Tarnów: Różnice pomiędzy wersjami

|nazwa = Tarnów

|dopełniacz nazwy = Tarnowa

|zdjęcie = Collage of views of Tarnow.png

|opis zdjęcia = [[Ratusz w Tarnowie|Ratusz]], [[Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie|katedra]], budynek Wodociągów, [[Stara Synagoga w Tarnowie|Bima]], [[Tarnów (stacja kolejowa)|główny dworzec]], pomnik Władysława Łokietka

|herb = POL Tarnów COA.svg

|flaga = POL Tarnów flaga.svg

|dewiza =

|województwo = małopolskie

|powiat =

|gmina =

|data założenia =

|prawa miejskie = 7 marca 1330

|stanowisko zarządzającego = prezydent

|zarządzający = [[RomanJakub CiepielaKwaśny]]

|powierzchnia = 72,38

|wysokość = 190–293<ref>[http://www.geoportal.gov.pl Skany map topograficznych]; najniższy punkt: Klikowa; najwyższy: Góra Świętego Marcina.</ref>

|rok = 3130.1206.20222023

|liczba ludności = 103 960515<ref>[https://wwwbdl.polskawliczbachstat.gov.pl/Tarnowbdl/start Tarnów,GUS: polskawliczbach.plBank Danych Lokalnych]</ref>

|gęstość zaludnienia = 14361430

|kod pocztowystrefa numeracyjna = 33-100 do+48 33-11014

|tablice rejestracyjne = KT

|TERYTplan miasta = 1263011

|SIMCwspółrzędne = 50°00′44″N = 098157020°59′08″E

|commons hasło promocyjne = Category:Tarnów

|wikinewsadres urzędu miasta = ul. Adama Mickiewicza =2<br />33-100 Kategoria:Tarnów

|wikicytatycommons = Category:Tarnów

|wikisłownikwikinews = Kategoria:Tarnów

|www wikicytaty = https://www.tarnow.plTarnów

|bip wikisłownik = https://bip.malopolska.pl/umtarnowTarnów

'''Tarnów''' ({{Wymowa|Pl-Tarnów.ogg}}) – miasto w Polsce, [[Miasto na prawach powiatu|na prawach powiatu]], położone w [[Województwo małopolskie|województwie małopolskim]]. Leży przy ujściu [[Biała (dopływ Dunajca)|Białej]] do [[Dunajec|Dunajca]]. Jest miastem centralnym [[Aglomeracja tarnowska|aglomeracji tarnowskiej]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.wgsr.uw.edu.pl/pub/uploads/pis05/Swianiewicz_1a.pdf |tytuł = Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść |opublikowany = wgsr.uw.edu.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20120613200230/http://www.wgsr.uw.edu.pl/pub/uploads/pis05/Swianiewicz_1a.pdf |zarchiwizowano = 2012-06-13}}.</ref>. W mieście znajduje się siedziba [[Powiat tarnowski|powiatu tarnowskiego]]. Miasto lokowane przez [[Spycimir Leliwita|Spycimira]] herbu [[Leliwa (herb szlachecki)|Leliwa]], na podstawie dokumentu wystawionego przez kancelarię króla [[Władysław I Łokietek|Władysława Łokietka]] z 7 marca 1330 roku. Zachował się historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny miasta. Tarnów zajmuje powierzchnię 72,38&nbsp;km², którą zamieszkuje ponadokoło 100 tysięcy mieszkańców.

Miasto jest ważnym ośrodkiem turystycznym, kulturalnym i gospodarczym w [[Małopolska|Małopolsce]], a także [[Węzeł transportowy|węzłem komunikacyjnym]] przy [[Autostrada A4 (Polska)|autostradzie A4]] oraz [[Linia kolejowa E 30|linii kolejowej E 30]]. Na terenie osiedla [[Mościce]] znajduje się siedziba [[Grupa Azoty|Grupy Azoty]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://grupaazoty.com/ |tytuł = Grupa Azoty |data dostępu = 2016-04-19}}</ref>, największej grupy kapitałowej branży chemicznej w kraju oraz Międzynarodowe Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.bhp.abc.com.pl/czytaj/-/artykul/inauguracja-miedzynarodowego-centrum-bezpieczenstwa-chemicznego-w-tarnowie |tytuł = Inauguracja Międzynarodowego Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego w Tarnowie |data dostępu = 2016-04-19}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://rcb.gov.pl/miedzynarodowa-konferencja-bezpieczenstwa-chemicznego/ |tytuł = Międzynarodowa konferencja na temat bezpieczeństwa chemicznego |data dostępu = 2016-04-19}}</ref>. W mieście działa konsulat honorowy [[Ukraina|Ukrainy]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Konsulat Honorowy Ukrainy w Tarnowie |data dostępu = 2019-04-17 |opublikowany = Konsulat Honorowy Ukrainy w Tarnowie |url = http://konsulattarnow.pl/}}</ref>. Tarnów jest członkiem [[Związek Miast Polskich|Związku Miast Polskich]]<ref>[http://www.zmp.poznan.pl/miasta Tarnów członkiem Związku Miast Polskich].</ref>.

W źródłach: ''Tharnow'' 1105 r., ''Tarnowo'' 1229 r., ''Tarnow'' 1327 r., ''Tharnow'' 1473 r. – na terenie [[SłowiańszczyznaSłowianie|Słowiańszczyzny]] (oraz terenów zajętych przez [[Słowianie|Słowian]]: [[Grecja]], [[Panonia]], [[Niemcy]]) bardzo popularne i starożytne: (niemieckie Tarnau, greckie Trnovo (pisane po grecku według Rosponda ''turnovon''), czeski Trnov, słoweńskie, słowackie, serbskie, bośniackie, chorwackie, macedońskie Trnovo/Trnowo (m.in. dzielnica [[Lublana|Lublany]] [[Trnovo (SłoweniaLublana)|Trnovo]] najstarsza część miasta obok [[Krakovo|Krakova]]), bułgarskie Tyrnowo, czeskie, chorwackie, serbskie, słowackie [[Trnawa|Trnava (Trnawa)]] etc., polski m.in. [[Tarnów Opolski]] i inne Tarnowy.

Nazwa topograficzna od [[Język prasłowiański|prasłowiańskiego]] ''tьrnъ'' = ''tarn'', późniejsze polskie ''[[cierń]]'', stąd ''[[Śliwa tarnina|tarnina]]'' (pierwotnie nazwa przynależąca do wielu roślin kolczastych, m.in. [[Głóg|głogu]], [[Róża dzika|dzikiej róży]], [[Jeżyna|jeżyny]] etc.), a więc określająca teren porośnięty kolczastą roślinnością<ref>[[Stanisław Rospond (językoznawca)|Stanisław Rospond]], ''Słownik etymologiczny miast i gmin PRL'', Wrocław 1984, s. 32.</ref><ref>[[Wiesław Boryś]], ''Słownik etymologiczny języka polskiego'', Kraków 2005, s. 80–81.</ref>.

[[Plik:Zamek tarnowski w poł. XIV w. (rys. K. Moskal).jpg|mały|upright|[[Zamek w Tarnowie|Zamek tarnowski]] w czasach Spycimira Leliwity (rys. K. Moskal)]]

[[Plik:Ruiny Zamku (góra św. Marcina)1.jpg|mały|upright|Ruiny zamku na [[Góra Świętego Marcina|Górze św. Marcina]], 2016]]

Pod koniec XI wieku opuszczony już gród i osady przygrodowe nadane zostały przez [[Judyta Salicka|księżną Judytę]], żonę [[Władysław I Herman|Władysława Hermana]], [[Opactwo Benedyktynów w Tyńcu|opactwu benedyktyńskiemu]] w [[Tyniec (Kraków)|Tyńcu]]. W jednej z osad przygrodowych benedyktyni założyli wieś Tarnów Mały (dzisiaj [[Tarnowiec (województwo małopolskie)|Tarnowiec]]) wzmiankowaną po raz pierwszy w 1124&nbsp;r.<ref name="ethist">''Encyklopedia Tarnowa'', hasło: Historia, Tarnów, 2010, s. 156.</ref>

Miasto Tarnów powstało na terenie wsi rycerskiej Tarnów Wielki wzmiankowanej po raz pierwszy w 1309 r. (w ''Żywocie błogosławionej Kingi'' autorstwa Jana Długosza). Na podstawie przywileju królewskiego, uzyskanego 7 marca 1330 r., miasto lokował [[Spycimir Leliwita]], [[Wojewodowie krakowscy|wojewoda krakowski]]. Tarnów lokowano na [[Prawo magdeburskie|prawie magdeburskim]], nazywanym w dokumencie lokacyjnym teutońskim. Mieszczanie tarnowscy mieli mieć takie same prawa jak krakowscy. Akt lokacyjny zachował się i jest przechowywany w [[Biblioteka Książąt Czartoryskich|Bibliotece Książąt Czartoryskich]] w Krakowie<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Dzieje Tarnowa |data = |data dostępu = 2018-11-27 |opublikowany = tarnow.pl |url = http://www.tarnow.pl/Miasto/Ciekawostki/Historia-miasta/Dzieje-Tarnowa}}</ref>. Do 1567 r. miasto stanowiło własność potomków Spycimira noszących nazwisko [[Tarnowscy herbu Leliwa|Tarnowskich]]{{r|ethist}}. Do czasu powstania [[Zamość|Zamościa]] Tarnów był prawdopodobnie największym miastem prywatnym w Królestwie Polskim.

Na terenie [[Tarnowiec (województwo małopolskie)|Tarnowca]] między rokiem 1328 a 1331 powstał duży murowany [[Zamek w Tarnowie|zamek]] stanowiący rodową rezydencję i ośrodek administracji tarnowskich dóbr Leliwitów. W 1364 r. [[Rafał Tarnowski (zm. 1372 lub 1373)]], syn Spycimira, wykupił dziedziczne [[Wójtostwo (historia)|wójtostwo]] w Tarnowie<ref name="leniek48">J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 48.</ref>. Dzięki temu właściciele miasta zyskali dużo większy wpływ na jego życie za pośrednictwem swoich zarządców, czyli [[Burgrabia starościński|burgrabiów]], a później [[Starosta grodowy|starostów]]. Wśród pierwszych mieszkańców Tarnowa około 20% stanowili niemieckojęzyczni mieszczanie sprowadzeni prawdopodobnie z [[Nowy Sącz|Nowego Sącza]] jako lepiej obeznani z zasadami funkcjonowania miasta na prawie niemieckim<ref name="leniek32">J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 32.</ref>. Zgodnie z tym prawem miastem zarządzała rada miasta złożona z sześciu radnych, z których każdy na zmianę przez miesiąc pełnił funkcję [[burmistrz]]a. Byli wybierani oni co roku 7 stycznia. Drugim ciałem, sprawującym władzę sądowniczą, był sąd wójtowsko-ławniczy z dziedzicznym wójtem na czele. Najstarsza pieczęć i prawdopodobnie herb miasta przedstawiał postać Spycimira z tarczą z [[Leliwa (herb szlachecki)|herbem Leliwa]] w lewej ręce, postacią Matki Bożej z Dzieciątkiem nad prawym ramieniem i hełmem z klejnotem Leliwy nad lewym ramieniem<ref>K. Bańburski, K. Koprowski, K. Moskal, A. Szpunar, hasło: Historia w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 156.</ref>.

Tarnów leżał w [[Małopolska|Małopolsce]], początkowo stanowił część [[Ziemia krakowska|ziemi krakowskiej]]<ref>Tomasz Parteka (red.): ''Przestrzeń kulturowa w planowaniu przestrzennym. Materiały dyskusyjne''. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, s. 92. {{ISBN|83-01-09541-5}}.</ref>, w XIV w. został przyłączony do [[Ziemia sandomierska|ziemi sandomierskiej]]<ref>Jarosław Widawski: ''Miejskie mury obronne w Państwie Polskim do początku XV wieku''. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 462.</ref><ref>{{Cytuj |autor = Sławomir Wróblewski |tytuł = Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu |data = 2006 |isbn = 83-924034-5-2 |wydanie = Wyd. 1 |miejsce = Nowy Sącz |wydawca = Wydawnictwo GOLDRUKGoldruk |s = 22 |oclc = 213133180}}</ref>. Położony był w [[Powiat pilzneński|powiecie pilzneńskim]] w [[Województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita)|województwie sandomierskim]]<ref>Jadwiga Warszyńska (red.): ''Województwo tarnowskie. Monografia''. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s. 123. {{ISBN|83-04-02729-1}}.</ref>.

Jedną z pierwszych murowanych budowli w Tarnowie był [[Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie|kościół parafialny]] (pierwsza wzmianka 1346 r.) pw. Narodzenia NMP. W 2. poł. XIV w. powstała szkoła parafialna (pierwsza wzmianka 1413 r.) i pierwsze [[Cech rzemiosłacech|cechy rzemieślnicze]]. Tarnowscy rzemieślnicy specjalizowali się przede wszystkim w wyrobach [[Sukiennictwo|sukienniczych]] i [[Płóciennictwo|płócienniczych]] (pierwsza wzmianka o cechu sukienników i płócienników 1444 r.)<ref name="leniek34">J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 34.</ref>. Kupcy na większą skalę prowadzili handel wołami sprowadzanymi z [[Ruś|Rusi]] i [[Mołdawia|Mołdawii]]. W Polsce interesy handlowe łączyły tarnowian głównie z [[Kraków|Krakowem]], [[Bochnia|Bochnią]], [[Biecz]]em, [[Krosno|Krosnem]], [[Nowy Sącz|Nowym Sączem]], [[Opatowiec|Opatowcem]], [[Przemyśl]]em i [[Sandomierz]]em. W [[Królestwo Węgier|Królestwie Węgier]] bliskie relacje Tarnów utrzymywał przede wszystkim z [[Bardejów|Bardejowem]] i [[Kieżmark]]iem. Pozytywny wpływ na ekonomiczny rozwój miasta miały [[Prawa miejskie|przywileje]] uzyskiwane u kolejnych władców Polski za staraniem właścicieli Tarnowa. Pierwszym z nich był przywilej z 1419 r. nadany przez [[Władysław II Jagiełło|Władysława Jagiełłę]]. Władca ten zezwolił kupcom tarnowskim na transport towarów do [[Wrocław]]ia drogą przez Opatowiec, [[Lelów]] i [[Krzepice]] (dzięki czemu mogli ominąć [[Kraków]], gdzie obowiązywało prawo składu) oraz zwolnił ich od opłacania obowiązujących na niej [[Cło|ceł]]{{r|leniek48}}. Droga ta zwana była gościńcem śląskim i wyprowadzała z miasta dzisiejszymi ulicami F. Chopina i Klikowską.

