasta Tarnowa im. Romana Księcia Sanguszki powstańca 1831 roku – Sybiraka]]<ref>Uchwała Rady Miejskiej w Tarnowie z dnia 24.05.2018 r. o zmianie nazwy.</ref>

W [[Budżet gminy|budżecie]] Tarnowa na 2019 rok, uchwalonym przez [[Rada gminy|radę miasta]], zapisano 759,3 miliona złotych planowanych wpływów i 873,1 miliony złotych wydatków. [[Deficyt budżetowy]] to 113,8 miliona złotych<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Tarnów ma rekordowy budżet na 2019 rok -– Radio Kraków |data = |data dostępu = 2019-01-05 |opublikowany = radiokrakow.pl |url = http://radiokrakow.pl/wiadomosci/tarnow/tarnow-ma-rekordowy-budzet-na-2019-rok/}}</ref>. Na koniec 2019 roku zadłużenie miasta przekroczy 519 milionów złotych<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Tarnów z rekordowym budżetem na rok 2019 |data = |data dostępu = 2019-01-05 |opublikowany = tarnow.net.pl |url = http://tarnow.net.pl/articles/s/i/247850#Tarn%C3%B3w-z-rekordowym-bud%C5%BCetem-na-rok-2019}}</ref>. [[Plik:Zaklady-Mechaniczne-Tarnow-SA--budynek administracyjny.JPG|mały|[[Zakłady Mechaniczne „Tarnów”|Zakłady Mechaniczne Tarnów S.A]]]]

Początki kolei w Tarnowie sięgają zimy 1856 r., kiedy to ukończono i uruchomiono dwutorowy szlak kolejowy [[Kraków]] – [[Dębica]] w ramach budowanej linii kolejowej Kraków – [[Lwów]]. Budynek dworca głównego wybudowano w latach 1906–1910<ref>{{Cytuj |autor = Krzysztof Gzyl |tytuł = 1856 – 2016. 160 lat kolei w Tarnowie |data = |data dostępu = 2018-11-15 |opublikowany = www.it.tarnow.pl |url = http://www.it.tarnow.pl/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Taka-jest-historia/1856-2016.-160-lat-kolei-w-Tarnowie}}</ref>, w 1975 roku został wpisany do rejestru zabytków. Od grudnia 2010 r. w budynku dworca głównego działa galeria sztuki współczesnej (Biuro Wystaw Artystycznych – Galeria Miejska w Tarnowie).

W latach 1911–1942 działał w Tarnowie system [[tramwaj]]owy (jedna linia). Tramwaje w Tarnowie rozpoczęły swoją historię 25 września 1911 roku<ref name="sk">Jan Wojcieszak, ''Zapomniane tramwaje tarnowskie'', „Świat Kolei” 3/2002, s. 46–47.</ref>. Trasa wiodła z osiedla [[Grabówka (Tarnów)|Grabówka]] poprzez ulice: Lwowską, Wałową, Krakowską, aż do dworca kolejowego [[Tarnów (stacja kolejowa)|Tarnów]]. Długość linii wynosiła 2580 m. W 1927 roku tramwaj przewiózł ponad 1,2 mln pasażerów{{r|sk}}. Linia tramwajowa została zlikwidowana przez okupacyjne władze niemieckie w 1942 r.{{r|sk}} Linię tramwajową zastąpiono linią autobusową.

W Tarnowie działa większość rodzajów przedszkoli i szkół wymienionych w [[Prawo oświatowe (ustawa)|prawie oświatowym]], są wśród nich placówki publiczne i niepubliczne. Zajmują się kształceniem dzieci, młodzieży, jak i dorosłych.

W 2021 roku funkcjonowało w mieście 65 [[Szkoła publiczna|publicznych szkół]] i placówek oświatowych ( w tym 24 [[Przedszkole|przedszkola]], 13 [[Szkoła podstawowa|szkół podstawowych]], 7 samodzielnych [[Liceum ogólnokształcące|liceów ogólnokształcących]], 12 zespołów [[Szkoła ponadpodstawowa|szkół ponadpodstawowych]]) i 68 niepublicznych (w tym 22 przedszkola, 8 szkół podstawowych, 15 [[Szkoła policealna|szkół policealnych]]). Do przedszkoli uczęszczało 3 tys. dzieci, do szkół podstawowych 6,8 tys. uczniów, a do szkół ponadpodstawowych 10 tys. Z tarnowskiej oferty edukacyjnej korzystało łącznie 30,6 tys. osób<ref name=":1">UMT, Raport o stanie miasta Tarnowa 2021, s. 231.</ref>. [[Plik:PWSZ Tarnow.jpg|mały|Zabudowania [[Akademia Tarnowska|Akademii Tarnowskiej]]]]

W Tarnowie siedzibę mają uczelnie (dane z 2021):<ref name=":1" />:

* Teatr Tuptusie<ref>[http://www.tuptusie.tarnow.pl/. Teatr Tuptusie – Tarnów<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>

* [[Muzeum Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Struktura |czasopismo = Muzeum Okręgowe w Tarnowie |data dostępu = 2020-06-05 |url = https://muzeum.tarnow.pl/struktura/}}</ref>, Siedziba, Rynek 3

** Muzeum Historii Tarnowa i Regionu, Oddział Oddział Muzeum Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie, Rynek 20-21

** Regionalne Centrum Edukacji o Pamięci, Oddział Oddział Muzeum Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie, ul. Mościckiego 29

** Muzeum Etnograficzne, Oddział Muzeum Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie (jedyna w Polsce stała wystawa poświęcona kulturze Romów: wozy z taborów, stroje, instrumenty, wyroby rzemiosła itp., istniejąca od 1979 r.)<ref>{{Cytuj |tytuł = Muzeum Etnograficzne -– Informacje – Muzeum Okręgowe w Tarnowie |czasopismo = Muzeum Okręgowe w Tarnowie |data dostępu = 2018-03-27 |url = http://web.archive.org/web/20180327153242/http://muzeum.tarnow.pl/zwiedzanie/oddzialy/muzeum-etnograficzne/o-oddziale/}}</ref>, ul. Krakowska 10

** Galeria „Panorama” (w zbiorach znajdują się fragmenty ''[[Panorama siedmiogrodzka|Panoramy siedmiogrodzkiej]]'', powstałej pod kierunkiem i z udziałem [[Jan Styka|Jana Styki]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Galeria „Panorama” – Informacje – Muzeum Okręgowe w Tarnowie |czasopismo = Muzeum Okręgowe w Tarnowie |data dostępu = 2018-03-27 |url = http://web.archive.org/web/20180327151108/http://muzeum.tarnow.pl/zwiedzanie/oddzialy/galeria_panorama/o-oddziale/}}</ref>, Plac Dworcowy 4

[[Plik:Pałacyk strzelecki.JPG|mały|[[Biuro Wystaw Artystycznych w Tarnowie|Galeria Miejska BWA]]]]

[[Plik:Centrum Sztuki Mościce.jpg|mały|[[Centrum Sztuki Mościce]]]]

* [[Centrum Sztuki Mościce]]. Instytucja Kultury Województwa Małopolskiego

* Związek Polskich Artystów Plastyków Okręg Tarnowski (w likwidacji)<ref>[http://zpap.pl/zpap/index.php?option=com_content&view=article&id=104&Itemid=113&lang=pl Okręgi i oddziały ZPAP<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>

* MC Czop<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.lastfm.pl/music/Mc+Czop |tytuł = McCzop |autor = |opublikowany = Last.fm |język = |data dostępu =}}</ref>

* Inside Jokers<ref>{{Cytuj |autor = Artur Gawle |tytuł = Inside Jokers w Tarnowskim Centrum Kultury |data dostępu = 2018-12-31 |czasopismo = Gazeta Krakowska |url = https://gazetakrakowska.pl/inside-jokers-w-tarnowskim-centrum-kultury-zdjecia/ar/12351455}}</ref>

* Miasto i Ludzie<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = O nas -– Miasto i Ludzie |czasopismo = Miasto i Ludzie |data = |data dostępu = 2018-11-15 |url = http://miastoiludzie.pl/o-nas/}}</ref>

* Kurier Tarnowski<ref>{{Cytuj |tytuł = O nas |czasopismo = Kurier Tarnowski |data = 2016-10-21 |data dostępu = 2018-11-15 |url = https://kt24.pl/o-nas/}}</ref>

* Gazeta Studencka<ref>{{Cytuj |tytuł = Gazeta Studencka Ad Astra |czasopismo = PWSZ w Tarnowie |data = |data dostępu = 2018-11-15 |url = https://pwsztar.edu.pl/kluby-organizacje-studenckie/gazeta-studencka-ad-astra/}}</ref>