Być może jeszcze przed 2. połową XIV w. wał otaczający miasto został zastąpiony obwodem [[Mury miejskie w Tarnowie|murów]] (pierwsza wzmianka 1448 r.). Murowany [[obwód obronny]] w mieście prywatnym stanowił wielką rzadkość w skali Polski. Wykonany był z cegły na fundamencie z kamieni. Miał długość około 900&nbsp;m. Od zachodu i wschodu umieszczono w murze dwie wielkie bramy ([[Brama Krakowska w Tarnowie|Krakowska]] i [[Brama Pilzneńska w Tarnowie|Pilzneńska]]), natomiast od południa bramę mniejszą (przy obecnej ul. Wielkie Schody). Poza nimi były jeszcze baszty obronne, z których zachowała się jedna (na zapleczu Sufraganii, pl. Katedralny 3)<ref name="K. Moskal, M. Trusz 2010">K. Moskal, M. Trusz, hasło: Fortyfikacje w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 123.</ref>. Przypuszczalnie wkrótce po wzniesieniu umocnień powstało [[Bractwa kurkowe w Polsce|bractwo strzeleckie]] (pierwsza wzmianka z 1555 r.), którego członkowie zobowiązani byli do ćwiczeń strzeleckich i obrony umocnień miejskich. Z wydarzeń z życia Tarnowa w XIV w. odnotować należy wizyty królewskie: [[Kazimierz III Wielki|Kazimierz Wielki]] – 1362 i 1363, [[Jadwiga Andegaweńska|Jadwiga]] – 1390, Władysław Jagiełło – 1392, a także [[Sakra|konsekrację]] [[Franciszkaniezakony i zgromadzenia franciszkańskie|franciszkanina]] [[Jakub Strzemię|Jakuba Strzemię]] na [[Rzymskokatolicka metropolia halicka|biskupa halickiego]] w 1392 r.<ref name="leniek44">J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 44.</ref> W zbliżonym czasie przy budynku kościoła parafialnego zbudowana została pierwsza kaplica. Była to kaplica św. Krzyża, zwana też kaplicą Bożego Ciała. Otrzymała ona siedmiopolowe [[sklepienie przeskokowe]].

[[Plik:Budynek Akademioli w Tarnowie.jpg|mały|upright|lewo|[[Akademiola w Tarnowie|Akademiola]], budynek [[Kolonia akademicka|kolonii akademickiej]]. Obecnie [[Muzeum Diecezjalne w Tarnowie|Muzeum Diecezjalne]]]]

Około 1513 r. rozpoczęły się prace przy remoncie i rozbudowie [[Mury miejskie w Tarnowie|fortyfikacji miejskich]] o drugą linię od strony dzisiejszych [[Ulica Wałowa w Tarnowie|ulic Wałowej]] i Targowej. Wzmocniono też dwie główne bramy: Krakowską i Pilzneńską oraz Mniejszą, która powstała przy obecnej ul. Wielkie Schody. Modernizacja fortyfikacji zakończyła się w 1544 r. Powstała w tym czasie m.in. zachowana do dziś [[Basteja w Tarnowie|basteja przy ul. Basztowej]] (drzewiej zwaną półbasztą) oraz dwie lub trzy potężne basteje przy klasztorze Bernardynów{{r|K. Moskal, M. Trusz 2010}}. Prace te wspierał hetman wielki koronny i kasztelan krakowski [[Jan Amor Tarnowski]], właściciel miasta od 1514 r.<ref>K. Moskal, ''Grody i zamki nad Dunajcem i Popradem'', Nowy Sącz 2011, s. 29–33.</ref>

W 1524 r. na zamówienie Jana i Barbary Mikołajowskich [[Gryf (herb szlachecki)|herbu Gryf]] z pobliskich Mikołajowic ukończona została przebudowa murowanego domu w pobliżu obecnej bazyliki katedralnej, zwanego od tego czasu „Mikołajowskim”. Dom ten w stanie prawie niezmienionym zachował się do naszych czasów. W zbliżonym czasie dwa budynki władz miejskich na rynku połączono w jeden budynek [[Ratusz w Tarnowie|ratusza]]. W 1526 r. za Bramą Krakowską z fundacji mieszczanina Adama Eberharda wzniesiono drewniany [[Kościół św. Anny w Tarnowie|kościół św. Anny]] (w 1654 r. przebudowany na murowany). W 1994 r. wyeksponowano jego fundamenty<ref>K. Moskal, hasło: Kościół św. Anny, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 214.</ref>. [[Plik:Wizja zamku tarnowskiego autorstwa K. Moskala.jpg|mały|lewo|Wizja [[Zamek w Tarnowie|zamku tarnowskiego]] na początku XVII w. autorstwa K. Moskala. Widok od północnego zachodu]]

W latach 20. lub 30. XVI w. z inicjatywy hetmana [[Jan Amor Tarnowski|Jana Amora Tarnowskiego]] przebudowano [[Zamek w Tarnowie|zamek tarnowski]], wprowadzając do jego wystroju elementy renesansowe. Otoczono go przy tym nowoczesnymi murowanymi i ziemnymi fortyfikacjami bastejowymi (częściowo zachowane). Od 4 kwietnia do 2 października 1528 r. Jan Amor Tarnowski zamek i dochody z miasta oddał do dyspozycji królowi węgierskiemu Janowi Zapolyi, który stąd podejmował starania o odzyskanie władzy nad swoim królestwem. Przed opuszczeniem Tarnowa król [[Jan Zápolya|Jan Zapolya]] w dowód wdzięczności za gościnę nadał miastu pięćset złotych węgierskich dochodu rocznego z ceł handlowych, płaconych dotychczas przez mieszczan tarnowskich w [[Koszyce|Koszycach]] i innych węgierskich komorach celnych. Ufundował także ołtarz w miejscowej kolegiacie. Oryginał tego przywileju przechowywany jest w [[Muzeum OkręgoweZiemi w Tarnowie|Muzeum OkręgowymTarnowskiej w Tarnowie]]<ref>P. Korzeniowski, hasło: Zapolya Jan w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 518.</ref>. W 1537 r. w zamku i w mieście gościli król [[Zygmunt I Stary|Zygmunt I]] wraz z [[Bona Sforza|królową Boną]]. Oprócz nich na zamku tarnowskim gościli wybitni twórcy i myśliciele polskiego renesansu, jak [[Jan Kochanowski]], [[Andrzej Frycz Modrzewski]], [[Klemens Janicki]], [[Marcin Kromer]], [[Jan Ocieski]] i wielu innych<ref>A. Niedojadło, hasło: Goście zamku tarnowskiego w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 138.</ref>.

Tarnowscy z drugiej linii rodu, zwanej starszą, podjęli nieskuteczną próbę odkupienia Hrabstwa Tarnowskiego, które po śmierci Zofii miało przypaść Ostrogskim. W kwietniu 1570 r. kasztelan czechowski [[Stanisław Tarnowski (zm. 1618)|Stanisław Tarnowski]] z pomocą [[Olbracht Łaski|Olbrachta Łaskiego]] i [[Andrzej Zborowski (zm. 1598)|Andrzeja Zborowskiego]], mających prywatny zatarg z księciem [[Konstanty Wasyl Ostrogski|Konstantym Wasylem Ostrogskim]], sprowadził ponad tysięczne siły zbrojne, które szturmem zdobyły zamek tarnowski. Mieszczanie tarnowscy pozostali lojalni wobec Zofii i jej męża, którego wojska rozpoczęły blokadę zamku, trwającą do lipca 1570 r. W następnym roku Konstanty Wasyl Ostrogski otrzymał od króla [[Zygmunt II August|Zygmunta Augusta]] potwierdzenie dziedzicznego władania Hrabstwem Tarnowskim, a [[Stanisław Tarnowski (1514–1568)|Stanisław Tarnowski]] nakaz wiecznego milczenia o sprawie i wypłacenia ogromnego odszkodowania<ref>K. Moskal, hasło: Wojna o Hrabstwo Tarnowskie, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 494.</ref>.

W 1581 r. Konstanty Wasyl Ostrogski wydał w Ostrogu pierwszy przywilej dla Żydów tarnowskich, w którym wyjął ich spod prawa miejskiego oraz zagwarantował nietykalność bożnicy i cmentarza<ref>{{Cytuj |tytuł = Dawne przywileje tarnowskich Żydów |data dostępu = 2022-06-02 |opublikowany = Tarnów |url = https://www.it.tarnow.pl/atrakcje/tarnow/zabytki-i-atrakcje/skarby-muzeow/dawne-przywileje-tarnowskich-zydow/ |język = pl}}</ref>. Dokument ten zawierał pierwsze wzmianki o [[Cmentarz żydowski w Tarnowie|cmentarzu żydowskim]] i [[Stara Synagoga w Tarnowie|synagodze w Tarnowie]]<ref>K. Bańburski, hasło: Żydzi, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 540–541.</ref>.

# nakaz dla kupców z ziemi krakowskiej, udających się na Ruś, aby tam i z powrotem jechali przez Tarnów pod groźbą utraty towarów;

# potwierdzenie przywileju [[Władysław II Jagiełło|Władysława Jagiełły]] w sprawie ceł;

# orzeczenie, że mieszczanie tarnowscy zaskarżeni przez [[Konstanty Korniakt|Konstantego Korniakta]], poborcę ceł w ziemi ruskiej, o zapłatę 2000 grzywien są wolni od zapłaty tej sumy, jak i od płacenia wszystkich innych ceł;

# zatwierdzenie trzech jarmarków i dodanie czwartego jarmarku na święto Oczyszczenia NMP;

# nakaz dla kupców oraz innych osób jadących do Węgier, aby udawały się tam i z powrotem tylko przez Tarnów.

[[Plik:UlicaDom ŻydowskaFlorencki w Tarnowie - widok z Domu Florenckiego2.jpg|thumb|upright|UlicaRenesansowy [[UlicaDom ŻydowskaFlorencki w Tarnowie|Żydowskadom Florencki]], widokprzy zul. [[Dom Florencki w Tarnowie|domu Florenckiego]]Żydowskiej]]

Tarnów od momentu lokacji w 1330 roku był miastem prywatnym. Jego pierwszymi właścicielami byli przedstawiciele rodu [[Tarnowscy herbu Leliwa|Tarnowskich herbu Leliwa]], potomków założyciela miasta, w tym hetman wielki koronny [[Jan Amor Tarnowski]]. W 1570 roku, za sprawą koligacji małżeńskich, Tarnów trafił do rąk [[Ostrogscy herbu własnego|Ostrogskich]]. Podział majątku Ostrogskich między braci (1603) doprowadził też do podziału właścicielskiego miasta. Za sprawą [[Janusz Ostrogski|Janusza Ostrogskiego]] jego połowa Tarnowa stała się częścią [[Ordynacja Ostrogska|Ordynacji Ostrogskiej]]. Druga połowa, należąca początkowo do jego brata Aleksandra, w wyniku koligacji rodzinnych, trafiła do [[Ordynacja Zamojska|Ordynacji Zamojskiej]]. W 1698 roku [[Teofila Ludwika Zasławska|V ordynatka ostrogska]] odkupiła część „zamoyską”. Ostatecznie po spłaceniu sum zastawnych Tarnów stał się własnością przedstawicieli rodu [[Sanguszkowie herbu Pogoń Litewskawłasnego|Sanguszków]], ostatnich ordynatów ostrogskich. Ostatnim prywatnym właścicielem Tarnowa był [[Hieronim Janusz Sanguszko]].[[Plik:Paweł Karol Sanguszko.jpg|mały|''[[Paweł Karol Sanguszko]]'' portret nieznanego autora powstały przed 1750]]

Właściciele Tarnowa (bez uwzględnienia posiadaczy sum zastawnych w latach 1651–1742)<ref>{{Cytuj |autor = Praca zbiorowa |redaktor = Stanisław Potępa |rozdział = Właściciele Tarnowa |tytuł = Tarnów Stare Miasto |data = 1994 |isbn = 83-901529-1-6 |wolumin = 1 |inni = Stanisław Wróbel, Antoni Sypek |miejsce = Tarnów |s = 7–32}}</ref>:

28 kwietnia 1798 r. cesarz [[Franciszek II Habsburg|Franciszek II]] nadał miastu Tarnów nowy przywilej, w którym m.in. określono ustrój władz miejskich, zatwierdzono posiadłości mieszczan tarnowskich i stan posiadania miasta oraz jego herb. Nadano miastu prawo propinacji oraz prawo organizowania czterech jarmarków rocznie. Magistrat zobowiązano do zapewnienia stacjonującym w Tarnowie oddziałom austriackim kwater i niezbędnych obiektów. W tym celu zakupiono od Funduszu Religijnego grunty pokościelnych folwarków: [[Zawale (Tarnów)|Zawale]], Dyksonówka, Kantoria i Dąbrówka Infułacka{{r|Rozwój}}. Niedługo potem pomiędzy dzisiejszymi ulicami E. Goldhammera i Matki Bożej Fatimskiej powstał pierwszy budynek koszarowy z placem ćwiczeń. Przy obecnej [[Ulica Józefa Piłsudskiego w Tarnowie|ul. J. Piłsudskiego]] wzniesiono istniejący do dzisiaj pierwszy szpital wojskowy o klasycystycznej fasadzie i sześciokolumnowej galerii od strony nieistniejących już ogrodów<ref>A. Gontaszewski, hasło: Szpital wojskowy w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 437.</ref>. Zmiany nastąpiły również w układzie przestrzennym miasta od strony wschodniej. Ul. Folwarczna (obecnie Kupiecka i częściowo L. Waryńskiego), wraz z ulicami Nową, Bóżnic oraz pl. Pod Dębem (obecnie pl. Bohaterów Getta) stały się osią nowego układu urbanistycznego na Zawalu. Na pl. Pod Dębem wyznaczono w dni targowe miejsce postoju dla przybywających do Tarnowa chłopów. Z czasem powstały wokół niego tanie hotele<ref>M. K. Trusz, hasło: Bohaterów Getta Plac w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 63.</ref>. Na terenie dawnych ogrodów bernardyńskich utworzono nowy plac (obecnie Drzewny), który miał stać się jednym z głównych placów miejskich<ref>M. K. Trusz, hasło: Plac Drzewny w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 111.</ref>. Założenia te zostały zrealizowane tylko częściowo lub wcale (jak w przypadku planowanego kompleksu budynków kurialnych przy [[Ulica Katedralna w Tarnowie|ul. Katedralnej]]) ze względu na kryzys finansowy państwa spowodowany wojnami napoleońskimi (Austria była jednym z filarów III koalicji antyfrancuskiej). Do oddziałów napoleońskich operujących w tym czasie na [[Morawy|Morawach]], a później do armii [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]] próbowali przedostać się niektórzy uczniowie gimnazjum w Tarnowie. Jednym z nich był [[Kazimierz Brodziński]]. W 1808 r. [[diecezja tarnowska]] po przeniesieniu biskupstwa do [[Kielce|Kielc]] przestała istnieć, a dotychczasowa katedra stała się zwykłym kościołem parafialnym w diecezji przemyskiej<ref>R. Banach, hasło: Diecezja tarnowska w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 102.</ref>. Na początku następnego roku rząd austriacki wymusił na Tarnowie „pożyczki na koszta wojenne”. Usiłowano nawet skonfiskować srebrnego kura Bractwa Kurkowego, ale nie dopuścili do tego obywatele Tarnowa, którzy złożyli jego równowartość w kasie rządowej. Wiosną 1809 r. Tarnów zajął na krótko oddział wojsk Księstwa Warszawskiego. Po jego odejściu w mieście przez pół roku stacjonowali żołnierze z rosyjskiego korpusu posiłkowego. Wypuszczony przez nich balon zapalił się po zaczepieniu o dach [[Kościół Matki Boskiej Śnieżnej w Tarnowie|kościoła Bernardynów]], służącego jako prochownia i skład amunicji. Do wybuchu, który mógł zniszczyć miasto nie doszło dzięki mocnemu sklepieniu budynku<ref>K. Moskal, hasło: Bernardyńskie kościoły w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 50.</ref>.

W 1831 r. ks. [[Wincenty Balicki]] opublikował książkę ''Miasto Tarnów pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym i naukowym''. Była to pierwsza monografia Tarnowa. W 1835 r. biskup tarnowski [[Franciszek de Paula Pisztek]] kupił budynek po browarze i ogród na przedmieściu [[Pogwizdów (Tarnów)|Pogwizdów]] w celu przystosowania go na „dom ochrony ubogich i chorych”. Zatrudniono w nim stałego lekarza ordynariusza Wilhelma Kocha (prawdopodobnie pierwszego honorowego obywatela Tarnowa)<ref>A. Gontaszewski, hasło: Szpital Powszechny w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 435–436.</ref>. W tym samym roku w Tarnowie urodził się [[Józef Szujski]] historyk, pisarz, publicysta i polityk. W 1842 r. także na [[Pogwizdów (Tarnów)|Pogwizdowie]] otwarto szpital żydowski ufundowany z inicjatywy dobroczynnych towarzystw żydowskich, a przede wszystkim tarnowskiej filantropki Debory Menkes-Wekslerowej (obecnie ul. Matki Bożej Fatimskiej 25)<ref>A. Gontaszewski, L.Hońdo, hasło: Szpital żydowski w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 437.</ref>.

Największą budowlą, która w tym okresie powstała w Tarnowie był gmach [[Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie|Seminarium Duchownego]] zbudowany w latach 1835–1838. Na czele seminaryjnego Instytutu Teologicznego stanął rektor ks. Michał Król. Drugim pod względem wielkości budynkiem był obszerny parterowy szpital wojskowy zbudowany w 1833 r. na Zawalu (obecnie siedziba [[WyższeAkademia SeminariumTarnowska|Akademii Duchowne w Tarnowie|PWSZTarnowskiej]]). Nowe budynki mieszkalne w nowoczesnym stylu ''rundbogenstil'' powstały m.in. przy ul. Targowej, pl. J. Bema (Burek) i Bernardyńskiej. W latach 1823–1825 gruntownie przebudowano dawny klasztor Bernardynów. W budynku kościoła, z którego zachowane zostały mury zewnętrzne, umieszczono siedzibę Sądu Szlacheckiego (ob. Bernardyńska 24), a w jedynym zachowanym skrzydle południowym klasztoru – więzienie (ob. Bernardyńska 19). Przy okazji zasypano podziemia klasztoru (m.in. podziemny korytarz prowadzący od wieży dzwonnicy położonej na południe od kościoła do krypty pod chórem braci oraz korytarz prowadzący do kazamaty w bastei), które – jak uważał lud – miały mieć połączenie z zamkiem tarnowskim. W 1828 r. przebudowano w stylu klasycystycznym dom zajezdny książęcy na Przedmieściu Krakowskim (późniejszy Hotel Krakowski). Skandalem, zakończonym prawdopodobnie dymisją burmistrza Franza Baldiniego, była sprzedaż Władysławowi Sanguszce przez Magistrat na bardzo niekorzystnych dla miasta warunkach dawnego folwarku szpitala św. Ducha na Zabłociu{{r|Rozwój}}.

W 1844 r. w Tarnowie działalność rozpoczął komitet rewolucyjny związany z [[Towarzystwo Demokratyczne Polskie|Towarzystwem Demokratycznym Polskim]], którego przedstawicielem na Tarnów był [[Jan Tyssowski|Jan Józef Tyssowski]], były sekretarz księcia [[Władysław Hieronim Sanguszko|Władysława Sanguszki]]. W następnym roku powstało Towarzystwo Strzeleckie jako spadkobierca tradycji dawnego Bractwa Kurkowego. Oficjalnym jego celem miała być rozrywka w formie strzelania do tarczy, nieoficjalnym – przygotowanie do walki o niepodległość. Wiosną 1845 r. w Tarnowie odbyła się narada spiskowców, podczas której powierzono [[Edward Dembowski|Edwardowi Dembowskiemu]] i Franciszkowi Wiesiołowskiemu przygotowanie 6 obwodów w zachodniej [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicji]] do wybuchu powstania. Austriacy byli dobrze poinformowani o działaniach spiskowców, a starosta (Kreishauptman) tarnowski [[Joseph Breinl von Wallerstern]] wysyłał do wsi cyrkułu komisarzy, którzy pod rozmaitymi pozorami spotykali się z chłopami i rozpuszczali pogłoski, że panowie gotują „rzeź poddanych”. Ukonstytuowany w Krakowie Rząd Narodowy, w skład którego wszedł Jan Józef Tyssowski jako przedstawiciel zaboru austriackiego wyznaczył wybuch powstania na noc 21/22 lutego 1846 r. Po licznych aresztowaniach powstanie zostało odwołane jednak major [[Leon Czechowski]] samowolnie przyspieszył termin ataku na Tarnów na noc 18/19 lutego i rozesłał instrukcje do głównych punktów zbornych. Powstanie w cyrkule tarnowskim skończyło się rzezią zwaną [[Rzeźrabacja galicyjska|rzezią tarnowską albo galicyjską]]. Na plac przed Starostwem (dzisiaj pl. Sobieskiego) chłopi zwieźli trupy około 150 ofiar. Przyprowadzali także licznych pojmanych, często ciężko rannych, aby oddać ich w ręce władz. Ranni, wydostani z rąk chłopskich, składani byli w prowizorycznych lazaretach urządzonych przez Kamienobrodzkich w ich kamienicy (ul. Katedralna 5) i w pałacu Władysława Sanguszki w Gumniskach<ref>M. Stolarczyk, hasło: Rabacja galicyjska 1846 w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 351.</ref><ref>Wojciech W. Wiśniewski, Jeszcze o Macieju Boguszu Stęczyńskim i rabacji 1846 roku: nieznany poemat o rzezi galicyjskiej, Płaj, T. 32 (2006), s. 27-4527–45.</ref>.

7 kwietnia 1846 r. cesarz zatwierdził kontrakt zawarty między Magistratem a [[Władysław Hieronim Sanguszko|Władysławem Sanguszką]]. Zgodnie z nim miasto wykupiło od niego i przyszłych spadkobierców monopol propinacyjny na terenach podmiejskich [[Strusina|Strusiny]], [[Grabówka (Tarnów)|Grabówki]], Zabłocia, Terlikówki i Kantorii, a ponieważ było w stanie zapłacić księciu tylko połowę ustalonej sumy zobowiązało się na „wieczne czasy” corocznie wypłacać [[Sanguszkowie herbu Pogoń Litewskawłasnego|Sanguszkom]] połowę dochodu z propinacji. Sanguszko zatrzymał w mieście gorzelnię, fabrykę likierów i browar jako własność prywatną. Zgodnie z umową pod jurysdykcję miejską trafiły wyżej wymienione wsie podmiejskie. Powierzchnia miasta wzrosła z 2,29 do 17,28&nbsp;km². Powiększony siedmiokrotnie Tarnów liczył 8459 mieszkańców{{r|Rozwój}}.

W dniach 16–17 czerwca 1855 r. Tarnów odwiedził cesarz [[Franciszek Józef I|Franciszek Józef]]. Monarcha obserwował manewry wojskowe, przyjął defiladę i wizytował urzędy. Zwiedził też nowy szpital wojskowy (obecnie siedziba [[PaństwowaAkademia WyższaTarnowska|Akademii Szkoła Zawodowa w Tarnowie|PWSZTarnowskiej]]) i nowo budujący się zakład wychowania wojskowego, czyli szkołę kadetów (dzisiaj Pałac Młodzieży przy ul. J. Piłsudskiego 24). W październiku tego roku odbył się pierwszy przejazd techniczny pociągu przez Tarnów. Ukończono też budowę pierwszego dworca kolejowego. 20 lutego 1856 r. oficjalnie otwarto ruch na [[Kolej galicyjska im. Karola Ludwika|linii kolejowej im. Karola Ludwika]] łączącej Kraków, Bochnię, Tarnów i [[Dębica|Dębicę]]. Do 1861 r. linię przedłużono do Lwowa. Ukończono także budowę nowych gościńców do [[Ciężkowice|Ciężkowic]], Dąbrowy i [[Żabno|Żabna]], które umożliwiły dojazd z tych miejscowości do dworca kolejowego w Tarnowie<ref name="K. Barszcz 2010">K. Barszcz, hasło: Kolej w Tarnowie w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 205.</ref>. W 1859 r. Henryk Szancer uruchomił pierwszy w Galicji parowy młyn grysikowy, a wiedeńczyk Johann Breitseer założył w Tarnowie pierwszą kawiarnię (dzisiejsza Tatrzańska). W następnym roku Rajzla Rubin otworzyła zakład produkujący i prowadzący hurtową sprzedaż gotowych ubrań, zapoczątkowując silny później przemysł konfekcyjny w Tarnowie. W 1860 r. zamontowano naftowe oświetlenie na ulicach Tarnowa.

[[Plik:Budynek dawnej Miejskiej Kasy OszczędnościOszczędnościowej w Tarnowie - 18.JPGjpg|mały|[[Budynek Kasy Oszczędności w Tarnowie|Budynek dawnej Miejskiej Kasy Oszczędności]]]]

15. rocznica [[Rzeźrabacja galicyjska|„rzezi galicyjskiej”]] w Tarnowie zbiegła się w czasie z krwawo stłumionymi demonstracjami patriotycznymi w Warszawie w lutym 1861 r. W ciągu tego i następnych miesięcy tego roku w kościele bernardyńskim i w katedrze odprawiono wiele nabożeństw związanych z rocznicami narodowymi. Tłumy ściągały zwłaszcza kazania bernardyna o. Bernarda Bulsiewicza. Rozpoczął się też zwyczaj gromadzenia się przy kapliczce św. Walentego przy torach kolejowych (dokładnie z drugiej jej strony, gdzie we wnęce umieszczono ikonę Matki Bożej Częstochowskiej), aby śpiewać zakazane pieśni patriotyczne oraz religijne. W listopadzie 1862 r. w Tarnowie powstała organizacja konspiracyjna Ława Obwodowa podlegająca krakowskiej Ławie Głównej (stronnictwo „czerwonych”), prowadziła ona działalność propagandową oraz gromadziła fundusze na przyszłe powstanie. Kierowali nią Józef Dąbrowski i Antoni Uhma. Po wybuchu [[Powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] na terenie fabryki Eliasiewicza zaczęto w konspiracji formować oddział „Kompanię strzelców tarnowskich” (67 ochotników) pod dowództwem kapitana Antoniego Uhmy, która uzbrojona przeważnie w kosy wzięła udział w przegranej przez powstańców [[Bitwa pod Miechowem (1863)|bitwie o Miechów]] (17 lutego). Straty jej wyniosły 6 zabitych i 7 rannych. Tarnowianie walczyli też w [[Bitwa pod Chrobrzem|bitwach pod Chrobrzem]] i [[Bitwa pod Grochowiskami|Grochowiskami]] (17–18 marca). Ranni powstańcy leczeni byli m.in. w tarnowskim szpitalu miejskim, szpitalu żydowskim, lazarecie zorganizowanym w [[Pałac Sanguszków w Gumniskach|gumniskim pałacu Sanguszków]] i ambulansie u Franciszka Eliasiewicza. Zmarłych chowano na [[Stary Cmentarz w Tarnowie|cmentarzu zabłockim]]. Tarnów odgrywał w tym czasie rolę jednego z ośrodków gromadzenia i transportu broni z Galicji do [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]]. Komitet Niewiast Polskich w Tarnowie organizował zaopatrzenie w żywność, leki i środki opatrunkowe dla powstańców. 20 marca 1863 r. do Tarnowa dotarł aresztowany dyktator powstania generał [[Marian Langiewicz]], witany entuzjastycznie przez tarnowian. Langiewicz przetrzymywany był przez dwa dni w Hotelu Krakowskim ze swoją adiutantką [[Anna Pustowójtówna|Anną Pustowójtówną]]. Tutaj też złożył swoją dyktaturę na ręce przedstawicieli [[Rząd Narodowy (powstanie styczniowe)|Rządu Narodowego]]. Rozwiązana została też Ława Obwodowa. Władza powstańcza przeszła w ręce Komitetu Zachodniej Galicji (stronnictwo „białych”), którego głównym przedstawicielem w Tarnowie był adwokat [[Karol Kaczkowski (adwokat)|Karol Kaczkowski]]. W od kwietnia do czerwca 1863 r. w „galicyjskim batalionie” majora [[Andrzej Łopacki|Andrzeja Łopackiego]] walczyli kolejni ochotnicy z Tarnowa. Wśród nich przyszły burmistrz major [[Witold Rogoyski|Jan Witold Rogoyski]]. 3 czerwca 1863 r. Austriacy dokonali rewizji w domach tarnowskich adwokatów Rutowskiego, Jarockiego, Stojałowskiego, lekarza miejskiego [[Józef Starkel|Józefa Starkla]], burmistrza [[Józef Kalasanty Pędracki|Józefa Pędrackiego]] oraz piekarza Walentego Stepkiewicza, w którego domu na Zabłociu znajdowało się tajne biuro werbunkowe. Zrewidowano także biura Magistratu. Nie znaleziono jednak żadnych dowodów na działalność konspiracyjną. Wprowadzenie stanu oblężenia w Galicji 28 lutego 1864 r. powstrzymało inicjatywy mające na celu pomoc powstaniu. Ocenia się, że w walkach powstańczych łącznie wzięło udział około 250 tarnowian, głównie z młodzieży gimnazjalnej i rzemieślniczej. Od marca 1864 r. do połowy 1865 r. przed sądem wojennym w Tarnowie stanęło tysiąc osób, które uczestniczyły w powstaniu lub wspomagały je w inny sposób<ref>A. Kunisz, Udział Ziemi Tarnowskiej w powstaniu styczniowym, KAW 1990.</ref>.