Tarnów jest ośrodkiem [[Sport żużlowy|sportu żużlowego]] ([[Unia Tarnów (żużel)|Unia Tarnów]], w 2004, 2005 i 2012 roku [[Drużynowe mistrzostwa Polski na żużlu|drużynowe mistrzostwo Polski]]), a także [[Wspinaczka sportowa|wspinaczki sportowej]] ([[Natalia Kałucka]], [[Aleksandra Kałucka]], [[Marcin Dzieński]]). W najwyższej klasie rozgrywkowej występują siatkarki zespołu [[Grupa Azoty Akademia Tarnów|Roleski Grupa Azoty Tarnów]] i piłkarze ręczni [[Grupa Azoty Unia Tarnów|Grupy Azoty Unia Tarnów]].

W Tarnowie funkcjonuje skoncentrowana dyspozytornia nr 2 dla wschodniej i południowej części województwa małopolskiego<ref>{{Cytuj |tytuł = Dyspozytornia -– Powiatowa Stacja Pogotowia Ratunkowego w Tarnowie -– PSPR |data dostępu = 2019-04-17 |opublikowany = Dyspozytornia – Powiatowa Stacja Pogotowia Ratunkowego w Tarnowie – PSPR |url = http://pspr.tarnow.pl/artykul/22,dyspozytornia}}</ref>.

W Tarnowie znajduje się Zarząd Powiatowy Związku Ochotniczych Straży Pożarnych oraz działają dwie jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej<ref>[http://www.straz.tarman.pl/index.php/strona_tekstowa/wyswietl/3. Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Tarnowie<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>:

Na bazie JRG 1 powołana została Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego „TARNÓW„Tarnów 1” włączona do Centralnego Odwodu Operacyjnego Komendanta Głównego PSP.

W Tarnowie znajduje się Komenda Miejska Policji, w strukturach której na obszarze miasta działają komisariaty<ref name="tarnow.policja">{{Cytuj stronę |url = https://tarnow.policja.gov.pl/kt/o-nas/struktura-o/588,Sruktura-organizacyjna.html |tytuł = Komenda Miejska Policji w Tarnowie. Struktura organizacyjna |data = 2020-07-15 |opublikowany = tarnow.policja.gov.pl |język = pl |data dostępu = 2024-06-02}}</ref>:

* Komisariat Policji Tarnów – -Centrum

* Komisariat Policji Tarnów – -Zachód

Godłem Tarnowa jest [[Leliwa (herb szlachecki)|herb Leliwa]]. Herb przedstawia sześcioramienną gwiazdę i półksiężyc w kolorze złotym na błękitnej tarczy. Miasto posiada również prostokątną flagę koloru błękitnego z herbem miasta i napisem Tarnów<ref>Uchwała nr VII/72/2003 Rady Miejskiej w Tarnowie z dnia 20 lutego 2003.</ref>. Codziennie w południe, z wieży tarnowskiego ratusza rozlega się „Hejnał tarnowski” skomponowany przez Stanisława Rzepeckiego w 1972 roku.

[[Rada gminy|Rada miasta]] jest kolegialnym organem stanowiącym (uchwałodawczym) oraz kontrolnym gminy. Jako organ kontrolny kontroluje działalność prezydenta, jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gminy. W Radzie Miasta Tarnowa zasiada 2523 radnych[[radny]]ch<ref name=":2">{{Cytuj |tytuł = Prezydent Jakub Kwaśny i nowi radni już po ślubowaniu. Rada Miejska wybrała prezydium – Tarnów w internecie – Tarnow.net.pl – Informacje, gospodarka, rozrywka. |data = 2024-05-06 |data dostępu = 2024-05-06 |opublikowany = tarnow.net.pl |url = https://tarnow.net.pl/articles/s/i/469129 |język = pl |dostęp = o}}</ref>.

[[Prezydent miasta]] wybierany jest na podstawie ustawy ''z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta''<ref>{{Cytuj |tytuł = Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta |data dostępu = 2018-11-21 |opublikowany = isap.sejm.gov.pl |url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20101761191}}</ref>''.'' Od 2018 roku kadencja prezydenta trwa pięć lat, równolegle do kadencji rady miasta. Jako organ samorządowej władzy wykonawczej, wykonuje uchwały rady miasta i zadania określone przepisami prawa. Prezydent może zostać odwołany jedynie w drodze [[Referendum lokalne|referendum]].

Prezydentem Tarnowa od 20142024 roku jest [[RomanJakub CiepielaKwaśny]]<ref>{{Cytuj|autor=. |tytuł=Jako Urządreprezentant Miasta Tarnowa[[Koalicja Obywatelska|data=|dataKoalicji dostępu=2018-01-27Obywatelskiej]], |opublikowany=tarnow.plz |url=poparciem http://www.tarnow.pl/Miasto/Urzadpartii tworzących [[Koalicja KO-MiastaPSL-Tarnowa}}</ref>.PL2050-NL|Koalicję W15 2014października]] roku,oraz jakolokalnego reprezentantkomitetu PlatformyNasze ObywatelskiejMiasto Tarnów, wygrał wybory na prezydenta miasta. W II turze wyborów poparło go 5156,115% głosujących. Na stanowisku zastąpił [[Roman Ciepiela|Romana Ciepielę]], sprawującego urząd od 2014 roku<ref name=":2" /><ref>{{Cytuj|autor= |tytuł = RomanJakub Ciepiela:Kwaśny Tarnówprezydentem –Tarnowa. prezydentDo 2014–2018tej pory przewodniczył radzie miasta |data = 2024-04-22 |data dostępu =2018 2024-0105-2706 |opublikowany = Portal Samorządowy[[TVN24]] |url = httphttps://www.portalsamorzadowytvn24.pl/ocen-radnychkrakow/osoba/romantarnow-ciepiela,1059.htmljakub-kwasny-prezydentem-do-tej-pory-przewodniczyl-radzie-miasta-st7881167 |język = pl |dostęp = o}}</ref>.<ref>{{Cytuj W|tytuł 2018= rokuKoalicja ponownierządowa wygrałzjednoczyła [[Wyborysię samorządowena wwybory. PolsceJakub wKwaśny 2018z roku|wybory]],oficjalnym uzyskującpoparciem wPlatformy IIObywatelskiej turze– 58,1%|data głosów wyborców<ref>{{Cytuj|tytuł= Wybory samorządowe 20182024-02-23 |data dostępu =2018 2024-1104-0522 |opublikowany = wybory2018.pkwtarnow.govnet.pl |url = https://wybory2018tarnow.pkw.govnet.pl/plarticles/geografias/126300#results_vote_elect_mayor_round_2i/454667 |język = pl |dostęp = o}}</ref>.

Tarnów podzielony jest na 16 osiedli. Powołane uchwałą Rady Miasta Tarnowa osiedla stanowią oficjalny, prawny podział administracyjny miasta. Zgodnie ustawą o samorządzie gminnym stanowią [[Jednostka pomocnicza gminy|jednostki pomocnicze gminy]]. Liczba osiedli i ich granice nie zawsze pokrywają się z historycznym podziałem miasta na dzielnice. W obecnej kadencji działa 16 rad osiedli<ref>{{cytuj stronę |url = http://tarnow.pl/Miasto/Samorzad/Rady-osiedli |tytuł = Rady osiedli |opublikowany = tarnow.pl |data dostępu = 2019-01-27}}</ref>.

Podział miasta na osiedla i liczba mieszkańców (stan na koniec 2022):<ref>{{Cytuj |tytuł = Spada liczba mieszkańców Tarnowa |data dostępu = 2023-07-05 |opublikowany = eska.pl |url = https://www.eska.pl/tarnow/spada-liczba-mieszkancow-tarnowa-ile-osob-mieszka-na-poszczegolnych-osiedlach-aa-4Zhz-Sf79-Ermn.html |język = pl}}</ref>:

* [[Osiedle Starówka (Tarnów)|Osiedle nr 1 Starówka]] – 7 9757975

* Osiedle nr 5 [[Rzędzin]] – 2 6872687

* [[Osiedle Gumniska-Zabłocie (Tarnów)|Osiedle nr 6 Gumniska-Zabłocie]] – 5 9635963