15 sierpnia 1870 r. z powodu sprzeczki między katolikiem a Żydem doszło do zamieszek. Grupa złożona w większości z chłopów z okolicznych wsi atakowała Żydów, rabowała sklepy i mieszkania żydowskie. Zamieszki te stanowiące raczej wyjątek w życiu miasta udało się stłumić następnego dnia. Zdarzały się też napady żydowskich ortodoksów na konwertytów z judaizmu. W 1872 r. Rada Miejska postanowiła wziąć pod własny zarząd propinację miejską, czyli monopol alkoholowy (dotychczas był on oddawany w dzierżawę). Stanowił on główne źródło dochodów miasta. Zarząd powierzono byłemu burmistrzowi [[Józef Kalasanty Pędracki|Józefowi Pędrackiemu]]. Spowodowało to trwający 10 lat ostry konflikt w Radzie Miejskiej między zwolennikami i przeciwnikami własnego zarządu propinacją. Stronnictwo Józefa Pędrackiego uważało, że miasto powinno sprawować zarząd nad propinacją bezpośrednio, stronnictwo, na czele którego stał Karol Kaczkowski gromadziło zwolenników dalszego dzierżawienia propinacji<ref>J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, ''Dzieje miasta Tarnowa'', Tarnów 1911, s. 209.</ref>. Najważniejszą inwestycją w dziedzinie infrastruktury w Tarnowie w tym okresie było oddanie do użytku [[Linia kolejowa nr 96|linii kolejowej Tarnów – Nowy Sącz – Leluchów]] (1876). W ten sposób Tarnów uzyskał połączenie kolejowe z Węgrami. W 1875 r. ulicy prowadzącej do magazynów tej kolei nadano imię Wojciecha Bandrowskiego, zmarłego w 1870 r., pierwszego autonomicznego burmistrza Tarnowa, dzięki którego osobistym zabiegom dwie linie kolejowe połączyły się w Tarnowie. Największymi budowlami powstałymi w latach 70. XIX w. Tarnowie były Szkoła Wydziałowa Męska, zbudowana (1874) przy nowo wytyczonej ul. M. Kopernika według projektu Karola Polityńskiego, Gimnazjum przy ul. Seminaryjskiej (dzisiaj [[I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie|I LO]] przy ul. Piłsudskiego 4) według projektu Józefa Sarrego. W 1878 r. na ulicach Tarnowa pojawiło się oświetlenie gazowe. W 1877 r. Tarnów przyjął wygnane z Gniezna ss. Urszulanki Unii Rzymskiej. Przy ul. Ogrodowej (dzisiaj J. Bema) otworzyły one szkołę wyższą żeńską z pensjonatem. Przy klasztorze zbudowano [[Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Tarnowie (Urszulański)|neoromańską kaplicę]] według projektu Karola Polityńskiego (niezachowana). W następnym roku w Tarnowie osiedlili się księża filipini, wypędzeni z Wielkopolski z powodu pruskiego [[Kulturkampf]]u. Przy ul. Seminaryjskiej (dzisiaj [[Ulica Józefa Piłsudskiego w Tarnowie|ul. J. Piłsudskiego]]) filipini zbudowali [[Kościół Świętego Krzyża i Świętego Filipa Neri w Tarnowie|kościół]]<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Filipini |data = |data dostępu = 2018-02-28 |opublikowany = Życie Zakonne |url = http://www.zyciezakonne.pl/informator/zakony-meskie/filipini-327/}}</ref> według projektu Karola Polityńskiego.

[[Plik:Fasada budynku Mieskiej Kasy Oszczędności.JPG|mały|Fasada [[Budynek Kasy Oszczędności w Tarnowie|budynku dawnej Miejskiej Kasy Oszczędności]] z Salą Lustrzaną na piętrze]]

[[Plik:Tarnow Palac Slubow 1.jpg|mały|[[Willa przy ulicy Gumniskiej 30 w Tarnowie|Neogotycka willa przy ul. Gumniskiej]] (II poł. XIX w. )]]

Po zbudowaniu szkół żeńskiej im. Franciszka Józefa (1892 – obecnie poczta przy ul. Mickiewicza) i męskiej im. Kazimierza Brodzińskiego (1896 – obecnie I LO) z początkiem XX wieku zaczął się ruch budowlany w północnym Zawalu. Około 1907 r. ul. Ustronna (obecnie K. Brodzińskiego) na całej istniejącej dzisiaj długości została włączona do sieci ulic miejskich. Do tego czasu powstało przy niej kilkanaście kamienic i kilka domów jednorodzinnych. W tym samym czasie na północnej Strusinie zaczęła kształtować się dzielnica willowa pozbawiona punktów handlowych. Pierwsze wille zaczynają się od ulic J. Matejki, T. Tertila (obecnie al. Solidarności) i Zielonej (obecnie Powstańców Warszawy). Typowa dla nowej dzielnicy zabudowa zachowała się przy ulicach A. Grottgera, J. Wojtarowicza, T. Rejtana i M. Zyblikiewicza (obecnie ul. PCK)<ref>K. Moskal, M.K. Trusz, hasło: Rozwój przestrzenny w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 373.</ref>. W 1901 r. biskup tarnowski [[Leon Wałęga]] założył tzw. małe seminarium przy własnej rezydencji w kamienicy Rynek 4. Miało ono charakter konwiktu, którego mieszkańcy pobierali naukę w Gimnazjum. W 1911 r. biskup Wałęga przeznaczył na ten cel zakupioną przez kurię kamienicę przy ul. Chyszowskiej (dzisiaj ul. I. Mościckiego 9). Instytucja ta miała poważny wpływ na wzrost liczby kapłanów diecezji tarnowskiej. Została zamknięta przez władze komunistyczne w 1963 r., ale mimo to diecezja tarnowska wciąż przoduje w powołaniach kapłańskich<ref>A. Zając, hasło: Małe Seminarium Duchowne im. Arcybiskupa Leona Wałęgi w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 253.</ref>. W latach 1900–1999 w diecezji tej zrealizowano 7652 powołania duchowne. W tej liczbie największą część stanowiły powołania sióstr zakonnych – 3585; kolejne grupy to: księża diecezjalni – 2593, księża zakonni – 1241 oraz bracia zakonni – 233<ref>J. Banach, ''Realizacja powołań kapłańskich i zakonnych w diecezji tarnowskiej w latach 1900–1999'', w: http://www.currenda.diecezja.tarnow.pl/archiwum/4-02/_opracowania_3.htm.</ref>. W 1903 r. z filii Gimnazjum utworzono Cesarsko-Królewskie Gimnazjum Męskie II o charakterze filologiczno-klasycznym. Pierwszym dyrektorem został historyk, pedagog i działacz społeczny Jan Leniek<ref>A. Nalepka, hasło: II Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Tarnowskiego w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 236–237.</ref>. W następnym roku we własnym budynku przy ul. Nowy Świat 30 rozpoczęła naukę otwarta w 1897 r. Wyższa Szkoła Realna. W 1905 r. w urzędach zainstalowano pierwsze aparaty telefoniczne połączone z siecią rządową. 15 października 1906 r. otwarto linię kolejową Tarnów – Szczucin (49&nbsp;km) ze stacjami w [[Żabno (stacja kolejowa)|Żabnie]], Dąbrowie, Oleśnie, [[Mędrzechów (przystanek kolejowy)|Mędrzechowie]] i [[Szczucin koło Tarnowa|Szczucinie]]. Niestety, nigdy nie została ona połączona z linią kolejową za Wisłą, co dawałoby bezpośrednie połączenie Tarnowa m.in. z Warszawą. Funkcjonowanie linii kolejowej Tarnów – Szczucin zostało zawieszone w 2000 r.{{r|K. Barszcz 2010}} W 1906 r. zaszły istotne zmiany w Radzie Miejskiej. W tym roku po śmierci wiceburmistrza [[Stanisław Stojałowski|Stanisława Stojałowskiego]] Rada Miejska wybrała na jego miejsce Eliasza Goldhammera, adwokata i filantropa. Od czasu tej nominacji aż do II wojny światowej wiceburmistrzem w Tarnowie pozostawała osoba pochodzenia żydowskiego. Także w 1906 r. rezygnację z powodu złego stanu zdrowia ogłosił burmistrz [[Witold Rogoyski]], sprawujący ten urząd prawie 23 lata. Na jego miejsce Rada Miejska wybrała [[Tadeusz Tertil|Tadeusza Tertila]], doktora prawa i prezesa tarnowskiego gniazda TG Sokół. W tym samym 1906 r. (3 stycznia) w rodzinie żydowskiego kupca urodził się [[Roman Brandstaetter]] pisarz, poeta, dramaturg, tłumacz (zm. 1987). W 1907 r. ma początek tarnowska piłka nożna, prasa tarnowska podała bowiem informacje o dwóch pierwszych meczach piłkarskich na błoniach nad Białą pomiędzy drużyną tarnowską „biało-czerwonych” (późniejszej [[MKS Tarnovia|Tarnovii]]) a krakowską „czerwonych” i później „niebiesko-różowych” (TS Wisła Kraków). 7 listopada 1908 r. w budynku „Sokoła” otwarto Miejską Bibliotekę Literacko-Naukową im. Juliusza Słowackiego (obecnie Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Słowackiego)<ref>M. Sąsiadowicz, hasło: Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 260.</ref><ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Jubileusz 110 Rocznicy Powstania Miejskiej Biblioteki Publicznej |data = |data dostępu = 2018-11-15 |opublikowany = tarnow.net.pl |url = http://www.tarnow.net.pl/articles/s/i/245771#Jubileusz-110-Rocznicy-Powstania-Miejskiej-Biblioteki-Publicznej}}</ref>.

W marcu 1913 roku w oparciu o tarnowskich skautów utworzono [[Polskie Drużyny Strzeleckie|Polską Drużynę Strzelecką]], oznaczoną numerem XIV. Pierwszym prezesem i komendantem był [[Tadeusz Machalski (1881–1943)|Tadeusz Machalski]]. Liczba członków do 15 sierpnia 1914 roku wynosiła 370 osób<ref>{{cytuj |autor = Józef Andrzej Zając |tytuł = Praca niepodległościowa na terenie Tarnowa i obwodu |wydawca = Drukarnia Diecezjalna w Tarnowie |data = 1936 |s = 16}}</ref>. Była to najliczniejsza organizacja paramilitarna w Tarnowie w przededniu I wojny światowej<ref>Cz. Sterkowicz, hasło: Polska Drużyna Strzelecka w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 323.</ref>.

W 1927 r. z Tarnowa zaczęła kursować komunikacja autobusowa do sąsiednich miast powiatowych. Pod koniec tego roku w Tarnowie koncentrowało się już 13 linii autobusowych. Pierwszy prowizoryczny dworzec autobusowy mieścił się na pl. Pod Dębem. Przeniesiony na pl. H. Sienkiewicza i w 1930 r. ulokowany na pl. Wolności (dzisiaj ul. J. Goslara). W 1927 r. powstała także jedna z najważniejszych instytucji kulturalnych miasta. Z inicjatywy [[Józef Kazimierz Jakubowski|Józefa Jakubowskiego]], prawnika, społecznika i podróżnika, otwarto bowiem Muzeum Miasta Tarnowa. Spadkobiercą tego muzeum jest obecne Muzeum OkręgoweZiemi Tarnowskiej w Tarnowie<ref>A. Bartosz, hasło: Muzealnictwo, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 270–274.</ref>.

12 września 1922 r. prof. [[Ignacy Mościcki]] po raz pierwszy sformułował konieczność zbudowania państwowego przedsiębiorstwa produkującego związki azotowe. 12 marca 1927 r. z jego inicjatywy, już jako [[Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej|prezydenta Polski]], [[Rada Ministrów w Polsce|Rada Ministrów]] podjęła decyzję o największej inwestycji związanej z Tarnowem, jaką była budowa [[Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach|Państwowej Fabryki Związków Azotowych]]. W tym celu [[Skarb państwa|Skarb Państwa]] odkupił podmiejski folwark Świerczków (670 ha) od księcia [[Roman Władysław Sanguszko|Romana Sanguszki]]. Budową przedsiębiorstwa kierował dr [[Tadeusz Zwisłocki]], chemik. Pierwsze prace rozpoczęły się w maju 1927 r. i obejmowały prace związane z infrastrukturą drogową (trasy dojazdowe, bocznica kolejowa) oraz socjalną (osiedle pracownicze dla inżynierów i robotników w konwencji [[Miasto ogród|miasta-ogrodu]]). W lutym 1928 r. rozpoczęto budowę hal fabrycznych, a miesiąc później – elektrowni. 25 czerwca 1929 r. obszary [[Świerczków|Świerczkowa]] i [[Dąbrówka Infułacka|Dąbrówki Infułackiej]], na terenie których zlokalizowana była Państwowa Fabryka Związków Azotowych, otrzymały wspólną nazwę [[Mościce]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Taka-jest-historia/Jak-powstaly-Zaklady-Azotowe-w-Tarnowie-Moscicach |tytuł = Jak powstały Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach |data dostępu = 2016-04-19}}</ref>. Nowo powstała gmina, została włączona w obszar administracyjny Tarnowa w 1951 r<ref>{{cytuj stronę |url = http://static.grupaazoty.com/files/1334664260/powstanie_gminy_moscice.pdf |tytuł = Powstanie gminy Mościce |data dostępu = 2016-04-19}}</ref>.

W pierwszej połowie 1936 roku dochodzi do ekscesów o podłożu antysemickim<ref>{{Cytuj |autor = Szymon Rudnicki |tytuł = Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej |data = 2015 |isbn = 978-83-7666-363-0 978-83-7666-412-5 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Sejmowe |s = 464}}</ref>.

Polaków zamieszkujących ten teren przeniesiono do mieszkań zwolnionych przez Żydów. Bramy do getta utworzono przy ul. Folwarcznej, pl. Pod Dębem i dwie przy pl. Magdeburskim, od strony ul. Lwowskiej i ul. A. Mickiewicza. Placem głównym getta był właśnie plac Magdeburski (przed wojną pl. Wolności, dzisiaj ulica Goslara). Tam znajdowały się też siedziby Judenratu i Służby Porządkowej przy Radzie Żydowskiej. Poza [[Getto żydowskie|gettem]] znajdował się szpital żydowski. Niektórzy [[Aryjczyk|„aryjscy”]] Polacy za opłatą lub bezinteresownie dostarczali mieszkańcom getta fałszowane metryki, żywność, świadectwa chrztu lub nawet proponowali ukrycie u siebie. Kilka osób zastrzelono podczas prób dostarczania żywności. W zacieraniu semickiego pochodzenia żydowskich dzieci pomagała diecezjalna [[Caritas (organizacja)|Caritas]]. Niezależnie od intencji za ukrywanie lub pomoc Żydom groziła kara śmierci. W dniach 16–17 września 1942 r. przeprowadzono drugie „wysiedlenie”. Wiele osób pozostało w przygotowanych wcześniej kryjówkach, tzw. bunkrach. Kiedy niemieccy oprawcy zorientowali się, że liczba spędzonych jest zbyt mała, ogłosili, że każdy, kto poda informację o „bunkrach” będzie oszczędzony wraz z rodziną. Wielu uległo tej propozycji. W ciągu dwóch dni do komór gazowych obozu zagłady w Bełżcu wysłano około 6500 osób. Osoby starsze wyprowadzono na cmentarz i rozstrzelano. 15 listopada 1942 r. odbyło się trzecie „wysiedlenie”. Podczas niego wysłano do [[Obóz zagłady w Bełżcu|obozu zagłady w Bełżcu]] lub zamordowano na miejscu 1600 osób. Likwidacją getta tarnowskiego w dniach 2–4 września 1943 r. kierował SS-Hauptsturmführer [[Amon Göth]]. Wszyscy jego mieszkańcy zostali zebrani na pl. Magdeburskim. Podczas całodziennej selekcji Göth wybrał trzystu młodych ludzi do grupy mającej zmagazynować dobytek po wywiezionych i oczyścić teren getta. Około 8 tys. pozostałych podzielonych na dwa transporty: większy z osobami starszymi i dziećmi przeznaczonymi do natychmiastowej zagłady skierowano do [[Auschwitz-Birkenau|KL Auschwitz]], mniejszy z osobami silniejszymi fizycznie do [[Plaszow|obozu w Płaszowie]]. Przez następne dwa tygodnie odnaleziono jeszcze około 700 osób ukrytych w różnych miejscach, które wywieziono do obozu w Szebniach. W lutym 1944 r. grupa zajmująca się porządkowaniem terenu getta została wywieziona do obozu w Płaszowie{{r|L. Hońdo 2010}}. Wraz ze zbliżaniem się do Tarnowa linii frontu wzrastała aktywność Armii Krajowej. Na terenie składu opałowego „Drewno” (obecnie dworzec autobusowy) znajdowała się zakonspirowana siedziba inspektoratu AK „Tama” oraz Powiatowa Delegatura Rządu na Kraj. Tam również ukryte były fragmenty niemieckiej [[V2 (pocisk rakietowy)V-2|rakiety V-2]] z dokumentacją techniczną, które 26 lipca w ramach [[Operacja Most (Wildhorn)|akcji „III Most”]] trafiły do aliantów. W tym samym dniu wydano rozkaz rozpoczęcia akcji „Burza” dla tarnowskiego inspektoratu AK, w którym zaprzysiężonych było 4209 żołnierzy. 4 sierpnia 1944 r. wydano rozkaz o mobilizacji największego oddziału, czyli I Batalionu „Barbara” 16. Pułku Piechoty AK. Batalion sformowany i dowodzony przez kapitana Eugeniusza Borowskiego ps. Leliwa liczył około 600 żołnierzy. Do batalionu dołączyło 96 Azerów z [[Wehrmacht|armii niemieckiej]], którzy zbiegli z transportu wojskowego na front włoski, 47 żołnierzy Armii Czerwonej, przeważnie jeńców, którym udało się uciec z niewoli oraz cały skład ukraińskiego oddziału pilnującego stacji transformatorów w [[Mościce|Mościcach]]. Batalion „Barbara” 25/26 września 1944 r. w okolicach Jamnej stoczył największy w dziejach oddziału regularny bój ze zmotoryzowanymi siłami nieprzyjaciela<ref>J. Popiel, M. Popiel, hasło: Akcja „Burza” w Inspektoracie „Tama”, w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 23.</ref>. W październiku do Tarnowa dotarli warszawiacy wysiedleni po upadku powstania. Administrator diecezji ks. [[Stanisław Bulanda]] pożyczył 1,5 mln zł w celu przyjścia im z pomocą, dając w zastaw cały majątek kurii diecezjalnej. Pod koniec 1944 r. Niemcy rozpoczęli demontaż i grabież urządzeń w Zakładach Azotowych, Warsztatach Kolejowych, Browarze Sanguszki i innych. 17/18 stycznia 1945 r. ostatnie oddziały niemieckiej [[17 Armia (III Rzesza)|17 Armii Polowej]] wycofały się z Tarnowa. Wysadzono mosty drogowe i kolejowe, podpalono stację towarową, dworzec kolejowy i młyny. W całym mieście około 50 proc. budynków było zdewastowanych przez Niemców lub miejscowych wandali. Dzięki Straży Obywatelskiej pod dowództwem lekarza dentysty [[Józef Bossowski|Józefa Bossowskiego]] ps. Karpacki nie rozgrabiono zapasów żywności, nieprzerwane pozostały dostawy wody, gazu i prądu elektrycznego.

Podczas okupacji niemieckiej w 1942 r. w Tarnowie oddano do eksploatacji zakład mleczarski, którego budowę rozpoczęto wiosną 1939 r. Uruchomiono też basen kąpielowy (dzisiaj w tym miejscu Park Wodny przy [[Ulica Józefa Piłsudskiego w Tarnowie|ul. J. Piłsudskiego]]), którego budowę rozpoczął przed wojną Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Dzięki staraniom budowniczego miejskiego Witolda Giżberta-Studnickiego, który potrafił przekonać władze okupacyjne o „niemieckości” zabytkowej architektury Tarnowa nie doszło do przebicia drogi z Krakowskiej do Lwowskiej przez rynek dla transportów wojskowych. W 1942 r. rozebrano jedynie narożną część Hotelu Lwowskiego przy ulicach Wałowej i Lwowskiej oraz przebudowano skrzyżowanie ul. Piłsudskiego z ul. Mickiewicza przez rozbiórkę dwóch kamienic blokujących wylot ul. A. Mickiewicza. W miejscu jednej z nich utworzono skwer z fontanną (dzisiaj imienia O. Kokocińskiego)<ref>K. Moskal, M. Trusz, hasło: Rozwój przestrzenny w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 375.</ref>. W ramach przywracania „niemieckiego” wyglądu Tarnowa regotyzowano prezbiterium dawnego kościoła Bernardynów. Odremontowano także kamienicę Rynek 20, która otrzymała dekorację malarską autorstwa artysty malarza Alojzego Majchra, rozstrzelanego w 1943 r. za udział w ruchu oporu. W 1940 r. ukończono też budowę willi Karola Hüllego przy ul. Willowej 3 w sąsiednich<ref>Jelonek A., Terytorium i ludność miasta Tarnowa, [w:] Praca zbiorowa, Studia z geografii średnich miast w Polsce. Problematyka Tarnowa, PWN, 1971, s. 36–37.</ref> Mościcach, zaprojektowanej przez [[Andrzej Frydecki|Andrzeja Frydeckiego]] i stanowiącej jeden z najlepszych przykładów architektury modernistycznej w Polsce

18 stycznia 1945 r. rano patrole [[60 Armia (ZSRR)|60 Armii]] pojawiły się na ulicach opuszczonego przez Niemców Tarnowa. Za nimi na ciężarówce wojskowej przybyła 8-osobowa [[Grupa Inicjatywna PPR|„grupa inicjatywna”]] z [[Rzeszów|Rzeszowa]], aby przejąć władzę w imieniu komunistycznego [[Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej|Rządu Tymczasowego RP]]. Na czele grupy stał [[Stanisław Kroch]], absolwent szkoły NKWD w Kujbyszewie, organizator i pierwszy szef [[Wojewódzkiwojewódzki Urządurząd Bezpieczeństwabezpieczeństwa Publicznegopublicznego|Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego]]. Byli w niej również: Józef Lib, pierwszy powojenny starosta (w rzeczywistości zakonspirowany żołnierz AK), Ludwik Mysak, pierwszy powojenny prezydent miasta, [[Stanisław Gajewski]], sekretarz PPR, powiatowy komendant MO [[Henryk Drozdowicz]] i miejski komendant MO [[Józef Staszyński]]. Tego samego dnia powołano Starostwo Powiatowe, [[Milicja Obywatelska|Komendę Powiatową MO]] i Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego{{r|K. Bańburski, K. Koprowski 2010}}.

Od 1945 r. do Tarnowa przybywali wysiedleni ze wschodnich województw – „lwowiacy”, a także warszawiacy i poznaniacy. Z kolei część tarnowian „przedwojennych” i niedawno przybyłych wyjeżdżała na [[Ziemie Odzyskane]]. Jedni mając nadzieję na lepsze życie, inni z obawy przed prześladowaniami za działalność w AK i innych organizacjach zbrojnego podziemia. Najwięcej osób z Tarnowa wyjechało do [[Brzeg (miasto)|Brzegu]] na [[Dolny Śląsk|Dolnym Śląsku]]. Ojciec pisarza [[Paweł Huelle|Pawła Huelle]], żołnierz AK, z jednym plecakiem przepłynął kajakiem z Mościc do zrujnowanego Gdańska, gdzie osiadł na stałe. W 1945 r. do Tarnowa zaczęli wracać ocaleni Żydzi. Większość z nich przeżyła wojnę na terenach [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. W czerwcu 1946 r. w Tarnowie mieszkało 1221 osób pochodzenia żydowskiego{{r|ludność}}. Głównymi problemami tej społeczności były brak pracy i mieszkań. Dlatego wielu wyjeżdżało albo na Dolny Śląsk albo zachęceni przez organizacje syjonistyczne do Izraela. Po 1956 r. w Tarnowie zostały już tylko pojedyncze osoby pochodzenia żydowskiego. W czerwcu 1945 r. wybrano Zarząd Miejski. Urząd prezydenta Tarnowa objął Eugeniusz Sit z PPS, przedwojenny radny, zwolennik koalicji z PSL, wykluczający współpracę z komunistami z PPR. Od pierwszych lat powojennych trwała odbudowa miasta{{r|K. Bańburski, K. Koprowski 2010}}. Po odzyskaniu części maszyn zrabowanych przez Niemców uruchomiono produkcję w Zakładach Azotowych. Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w 1951 r. przekształciły się w [[Zakłady Mechaniczne „Tarnów”|Zakłady Mechaniczne]] produkujące broń, urządzenia chłodnicze i obrabiarki. W 1949 r. wybudowano Fabrykę Silników Elektrycznych (później Tamel), powstały też wielkie zakłady ceramiczne Huta Szkła Gospodarczego obok starych hut i cegielni. Rozwinęły się duże zakłady konfekcyjne, skórzane, przetwórstwa owocowo-warzywnego (na bazie dawnego browaru Sanguszków) i przemysłu drzewnego („Tarnokop”), rozbudowano dawne sanguszkowskie tartaki (Rudy i Roman). Powstała Fabryka Maszyn Pralniczych „Pralfa” oraz wiele innych mniejszych zakładów. Sukcesywnie jednak likwidowano prywatny handel i rzemiosło. We wrześniu 1945 r., w nowo powstałym Miejskim Domu Kultury, który ulokowano w budynku dawnego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” powstał teatr, od października tego roku, działający już pod nazwą [[Teatr im. Ludwika Solskiego w Tarnowie|Teatr Miejski im. Ludwika Solskiego]]. Na używanie swego nazwiska w nazwie tarnowskiego teatru słynny aktor wyraził osobistą zgodę. W 1945 r. z inicjatywy [[Józef Edward Dutkiewicz|Józefa Edwarda Dutkiewicza]] otwarto [[Muzeum OkręgoweZiemi Tarnowskiej w Tarnowie|Muzeum Ziemi Tarnowskiej]] oraz Szkołę Sztuk Plastycznych i Przemysłu Artystycznego (obecnie [[Zespół Szkół Plastycznych w Tarnowie]]). Obok prób powrotu do normalności trwała bezwzględna walka wydana przez komunistów polskim patriotom i organizacjom niepodległościowym. Od października 1945 r. do połowy 1948 r. w tarnowskim więzieniu z „paragrafu politycznego” stracono tam 15 osób. 1/2 lipca 1945 członkowie podziemia antykomunistycznego uwolnili z tarnowskiego więzienia 35 osób. w większości żołnierzy AK. W przygotowaniu i organizacji ucieczki pomagali również niektórzy pracownicy więzienia{{r|K. Bańburski, K. Koprowski 2010}}. We wrześniu 1945 r. powstał tarnowski inspektorat Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, który kontrolował oddziały zbrojne pozostałe po [[Armia Krajowa|AK]]. W 1946 r. oddział osłony [[Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość|WiN]] pod dowództwem Jana Jandzisia ps. Sosna zastrzelił Juliana Świątka, p.o zastępcy szefa Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Wyrok śmierci został wydany za napad na dom i zabójstwo byłego kwatermistrza batalionu „Barbara”. W tym samym roku zlikwidowano kapitana Lwa Sobolewa, doradcę tarnowskiego PUBP, znanego z brutalnych przesłuchań. Tarnowski inspektorat WiN rozbito jesienią 1948 r. Skazano 182 osoby, w tym 46 na karę śmierci (stracono 24 osoby)<ref>W. Kutek, M. Żychowska, hasło: Wolność i Niezawisłość w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 497.</ref>.