* [[Osiedle Krakowska (Tarnów)|Osiedle nr 7 Krakowska]] – 2 9362936

* [[Mościce|Osiedle nr 8 Mościce]] – 9 8289828

* Osiedle nr 9 [[Chyszów]] – 1 9561956

* Osiedle nr 10 [[Klikowa]] – 2 5172517

* Osiedle nr 11 [[Krzyż (Tarnów)|Krzyż]] – 6 1096109

* [[Osiedle Westerplatte (Tarnów)|Osiedle nr 13 Westerplatte]] – 5 8065806

* [[Osiedle Legionów Henryka Dąbrowskiego (Tarnów)|Osiedle nr 14 Legionów Henryka Dąbrowskiego]] – 2 1152115

* [[Koszyce (Tarnów)|Osiedle nr 15 Koszyce]] – 2 2292229

Integralnymi częściami miasta w rejestrze [[TERYT]] są (w nawiasach identyfikator [[SIMC]]):<ref>{{Cytuj |tytuł = Główny Urząd Statystyczny |data dostępu = 2023-07-11 |opublikowany = eteryt.stat.gov.pl |url = https://eteryt.stat.gov.pl/eTeryt/rejestr_teryt/udostepnianie_danych/baza_teryt/uzytkownicy_indywidualni/przegladanie/przegladanie.aspx?contrast=default}}</ref>:

[[Chyszów]] (0981587), [[Dąbrówka Infułacka]] (0981593), [[Grabówka (Tarnów)|Grabówka]] (0981601), [[Gumniska (Tarnów)|Gumniska]] (0981618), [[Klikowa]] (0981624), [[Krzyż (Tarnów)|Krzyż]] (0981630), [[Rzędzin]] (0981647), [[Strusina]] (0981653), [[Świerczków]] (0981660) i [[Zabłocie (Tarnów)|Zabłocie]] (0981676).

Miasta, z którymi Tarnów współpracuje<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Miasta Partnerskie / Współpraca międzynarodowa |data = |data dostępu = 2018-03-27 |opublikowany = tarnow.pl |url = http://www.tarnow.pl/Miasto/Urzad-Miasta-Tarnowa/Wspolpraca-miedzynarodowa/Miasta-Partnerskie2 |archiwum = https://web.archive.org/web/20180319172006/http://www.tarnow.pl/Miasto/Urzad-Miasta-Tarnowa/Wspolpraca-miedzynarodowa/Miasta-Partnerskie2 |zarchiwizowano = 2018-03-19}}</ref>:

{| border="0"

|valign="top"|

|valign="top"|

|valign="top"|

* {{Flaga|BEL}} [[Schoten (Belgia)|Schoten]] – [[Belgia]]

|valign="top"|

* Stowarzyszenie kultury fizycznej "Sokół"„Sokół” Świat Pracy<ref>[https://sokol-swiat-pracy.pl "Sokół„Sokół -– Świat Pracy"Pracy”].</ref>

* Stowarzyszenie Tarnów Pierwsze Niepodległe<ref>[https://tarnowpierwszeniepodlegle.pl Tarnów Pierwsze Niepodległe].</ref>

* Stowarzyszenie Żeglarskie „Szajka”<ref>{{Cytuj |tytuł = www.szajka.org.pl |data dostępu = 2016-05-06 |opublikowany = szajka.org.pl |url = http://www.szajka.org.pl/}}</ref>

W mieście znajduje się siedziba biskupa [[Diecezja tarnowska|diecezji tarnowskiej]], oraz4 funkcjonuje[[dekanat]]y ([[Dekanat Tarnów Południe|Tarnów Południe]], [[Dekanat Tarnów Północ|Tarnów Północ]], [[Dekanat Tarnów Wschód|Tarnów Wschód]] i [[Dekanat Tarnów Zachód|Tarnów Zachód]]) oraz 15 parafii:

* parafia Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie, nabożeństwa prowadzone są w [[Kościół św. Józefa w Tarnowie|kościele rzymskokatolickim św. Józefa]]<ref>{{Cytuj |url = http://cerkiew.org/tarnow/ |tytuł = Tarnów |opublikowany = cerkiew.org |data dostępu = 2023-08-28}}</ref>

* [[parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.polskokatolicki.pl/STRUKTURA/diecezja_krakowsko_czestochowska.htm |tytuł = Diecezja krakowsko-częstochowska |opublikowany = polskokatolicki.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* kaplica pw. Jezusa Chrystusa Najwyższego i Wiecznego Kapłana<ref>{{Cytuj |url = https://www.piusx.org.pl/kaplice/tarnow |tytuł = Tarnów |opublikowany = piusx.org.pl |data dostępu = 2023-06-14}}</ref>

* [[Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny]]: punkt duszpasterski Częstochowskiej Ikony Matki Bożej w Tarnowie (nabożeństwa odprawiane są w [[Kościół Matki Boskiej Śnieżnej w Tarnowie|kaplicy polskokatolickiej]] przy ulicy Bernardyńskiej 24. Placówka wchodzi w skład [[Dekanat Krynica|dekanatu Krynica]] [[Diecezja przemysko-gorlicka|diecezji przemysko-gorlickiej]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Kalendarz Prawosławny 2022 |wydawca = Warszawska Metropolia Prawosławna |issn = 1425-2171 |s = 224}}</ref>).