W 1955 r. liczba mieszkańców miasta wróciła do stanu z 1939 r., przekraczając 58 tys. W ciągu następnych 5 lat wzrosła o 12 tys. W 1976 r. Tarnów stał się miastem stutysięcznym<ref>{{Cytuj |autor = Krzysztof Gzyl |tytuł = Liczba mieszkańców miasta Tarnowa na przestrzeni wieków |data = |data dostępu = 2018-11-15 |opublikowany = it.tarnow.pl |url = http://www.it.tarnow.pl/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Ludnosc-Tarnowa-i-najblizszej-okolicy/Liczba-mieszkancow-miasta-Tarnowa-na-przestrzeni-wiekow}}</ref>. Poza czynnikiem wyższego przyrostu naturalnego ten szybki wzrost populacji dokonał się dzięki napływowi ludności i powiększeniu granic miasta. W latach 50. trzy razy zmieniały się granice miasta. W 1951 roku do miasta przyłączono [[Chyszów]], [[Klikowa|Klikową]], [[Mościce]], [[Gumniska (Tarnów)|Gumniska]], [[Rzędzin]], części gromad [[Zawada (powiat tarnowski)|Zawada]] i [[Tarnowiec (województwo małopolskie)|Tarnowiec]] oraz przysiółek Czerwona z gromady [[Koszyce Wielkie]]. Powierzchnia miasta wzrosła z 17,6 do 53&nbsp;km². W 1958 roku do Tarnowa przyłączono [[Krzyż (Tarnów)|Krzyż]], a rok później część Koszyc Wielkich i [[Zbylitowska Góra|Zbylitowskiej Góry]]. Powierzchnia Tarnowa powiększyła się do 72&nbsp;km²<ref>{{Cytuj |autor = Praca zbiorowa |autor r = Adam Jelonek |rozdział = Terytorium i ludność miasta Tarnowa |tytuł = Studia z geografii średnich miast w Polsce. Problematyka Tarnowa |data = 1971 |wydawca = PWN |s = 36–37}}</ref>.

W ramach [[Podróż apostolska Jana Pawła II do Polski (1987)|III pielgrzymki do Polski]], 9 czerwca 1987 r. przybył do miasta [[Jan Paweł II]]. Śmigłowiec wylądował przy hali ''Jaskółka'' w [[Mościce|Mościcach]], skąd [[papież]] przejechał papamobilem do ''Domu Biskupiego'' przy ul. Feliksa Dzierżyńskiego (ob. ul. Ignacego Mościckiego). Pod budynek przyszły setki ludzi i odbyło się niezaplanowane spotkanie z papieżem, który pojawił się w oknie na drugim piętrze i stamtąd rozmawiał z tarnowianami. 10 czerwca 1987 r. w obecności blisko 1 mln wiernych, na polach przy budowanym ''kościele pw. Błogosławionej Karoliny'', [[Beatyfikacja|beatyfikował]] [[Karolina Kózka|Karolinę Kózkównę]]. Po południu spotkał się z duchownymi na placu Katedralnym, gdzie odbyły się [[nieszpory]] eucharystyczne. 29 czerwca 1981 r. obok budynku katedry odsłonięto pomnik Jana Pawła II – jeden z pierwszych, które postawiono ku jego czci<ref>{{Cytuj |autor = Krzysztof Gzyl |tytuł = Tarnowskie pomniki |data = |data dostępu = 2017-11-02 |opublikowany = it.tarnow.pl |url = http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/TARNOW/Zabytki-i-atrakcje/Tarnowskie-pomniki}}</ref>.

Przemiany polityczne przyczyniły się do odtworzenia tarnowskiego samorządu. 27 maja 1990 r. odbyły się w Tarnowie pierwsze po 1945 r. wolne wybory samorządowe. Prezydentem Tarnowa został 32-letni Mieczysław Bień. W latach 90. XX w. otwarto w Tarnowie pierwsze szkoły niepubliczne i szkoły wyższe: Zamiejscowy Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie, Wyższą Szkołę Biznesu, Małopolską Wyższą Szkołę Ekonomiczną oraz [[PaństwowaAkademia Wyższa Szkoła Zawodowa w TarnowieTarnowska|Państwową Wyższą Szkołę Zawodową]]. W 1992 r. dzięki grupie entuzjastów, z [[Mariusz Gołkowski|Mariuszem Gołkowskim]] na czele, przy [[MKS Tarnovia]] powstała jedna z pierwszych w Polsce sekcji wspinaczkowych. Jako pierwsza w Polsce dysponowała sztuczną ścianą wspinaczkową w hali.

Tarnów to ważny ośrodek kulturalny (m.in. od 1987 r. festiwal [[Tarnowska Nagroda Filmowa]] i od 1997 r. [[Ogólnopolski Festiwal Komedii Talia|Ogólnopolski Festiwal Komedii „Talia”]]) i średniej wielkości ośrodek przemysłowy. Większość zakładów przemysłowych po 1990 r. zrestrukturyzowano lub sprywatyzowano, część z nich upadła. Jeszcze w latach '90’90 XX wieku zbudowano południową obwodnicę Tarnowa a północną stanowi obecna [[Autostrada A4 (Polska)|autostrada A4]], przebiegająca głównie przez bezpośrednie jego okolice. Powstały m.in. Centrum Logistyczne firmy TC Dębica/Goodyear i Tarnowski Klaster Przemysłowy SA. Z biegiem czasu rola Tarnowa maleje, zmniejsza się liczba mieszkańców. Według Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego miasto zostało uznane jako ośrodek subregionalny na równi z Nowym Sączem i innymi mniejszymi ośrodkami<ref>{{Cytuj |autor = Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego |tytuł = Subregionalny Program Rozwoju -– Serwis Instytucji Zarządzającej Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Małopolskiego |data dostępu = 2018-11-10 |opublikowany = rpo.malopolska.pl |url = http://www.rpo.malopolska.pl/o-programie/poznaj-zasady-dzialania-programu/subregionalny-program-rozwoju}}</ref>.

W 2013 urzędujący prezydent miasta [[Ryszard Ścigała]] został aresztowany<ref>{{Cytuj |tytuł = Prezydent Tarnowa aresztowany |data dostępu = 2017-05-14 |url = http://www.tvp.info/12533003/prezydent-tarnowa-aresztowany}}</ref>. Afera [[Korupcja|korupcyjna]] w magistracie<ref>{{Cytuj |autor = Andrzej Skórka |tytuł = Afera w Tarnowie. Sąd przedłużył areszty urzędnikom |czasopismo = Gazeta Krakowska |data dostępu = 2017-05-14 |url = http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/3354601,afera-w-tarnowie-sad-przedluzyl-areszty-urzednikom,id,t.html}}</ref> zniechęciła mieszkańców do wzięcia udziału w [[Wybory samorządowe w Polsce w 2014 roku|wyborach samorządowych w 2014]]. [[Frekwencja wyborcza]] wyniosła 40,08%<ref>{{Cytuj |tytuł = Samorząd 2014 |data dostępu = 2017-05-14 |opublikowany = PKW |url = https://samorzad2014.pkw.gov.pl/357_rady_woj/0/1263.html}}</ref>. 13 listopada 2017 roku Sąd Okręgowy w Tarnowie skazał byłego prezydenta, od 2014 radnego miasta Tarnowa, na karę 3 lat pozbawienia wolności<ref>{{Cytuj |autor = Robert Gąsiorek |tytuł = Tarnów. Ryszard Ścigała skazany na karę trzech lat więzienia |czasopismo = Gazeta Krakowska |data dostępu = 2017-11-13 |url = http://www.gazetakrakowska.pl/wiadomosci/tarnow/a/tarnow-ryszard-scigala-skazany-na-kare-trzech-lat-wiezienia,12668728/}}</ref>.

! colspan="4" style="font-size:120%" | Statystyki demograficzne Tarnowa wg GUS

|'''[[Liczba ludności]]'''

|'''[[Gęstość zaludnienia]]'''

|'''[[Przyrost naturalny]] '''

|'''-7,69''' osób na 1000 mieszkańców

|'''[[Współczynnik urodzeń]]'''

|''stan na 2021''

|'''6,8''' urodzeń żywych na 1000 mieszkańców

|'''[[Umieralność|Współczynnik zgonów]]'''

|''stan na 2021''

|'''14,7''' zgonów na 1000 mieszkańców

|'''[[Saldo migracji]]'''

|− –'''710'''

! colspan="4" | Biologiczne grupy wieku

|style="text-align:=center"| '''12,7%'''

|style="text-align:=center"| '''64,6%'''

|style="text-align:=center"| '''22,7%'''

! colspan="4" | Średni wiek

|style="text-align:=center"| '''44,9''' lat

|style="text-align:=center"| '''42,7 '''lat

|style="text-align:=center"| '''47,0 '''lat

Tarnów pod względem liczby ludności jest 35. miastem w Polsce, 2. w województwie małopolskim<ref>{{Cytuj |tytuł = Największe miasta w Polsce pod względem liczby ludności |data dostępu = 2022-12-15 |opublikowany = Polska w liczbach |url = https://www.polskawliczbach.pl/najwieksze_miasta_w_polsce_pod_wzgledem_liczby_ludnosci |język = pl}}</ref>. Na koniec 2022 roku w Tarnowie zameldowanych było 101 500 osób, w tym 100 013 na pobyt stały<ref>{{Cytuj |autor = Wiesław Ziobro |tytuł = Tarnów ma mniej niż 100 tysięcy stałych mieszkańców |data = 2023-04-19 |data dostępu = 2023-04-19 |opublikowany = temi.pl |url = https://www.temi.pl/tarnow/tarnow-ma-mniej-niz-100-tysiecy-stalych-mieszkancow |język = pl-PL}}</ref>. Największą populację Tarnów odnotował w 1996 roku – 122&nbsp;359 mieszkańców<ref>GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 1996.</ref>. Od tego czasu liczba mieszkańców miasta systematycznie spada. Ma to związek z ujemnym [[Przyrost naturalny|przyrostem naturalnym]] oraz ujemnym [[Saldo migracji|saldem migracji]] na pobyt stały. Z prognozy demograficznej GUS wynika, że w 2027 roku liczba mieszkańców miasta spadnie poniżej 100 tysięcy, a w 2050 roku Tarnów zamieszkiwać będzie 72,5 tysiąca osób<ref>{{Cytuj |autor = Paweł Chwał |tytuł = Tarnów się kurczy |czasopismo = Gazeta Krakowska |data dostępu = 2017-05-05 |url = http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/9266995,tarnow-sie-kurczy-za-11-lat-mieszkac-tu-bedzie-mniej-niz-100-tysiecy-osob,id,t.html}}</ref>.

W grudniu 2022 [[stopa bezrobocia]] rejestrowanego wynosiła 4,1%<ref>{{Cytuj |tytuł = Stopa bezrobocia -– Powiatowy Urząd Pracy w Tarnowie |data dostępu = 2019-03-05 |opublikowany = tarnow.praca.gov.pl |url = http://tarnow.praca.gov.pl/stopa-bezrobocia}}</ref>.

Do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego wpisano m.in. obszar śródmieścia i układ urbanistyczny miasta Tarnowa, historyczne zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, obiekty przemysłowe, cmentarze oraz parki. Wykaz tarnowskich obiektów zabytkowych w ewidencji wojewódzkiej zawiera 76 pozycji, w tym<ref name=":0">''Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy (stan na luty 2022)''.</ref>:

* ruiny [[Zamek w Tarnowie|zamku Tarnowskich]]

[[Plik:KatedraBazylika iKatedralna PlacNarodzenia KatedralnyNMP w Tarnowie - 1.jpg|mały|[[Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie|Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny]]]]

** [[Stary Cmentarz w Tarnowie|Stary Cmentarz]]

* Park w Zbylitowskiej Górze<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Park w Zbylitowskiej Górze kolejną perłą Tarnowa |data = |data dostępu = 2018-01-26 |opublikowany = tarnow.pl |url = http://www.tarnow.pl/index.php//Galeria/Galeria-Miasto/Galeria-Miasto-2007/Park-w-Zbylitowskiej-Gorze-kolejna-perla-Tarnowa}}</ref>

* [[Park Niepodległości Miasta Tarnowa im. Romana Księcia Sanguszki powstańca 1831 roku – Sybiraka]]<ref>Uchwała Rady Miejskiej w Tarnowie z dnia 24.05.2018 r. o zmianie nazwy.</ref>

* [[Staw Kantoria w Tarnowie(staw)|Kantoria]]

W [[Budżet gminy|budżecie]] Tarnowa na 2019 rok, uchwalonym przez [[Rada gminy|radę miasta]], zapisano 759,3 miliona złotych planowanych wpływów i 873,1 miliony złotych wydatków. [[Deficyt budżetowy]] to 113,8 miliona złotych<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Tarnów ma rekordowy budżet na 2019 rok -– Radio Kraków |data = |data dostępu = 2019-01-05 |opublikowany = radiokrakow.pl |url = http://radiokrakow.pl/wiadomosci/tarnow/tarnow-ma-rekordowy-budzet-na-2019-rok/}}</ref>. Na koniec 2019 roku zadłużenie miasta przekroczy 519 milionów złotych<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Tarnów z rekordowym budżetem na rok 2019 |data = |data dostępu = 2019-01-05 |opublikowany = tarnow.net.pl |url = http://tarnow.net.pl/articles/s/i/247850#Tarn%C3%B3w-z-rekordowym-bud%C5%BCetem-na-rok-2019}}</ref>. [[Plik:Zaklady-Mechaniczne-Tarnow-SA--budynek administracyjny.JPG|mały|[[Zakłady Mechaniczne „Tarnów”|Zakłady Mechaniczne Tarnów S.A]]]]

Tarnów jest ośrodkiem przemysłowym z dominującym przemysłem chemicznym ([[Grupa Azoty]], Becker Farby Przemysłowe Sp. z o.o., Summit Packaging Polska Sp. z o.o.) i elektromaszynowym ([[Zakłady Mechaniczne „Tarnów”|Zakłady Mechaniczne Tarnów]], [[ATB Tamel|Fabryka Silników Elektrycznych „Tamel”]], Lenze Tarnów Sp. z o.o., Fabryka Maszyn Tarnów). W mieście działają również m.in. przedsiębiorstwa przemysłu paliwowo-energetycznego (oddział [[Operator Gazociągów Przesyłowych Gaz-System|GAZ-SYSTEM]], oddział Tauron- Dystrybucja, Tauron Dystrybucja Pomiary), spożywczego (Zakłady Mięsne „Mięstar” wchodzące w skład Grupy Sokołów, Zakłady Mleczarskie „Mlektar”, Zakłady Przemysłu Chłodniczego „Fritar”), betonowego (Bruk-Bet), odzieżowego (Spółdzielnia „Tarnowska Odzież”, Tarnospin) oraz szklarskiego (Huta Szkła Gospodarczego Tarnów wchodząca w skład Grupy Krosno S.A).

W latach 1911–1942 działał w Tarnowie system [[tramwaj]]owy (jedna linia). Tramwaje w Tarnowie rozpoczęły swoją historię 25 września 1911 roku<ref name="sk">Jan Wojcieszak, ''Zapomniane tramwaje tarnowskie'', „Świat Kolei” 3/2002, s. 46–47.</ref>. Trasa wiodła z osiedla [[Grabówka (Tarnów)|Grabówka]] poprzez ulice: Lwowską, Wałową, Krakowską, aż do dworca kolejowego [[Tarnów (stacja kolejowa)|Tarnów]]. Długość linii wynosiła 2580 m. W 1927 roku tramwaj przewiózł ponad 1,2 mln pasażerów{{r|sk}}. Linia tramwajowa została zlikwidowana przez okupacyjne władze niemieckie w 1942 r.{{r|sk}} Linię tramwajową zastąpiono linią autobusową.

[[Plik:TarnowBudynek pilsudskiegoI 4Liceum kolb1925Ogólnokształcącego w Tarnowie - 2.JPGjpg|mały|[[I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie|I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Brodzińskiego]], najstarsza szkoła w Tarnowie]]

W Tarnowie działa większość rodzajów przedszkoli i szkół wymienionych w [[Prawo oświatowe (ustawa)|prawie oświatowym]], są wśród nich placówki publiczne i niepubliczne. Zajmują się kształceniem dzieci, młodzieży, jak i dorosłych.

W 2021 roku funkcjonowało w mieście 65 [[Szkoła publiczna|publicznych szkół]] i placówek oświatowych ( w tym 24 [[Przedszkole|przedszkola]], 13 [[Szkoła podstawowa|szkół podstawowych]], 7 samodzielnych [[Liceum ogólnokształcące|liceów ogólnokształcących]], 12 zespołów [[Szkoła ponadpodstawowa|szkół ponadpodstawowych]]) i 68 niepublicznych (w tym 22 przedszkola, 8 szkół podstawowych, 15 [[Szkoła policealna|szkół policealnych]]). Do przedszkoli uczęszczało 3 tys. dzieci, do szkół podstawowych 6,8 tys. uczniów, a do szkół ponadpodstawowych 10 tys. Z tarnowskiej oferty edukacyjnej korzystało łącznie 30,6 tys. osób<ref name=":1">UMT, Raport o stanie miasta Tarnowa 2021, s. 231.</ref>. [[Plik:PWSZ Tarnow.jpg|mały|Zabudowania [[Akademia Tarnowska|Akademii Tarnowskiej]]]]

W Tarnowie siedzibę mają uczelnie (dane z 2021):<ref name=":1" />:

* [[Akademia Tarnowska]] (3912 studentów)

* Teatr Tuptusie<ref>[http://www.tuptusie.tarnow.pl/. Teatr Tuptusie – Tarnów<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>

[[Plik:Tarnów, centrum města, Rynek, historické domy.JPG|mały|Muzeum Historii Tarnowa i Regionu, Oddział [[Muzeum OkręgoweZiemi w Tarnowie|Muzeum OkręgowegoTarnowskiej w Tarnowie]]]]

[[Plik:TarnowDwór krakowskaprzy ulicy Krakowskiej 10 kolb2009w Tarnowie.JPGjpg|mały|Muzeum Etnograficzne, Oddział [[Muzeum Okręgowe w Tarnowie|MuzeumZiemi OkręgowegoTarnowskiej w Tarnowie]]]]

* [[Muzeum OkręgoweZiemi Tarnowskiej w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Struktura |czasopismo = Muzeum Okręgowe w Tarnowie |data dostępu = 2020-06-05 |url = https://muzeum.tarnow.pl/struktura/}}</ref>, Siedziba, Rynek 3

** [[Ratusz w Tarnowie|Muzeum Ratusz – Galeria Sztuki Dawnej]], Oddział Muzeum OkręgowegoZiemi w TarnowieTarnowskiej, Rynek 1

** Muzeum Historii Tarnowa i Regionu, Oddział Muzeum OkręgowegoZiemi Tarnowskiej w Tarnowie, Rynek 20-21

** Regionalne Centrum Edukacji o Pamięci, Oddział Muzeum OkręgowegoZiemi Tarnowskiej w Tarnowie, ul. Mościckiego 29

** Muzeum Etnograficzne, Oddział Muzeum OkręgowegoZiemi Tarnowskiej w Tarnowie (jedyna w Polsce stała wystawa poświęcona kulturze Romów: wozy z taborów, stroje, instrumenty, wyroby rzemiosła itp., istniejąca od 1979 r.)<ref>{{Cytuj |tytuł = Muzeum Etnograficzne -– Informacje – Muzeum Okręgowe w Tarnowie |czasopismo = Muzeum Okręgowe w Tarnowie |data dostępu = 2018-03-27 |url = httpshttp://web.archive.org/web/20180327153242/http://muzeum.tarnow.pl/zwiedzanie/oddzialy/muzeum-etnograficzne/o-oddziale/}}</ref>, ul. Krakowska 10

** Galeria „Panorama” (w zbiorach znajdują się fragmenty ''[[Panorama siedmiogrodzka|Panoramy siedmiogrodzkiej]]'', powstałej pod kierunkiem i z udziałem [[Jan Styka|Jana Styki]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Galeria „Panorama” – Informacje – Muzeum Okręgowe w Tarnowie |czasopismo = Muzeum Okręgowe w Tarnowie |data dostępu = 2018-03-27 |url = httpshttp://web.archive.org/web/20180327151108/http://muzeum.tarnow.pl/zwiedzanie/oddzialy/galeria_panorama/o-oddziale/}}</ref>, Plac Dworcowy 4

[[Plik:Pałacyk strzelecki.JPG|mały|[[Biuro Wystaw Artystycznych w Tarnowie|Galeria Miejska BWA]]]]

[[Plik:Centrum Sztuki Mościce.jpg|mały|[[Centrum Sztuki Mościce]]]]

* [[Centrum Sztuki Mościce]]. Instytucja Kultury Województwa Małopolskiego

* Związek Polskich Artystów Plastyków Okręg Tarnowski (w likwidacji)<ref>[http://zpap.pl/zpap/index.php?option=com_content&view=article&id=104&Itemid=113&lang=pl Okręgi i oddziały ZPAP<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>

* MC Czop<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.lastfm.pl/music/Mc+Czop |tytuł = McCzop |autor = |opublikowany = Last.fm |język = |data dostępu =}}</ref>

* Inside Jokers<ref>{{Cytuj |autor = Artur Gawle |tytuł = Inside Jokers w Tarnowskim Centrum Kultury |data dostępu = 2018-12-31 |czasopismo = Gazeta Krakowska |url = https://gazetakrakowska.pl/inside-jokers-w-tarnowskim-centrum-kultury-zdjecia/ar/12351455}}</ref>

* Miasto i Ludzie<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = O nas -– Miasto i Ludzie |czasopismo = Miasto i Ludzie |data = |data dostępu = 2018-11-15 |url = http://miastoiludzie.pl/o-nas/}}</ref>

* Kurier Tarnowski<ref>{{Cytuj |tytuł = O nas |czasopismo = Kurier Tarnowski |data = 2016-10-21 |data dostępu = 2018-11-15 |url = httphttps://www.kt24.pl/o-nas/}}</ref>

* Gazeta Studencka<ref>{{Cytuj |tytuł = Gazeta Studencka Ad Astra |czasopismo = PWSZ w Tarnowie |data = |data dostępu = 2018-11-15 |url = https://pwsztar.edu.pl/kluby-organizacje-studenckie/gazeta-studencka-ad-astra/}}</ref>

Tarnów jest ośrodkiem [[Sport żużlowy|sportu żużlowego]] ([[Unia Tarnów (żużel)|Unia Tarnów]], w 2004, 2005 i 2012 roku [[Drużynowe mistrzostwa Polski na żużlu|drużynowe mistrzostwo Polski]]), a także [[Wspinaczka sportowa|wspinaczki sportowej]] ([[Natalia Kałucka]], [[Aleksandra Kałucka]], [[Marcin Dzieński]]). W najwyższej klasie rozgrywkowej występują siatkarki zespołu [[Roleski Grupa Azoty Tarnów]] i piłkarze ręczni [[Grupa Azoty Unia Tarnów|Grupy Azoty Unia Tarnów]].

W Tarnowie funkcjonuje skoncentrowana dyspozytornia nr 2 dla wschodniej i południowej części województwa małopolskiego<ref>{{Cytuj |tytuł = Dyspozytornia -– Powiatowa Stacja Pogotowia Ratunkowego w Tarnowie -– PSPR |data dostępu = 2019-04-17 |opublikowany = Dyspozytornia – Powiatowa Stacja Pogotowia Ratunkowego w Tarnowie – PSPR |url = http://pspr.tarnow.pl/artykul/22,dyspozytornia}}</ref>.

W Tarnowie znajduje się Zarząd Powiatowy Związku Ochotniczych Straży Pożarnych oraz działają dwie jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej<ref>[http://www.straz.tarman.pl/index.php/strona_tekstowa/wyswietl/3. Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Tarnowie<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>:

Na bazie JRG 1 powołana została Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego „TARNÓW„Tarnów 1” włączona do Centralnego Odwodu Operacyjnego Komendanta Głównego PSP.

W Tarnowie znajduje się Komenda Miejska Policji, w strukturach której na obszarze miasta działają komisariaty<ref name="tarnow.policja">{{Cytuj stronę |url = https://tarnow.policja.gov.pl/kt/o-nas/struktura-o/588,Sruktura-organizacyjna.html |tytuł = Komenda Miejska Policji w Tarnowie. Struktura organizacyjna |data = 2020-07-15 |opublikowany = tarnow.policja.gov.pl |język = pl |data dostępu = 2024-06-02}}</ref>:

* Komisariat Policji Tarnów – -Centrum

* Komisariat Policji Tarnów – -Zachód

* [[Zakład Karny w Tarnowie|Zakład Karny Tarnów]]

Godłem Tarnowa jest [[Leliwa (herb szlachecki)|herb Leliwa]]. Herb przedstawia sześcioramienną gwiazdę i półksiężyc w kolorze złotym na błękitnej tarczy. Miasto posiada również prostokątną flagę koloru błękitnego z herbem miasta i napisem Tarnów<ref>Uchwała nr VII/72/2003 Rady Miejskiej w Tarnowie z dnia 20 lutego 2003.</ref>. Codziennie w południe, z wieży tarnowskiego ratusza rozlega się „Hejnał tarnowski” skomponowany przez Stanisława Rzepeckiego w 1972 roku.

[[Rada gminy|Rada miasta]] jest kolegialnym organem stanowiącym (uchwałodawczym) oraz kontrolnym gminy. Jako organ kontrolny kontroluje działalność prezydenta, jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gminy. W Radzie Miasta Tarnowa zasiada 2523 radnych[[radny]]ch<ref name=":2">{{Cytuj |tytuł = Prezydent Jakub Kwaśny i nowi radni już po ślubowaniu. Rada Miejska wybrała prezydium – Tarnów w internecie – Tarnow.net.pl – Informacje, gospodarka, rozrywka. |data = 2024-05-06 |data dostępu = 2024-05-06 |opublikowany = tarnow.net.pl |url = https://tarnow.net.pl/articles/s/i/469129 |język = pl |dostęp = o}}</ref>.