* [[Chrześcijańskie Centrum „Pan jest Sztandarem” – Kościół w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = https://www.ccpjs.pl/nasz-kosciol/ |tytuł = Nasz Kościół |opublikowany = ccpjs.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP]]: [[zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = https://adwent.pl/kontakt/zbory/ |tytuł = Zbory |opublikowany = adwent.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Boży#Kościół Boży w Polsce|Kościół Boży w Polsce]]: Kościół Jezusa Chrystusa „Kairos”<ref>{{Cytuj |tytuł = O nas – Kościół Kairos |data dostępu = 2022-11-13 |url = https://kosciolkairos.pl/o-nas/ |język = pl}}</ref>, Kościół Boży „Nadzieja”<ref>{{Cytuj |tytuł = Kościół Nadzieja / Kawiarnia Chrześcijańska – Kościół Boży w Tarnowie |data dostępu = 2022-11-13 |url = https://kosciolnadzieja.pl/ |język = pl}}</ref>

* [[Kościół Chrześcijan Baptystów w RP|Kościół Chrześcijan Baptystów]]: [[zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = https://baptysci.pl/zbory |tytuł = Zbory |opublikowany = baptysci.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w RP|Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej]]: Kościół „Źródło”<ref>{{Cytuj |url = http://kchwe.pl/lista-zborow/woj-malopolskie/ |tytuł = Woj. małopolskie |opublikowany = kchwe.pl |data dostępu = 2023-06-20}}</ref>

* [[Kościół Chwały]]: Kościół Chwały w Tarnowie<ref>{{Cytuj |url = https://www.kosciolchwaly.pl/lokalizacje/ |tytuł = Lokalizacje |opublikowany = kosciolchwaly.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP|Kościół Ewangelicko-Metodystyczny]]: [[parafia Ewangelicko-Metodystyczna w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = http://metodysci.pl/parafie-2/ |tytuł = Parafie |opublikowany = metodysci.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Wolnych Chrześcijan w RP|Kościół Wolnych Chrześcijan]]: zbór w Tarnowie<ref>{{Cytuj |url = https://tarnow.kwch.pl/o_nas/o-zborze/ |tytuł = O zborze |opublikowany = tarnow.kwch.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Zielonoświątkowy w RP|Kościół Zielonoświątkowy]]: zbór „Drzewo Życia”<ref>{{Cytuj |url = http://www.drzewozycia.org.pl/kontakt/ |tytuł = Kontakt |opublikowany = drzewozycia.org.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Świecki Ruch Misyjny „Epifania”]]: zbór w Tarnowie<ref>{{Cytuj |url = http://epifania.pl/zbory/tarnow.php |tytuł = Tarnów |opublikowany = epifania.pl |data dostępu = 2022-11-01 |archiwum = https://web.archive.org/web/20131012070234/http://epifania.pl/zbory/tarnow.php}}</ref>

; Honorowi obywatele<ref>{{Cytuj |tytuł = Honorowi obywatele |data dostępu = 2023-05-08 |opublikowany = tarnow.pl |url = https://tarnow.pl/Miasto/O-Tarnowie/Honorowi-obywatele |język = pl}}</ref>

* ks. [[Stanisław Tyczkowski]] (1917)<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Kronika. Z kraju |url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=217283 |czasopismo = [[Nowa Reforma]] |strony = 2 |data = nr 56 z 3 lutego 1917}}</ref>

* {{Cytuj stronę |url = http://www.miastadawniej.pl/component/joomgallery/malopolska/tarnow |tytuł = Miasta Dawniej -– Tarnów |opublikowany = miastadawniej.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20150423102425/http://www.miastadawniej.pl/component/joomgallery/malopolska/tarnow |zarchiwizowano = 2015-04-23}}