[[Prezydent miasta]] wybierany jest na podstawie ustawy ''z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta''<ref>{{Cytuj |tytuł = Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta |data dostępu = 2018-11-21 |opublikowany = isap.sejm.gov.pl |url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20101761191}}</ref>''.'' Od 2018 roku kadencja prezydenta trwa pięć lat, równolegle do kadencji rady miasta. Jako organ samorządowej władzy wykonawczej, wykonuje uchwały rady miasta i zadania określone przepisami prawa. Prezydent może zostać odwołany jedynie w drodze [[Referendum lokalne|referendum]].

Prezydentem Tarnowa od 20142024 roku jest [[RomanJakub CiepielaKwaśny]]<ref>{{Cytuj|autor=. |tytuł=Jako Urządreprezentant Miasta Tarnowa[[Koalicja Obywatelska|data=|dataKoalicji dostępu=2018-01-27Obywatelskiej]], |opublikowany=tarnow.plz |url=poparciem http://www.tarnow.pl/Miasto/Urzadpartii tworzących [[Koalicja KO-MiastaPSL-Tarnowa}}</ref>.PL2050-NL|Koalicję W15 2014października]] roku,oraz jakolokalnego reprezentantkomitetu PlatformyNasze ObywatelskiejMiasto Tarnów, wygrał wybory na prezydenta miasta. W II turze wyborów poparło go 5156,115% głosujących. Na stanowisku zastąpił [[Roman Ciepiela|Romana Ciepielę]], sprawującego urząd od 2014 roku<ref name=":2" /><ref>{{Cytuj|autor= |tytuł = RomanJakub Ciepiela:Kwaśny Tarnówprezydentem –Tarnowa. prezydentDo 2014-2018tej pory przewodniczył radzie miasta |data = 2024-04-22 |data dostępu =2018 2024-0105-2706 |opublikowany = Portal Samorządowy[[TVN24]] |url = httphttps://www.portalsamorzadowytvn24.pl/ocen-radnychkrakow/osoba/romantarnow-ciepiela,1059.htmljakub-kwasny-prezydentem-do-tej-pory-przewodniczyl-radzie-miasta-st7881167 |język = pl |dostęp = o}}</ref>.<ref>{{Cytuj W|tytuł 2018= rokuKoalicja ponownierządowa wygrałzjednoczyła [[Wyborysię samorządowena wwybory. PolsceJakub wKwaśny 2018z roku|wybory]],oficjalnym uzyskującpoparciem wPlatformy IIObywatelskiej turze– 58,1%|data głosów wyborców<ref>{{Cytuj|tytuł= Wybory samorządowe 20182024-02-23 |data dostępu =2018 2024-1104-0522 |opublikowany = wybory2018.pkwtarnow.govnet.pl |url = https://wybory2018tarnow.pkw.govnet.pl/plarticles/geografias/126300#results_vote_elect_mayor_round_2i/454667 |język = pl |dostęp = o}}</ref>.

W mieście swoje siedziby ma kilka instytucji o znaczeniu regionalnym oraz ponadregionalnym. W Tarnowie siedziby mają m.in. starostwo [[Powiat tarnowski|powiatu tarnowskiego]], delegatura Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego, wydział zamiejscowy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Małopolski Ośrodek Ruchu Drogowego, dyrekcja Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, oddziałBiuro Urzędu Dozoru Technicznego, oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, oddział Urzędu Statystycznego w Krakowie, biuroSekcja AgencjiZamiejscowa NieruchomościKrajowego RolnychOśrodka wWsparcia RzeszowieRolnictwa, regionalny oddział Krajowej Izby Biegłych Rewidentów, Okręgowa Izba Lekarska oraz Okręgowa Izba Lekarsko-Weterynaryjna. W mieście znajduje się również delegatura Krajowego Biura Wyborczego.

Tarnów podzielony jest na 16 osiedli. Powołane uchwałą Rady Miasta Tarnowa osiedla stanowią oficjalny, prawny podział administracyjny miasta. Zgodnie ustawą o samorządzie gminnym stanowią [[Jednostka pomocnicza gminy|jednostki pomocnicze gminy]]. Liczba osiedli i ich granice nie zawsze pokrywają się z historycznym podziałem miasta na dzielnice. W obecnej kadencji działa 16 rad osiedli<ref>{{cytuj stronę |url = http://tarnow.pl/Miasto/Samorzad/Rady-osiedli |tytuł = Rady osiedli |opublikowany = tarnow.pl |data dostępu = 2019-01-27}}</ref>.

|width= 800px800

|thumb= 1

|margin= 0.5em

| text =<small>13 -– Westerplatte <br /> 14 -– Legionów Dąbrowskiego <br /> 16 -– Zielone</small>

Podział miasta na osiedla i liczba mieszkańców (stan na koniec 2022):<ref>{{Cytuj |tytuł = Spada liczba mieszkańców Tarnowa |data dostępu = 2023-07-05 |opublikowany = eska.pl |url = https://www.eska.pl/tarnow/spada-liczba-mieszkancow-tarnowa-ile-osob-mieszka-na-poszczegolnych-osiedlach-aa-4Zhz-Sf79-Ermn.html |język = pl}}</ref>:

* [[Osiedle Starówka (Tarnów)|Osiedle nr 1 Starówka]] – 7 9757975

* Osiedle nr 5 [[Rzędzin]] – 2 6872687

* [[Osiedle Gumniska-Zabłocie (Tarnów)|Osiedle nr 6 Gumniska-Zabłocie]] – 5 9635963

* [[Osiedle Krakowska (Tarnów)|Osiedle nr 7 Krakowska]] – 2 9362936

* [[Mościce|Osiedle nr 8 Mościce]] – 9 8289828

* Osiedle nr 9 [[Chyszów]] – 1 9561956

* Osiedle nr 10 [[Klikowa]] – 2 5172517

* Osiedle nr 11 [[Krzyż (Tarnów)|Krzyż]] – 6 1096109

* [[Osiedle Westerplatte (Tarnów)|Osiedle nr 13 Westerplatte]] – 5 8065806

* [[Osiedle Legionów Henryka Dąbrowskiego (Tarnów)|Osiedle nr 14 Legionów Henryka Dąbrowskiego]] – 2 1152115

* [[Koszyce (Tarnów)|Osiedle nr 15 Koszyce]] – 2 2292229

Integralnymi częściami miasta w rejestrze [[TERYT]] są (w nawiasach identyfikator [[SIMC]]):<ref>{{Cytuj |tytuł = Główny Urząd Statystyczny |data dostępu = 2023-07-11 |opublikowany = eteryt.stat.gov.pl |url = https://eteryt.stat.gov.pl/eTeryt/rejestr_teryt/udostepnianie_danych/baza_teryt/uzytkownicy_indywidualni/przegladanie/przegladanie.aspx?contrast=default}}</ref>:

[[Chyszów ]] (0981587), [[Dąbrówka Infułacka]] (0981593), [[Grabówka (Tarnów)|Grabówka]] (0981601), [[Gumniska (Tarnów)|Gumniska]] (0981618), [[Klikowa]] (0981624), [[Krzyż (Tarnów)|Krzyż]] (0981630), [[Rzędzin]] (0981647), [[Strusina]] (0981653), [[Świerczków]] (0981660) i [[Zabłocie (Tarnów)|Zabłocie]] (0981676).

Miasta, z którymi Tarnów współpracuje<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Miasta Partnerskie / Współpraca międzynarodowa |data = |data dostępu = 2018-03-27 |opublikowany = tarnow.pl |url = http://www.tarnow.pl/Miasto/Urzad-Miasta-Tarnowa/Wspolpraca-miedzynarodowa/Miasta-Partnerskie2 |archiwum = https://web.archive.org/web/20180319172006/http://www.tarnow.pl/Miasto/Urzad-Miasta-Tarnowa/Wspolpraca-miedzynarodowa/Miasta-Partnerskie2 |zarchiwizowano = 2018-03-19 }}</ref>:

{| border="0"

|valign="top"|

|valign="top"|

|valign="top"|

* {{Flaga|BEL}} [[Schoten (Belgia)|Schoten]] – [[Belgia]]

|valign="top"|

* Stowarzyszenie Tarnowska Konfederacja Motocyklistów „Wataha”<ref>[http://www.wataha.tarnow.pl Oficjalna strona Tarnowskiej Konfederacji Motocyklistów WATAHAWataha].</ref>

* Stowarzyszenie Żeglarskie „Szajka”<ref>{{Cytuj |tytuł = www.szajka.org.pl |data dostępu = 2016-05-06 |opublikowany =www. szajka.org.pl |url = http://www.szajka.org.pl/}}</ref>

W mieście znajduje się siedziba biskupa [[Diecezja tarnowska|diecezji tarnowskiej]], oraz4 funkcjonuje[[dekanat]]y ([[Dekanat Tarnów Południe|Tarnów Południe]], [[Dekanat Tarnów Północ|Tarnów Północ]], [[Dekanat Tarnów Wschód|Tarnów Wschód]] i [[Dekanat Tarnów Zachód|Tarnów Zachód]]) oraz 15 parafii:

* parafia Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie, nabożeństwa prowadzone są w [[Kościół św. Józefa w Tarnowie|kościele rzymskokatolickim św. Józefa]]<ref>{{Cytuj |url = http://cerkiew.org/tarnow/ |tytuł = Tarnów |opublikowany = cerkiew.org |data dostępu = 2023-08-28}}</ref>

* [[parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = http://www.polskokatolicki.pl/STRUKTURA/diecezja_krakowsko_czestochowska.htm |tytuł = Diecezja krakowsko-częstochowska |opublikowany = polskokatolicki.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* kaplica pw. Jezusa Chrystusa Najwyższego i Wiecznego Kapłana<ref>{{Cytuj |url = https://www.piusx.org.pl/kaplice/tarnow |tytuł = Tarnów |opublikowany = piusx.org.pl |data dostępu = 2023-06-14}}</ref>

* [[Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny]]: punkt duszpasterski Częstochowskiej Ikony Matki Bożej w Tarnowie (nabożeństwa odprawiane są w [[Kościół Matki Boskiej Śnieżnej w Tarnowie|kaplicy polskokatolickiej]] przy ulicy Bernardyńskiej 24. Placówka wchodzi w skład [[Dekanat Krynica|dekanatu Krynica]] [[Diecezja przemysko-gorlicka|diecezji przemysko-gorlickiej]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Kalendarz Prawosławny 2022 |wydawca = Warszawska Metropolia Prawosławna |issn = 1425-2171 |s = 224}}</ref>).

* [[Chrześcijańskie Centrum „Pan jest Sztandarem” – Kościół w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = https://www.ccpjs.pl/nasz-kosciol/ |tytuł = Nasz Kościół |opublikowany = ccpjs.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP]]: [[zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = https://adwent.pl/kontakt/zbory/ |tytuł = Zbory |opublikowany = adwent.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Boży#Kościół Boży w Polsce|Kościół Boży w Polsce]]: Kościół Jezusa Chrystusa „Kairos”<ref>{{Cytuj |tytuł = O nas – Kościół Kairos |data dostępu = 2022-11-13 |url = https://kosciolkairos.pl/o-nas/ |język = pl-PL}}</ref>, Kościół Boży „Nadzieja”<ref>{{Cytuj |tytuł = Kościół Nadzieja / Kawiarnia Chrześcijańska – Kościół Boży w Tarnowie |data dostępu = 2022-11-13 |url = https://kosciolnadzieja.pl/ |język = pl-PL}}</ref>

* [[Kościół Chrześcijan Baptystów w RP|Kościół Chrześcijan Baptystów]]: [[zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = https://baptysci.pl/zbory |tytuł = Zbory |opublikowany = baptysci.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w RP|Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej]]: Kościół „Źródło”<ref>{{Cytuj |url = http://kchwe.pl/lista-zborow/woj-malopolskie/ |tytuł = Woj. małopolskie |opublikowany = kchwe.pl |data dostępu = 2023-06-20}}</ref>

* [[Kościół Chwały]]: Kościół Chwały w Tarnowie<ref>{{Cytuj |url = https://www.kosciolchwaly.pl/lokalizacje/ |tytuł = Lokalizacje |opublikowany = kosciolchwaly.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP|Kościół Ewangelicko-Metodystyczny]]: [[parafia Ewangelicko-Metodystyczna w Tarnowie]]<ref>{{Cytuj |url = http://metodysci.pl/parafie-2/ |tytuł = Parafie |opublikowany = metodysci.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Wolnych Chrześcijan w RP|Kościół Wolnych Chrześcijan]]: zbór w Tarnowie<ref>{{Cytuj |url = https://tarnow.kwch.pl/o_nas/o-zborze/ |tytuł = O zborze |opublikowany = tarnow.kwch.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Kościół Zielonoświątkowy w RP|Kościół Zielonoświątkowy]]: zbór „Drzewo Życia”<ref>{{Cytuj |url = http://www.drzewozycia.org.pl/kontakt/ |tytuł = Kontakt |opublikowany = drzewozycia.org.pl |data dostępu = 2022-11-01}}</ref>

* [[Świecki Ruch Misyjny „Epifania”]]: zbór w Tarnowie<ref>{{Cytuj |url = http://epifania.pl/zbory/tarnow.php |tytuł = Tarnów |opublikowany = epifania.pl |data dostępu = 2022-11-01 |archiwum = https://web.archive.org/web/20131012070234/http://epifania.pl/zbory/tarnow.php}}</ref>

; Honorowi obywatele<ref>{{Cytuj |tytuł = Honorowi obywatele |data dostępu = 2023-05-08 |opublikowany = tarnow.pl |url = https://tarnow.pl/Miasto/O-Tarnowie/Honorowi-obywatele |język = pl-PL}}</ref>

* ks. [[Stanisław Tyczkowski]] (1917)<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Kronika. Z kraju |url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=217283 |czasopismo = [[Nowa Reforma]] |strony = 2 |data = nr 56 z 3 lutego 1917}}</ref>

* {{Cytuj stronę |url = http://www.miastadawniej.pl/component/joomgallery/malopolska/tarnow |tytuł = Miasta Dawniej -– Tarnów |opublikowany = miastadawniej.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20150423102425/http://www.miastadawniej.pl/component/joomgallery/malopolska/tarnow |zarchiwizowano = 2015-04-23}}