Gwara kłodzka języka niemieckiego: Różnice pomiędzy wersjami

|* rodzina=[[Języki indoeuropejskie]]

** [[Języki zachodniogermańskie]]

*** ''[[Język dolnośląskiwysokoniemiecki]]''

[[Plik:Schlesien Karte Dialekte Vorläufig.png|thumb|right300px|Zasięg dialektu kłodzkiego na tle innych niemieckich dialektów [[Dolny Śląsk (prowincja)|prowincji dolnośląskiej]] i [[Górny Śląsk (prowincja)|górnośląskiej]]|300px]]

'''GwaryGwara kłodzkiekłodzka''' ([[język niemiecki|niem.]] ''Glätzischglätzische Mundart'', ''Glätzisch'',; ''Gleetzisch'' [nazwa w gwarze kłodzkiej], ''Pauersch'' w– gwarzeokreślenie –gwarowe, wiejskidosłownie: chłopski) – odmiana [[dialekt śląski języka niemieckiego|dialektu śląskiego języka niemieckiego]], odrębna od dialektugwary górskiegogórskiej (niem. [[Gebirgschlesisch]]''Gebirgsschlesisch''), występująca do [[1945]] r. na terenie ''Grofschoaft Glootz'' (Grafschaft Glatz, czyli [[hrabstwo kłodzkie|hrabstwa kłodzkiego]]), głównie wśród mieszkańców wsi. Glätzisch

== Charakterystyka i historia ==
Gwara kłodzka byłbyła [[gwara|gwarą]] wykształconą na bazie mowy osadników z [[Turyngia|Turyngii]] i [[Frankonia|Frankonii]] [[kolonizacja|kolonizujących]] [[Śląsk]] i [[ziemia kłodzka|ziemię kłodzką]] od XIII w. Jak pozostałe [[dialekt]]ygwary śląskie należy do dialektów wschodnich (Ostmitteldeutschniem. ''ostmitteldeutsche Dialekte'') grupy dialektów środkowo-niemieckichśrodkowoniemieckich. CharakteryzowałEtnolekt ten charakteryzował się dużą [[frekwencja|frekwencją]] (częstym występowaniem) [[głoska|głoski]] "„[[a]]"”, przypominał bardzo [[dialekt]]y z okolic [[Harz]]u i zawierał naleciałości [[Słownictwo|leksykalne]] z [[języki słowiańskie|języków słowiańskich]]<ref name="pezk" />.

=== Wybrane cechyCechy charakterystyczne dialektówdialektu śląskichśląskiego ===

* zdrobnieniakońcówki ''-chenen'', przekształcone w ''-leina'': przekształcone''Menschen'' w(ludzie) – ''-lamenscha'':, ''BäumchenKirschen'' (drzewkowiśnie) – ''beemlakerscha'', ''Töpfchenlaufen'' (garnuszekbiec) – ''tipplaloofa'', ''Büchleinessen'' (książeczkajeść) – ''bichlaassa'' ,

* krótkiezdrobnienia e''-chen'', ''-lein'' przekształcone w a lub długie ee''-la'': ''redenBäumchen'' (czytaćdrzewko) – ''reedabeemla'', ''Töpfchen'' (garnuszek) ''tippla'', ''Büchlein'' (książeczka) – ''bichla''

=== Cechy charakterystyczne dialektugwary kłodzkiegokłodzkiej ===

Dodatkowo dialektgwara kłodzkikłodzka charakteryzowałcharakteryzowała się przekształceniem<ref name="pezk" />:

* ''i, u'' w ''e'' i ''o'': ''Milch'' (mleko) – ''melch'', ''Junge'' (chłopiec) – ''jonge'',

* ''ou'' w długie ''a, aa'': ''Baum'' śl. ''Boum'' (drzewo) – ''baam'', ''Augen'' śl. ''Ougen'' (oczy) – ''aacha'',

* ''ei, oe, -age'' odpowiednio w samogłoski długie lub wielogłoski: ''Fleisch'' (mięso) – ''flääsch'', ''Bäume'' (drzewa) – ''bääme'', ''boime'', ''baime'' (w różnych miejscachmiejscowościach); ''wagen'' (ważyć) – ''wään''.

{| class="wikitable"

!Glätzisch !! Niemiecki standardowy !! Polski (tłumaczenie)<ref name="pezk" />

|De aala Braatla haala a. || Die alten Brettchen halten auch. ||Te stareStare deseczki też (się) trzymająwytrzymają.

|Ich been vo uuba druba, vo die grossa Pilza waksa meet da lang Steela. || Ich bin von oben drüben, wo die großen Pilzen mit den langen Stielen wachsen. || Jestem z wysokichtamtych gór po drugiej stronie, gdzie rosną wielkie grzyby na długichwysokich trzonkachnóżkach.

[[Plik:Koarte des gleetzischen Mundoartgebietes.PNG|thumb|200px|Zasięg i podziałwariantywność dialektugwary kłodzkiegokłodzkiej<br />Zaznaczone na mapie granice oznaczają kolejno:<br />

granice dialektuwariantów półnpłn. i połudn.<br />

granicę innego dialektuetnloektu<br />

Z uwagi na naturalne rozczłonkowanie i silne zalesienie terenu, pauersch był bardzo zróżnicowany, nawet w obrębie sąsiednich wsi, czym przypominał [[Język schwyzertüütsch|dialektygwary szwajcarskie]]<ref name="pezk" />. Różnice szczególnie uwidaczniały się pomiędzy południową i północną częścią kłodzczyzny.

Główne odmiany: kłodzki północny/dolny ''Nordglätzisch'' (''Niederdörfisch'') od [[Nowa Ruda|Nowej Rudy]] i [[Broumov]]a przez Kłodzko, płn. część [[Góry Orlickie|Gór Orlickich]] po obu stronach [[granica państwowa|granicy]] oraz południowy/górny ''Südglätzisch'' (''Oberdörfisch'') w [[powiat bystrzycki|dawnym powiecie bystrzyckim]], płn. części Gór Orlickich i okolicach [[Králíky|Králíków]] i [[JeseníkJesionik]]a na pograniczu [[Czechy|czesko]]-[[Morawy|morawskim]]).<ref name="pezk" />.

Na północy mówiło się ''Sunntich'' (''Sonntag''), na południu ''Sonntich''. Charakterystyczna śląska nazwa [[grosz]]y (niem. ''Groschen'') to ''Böhme'' ({{lang|de}} Böhmen – [[Czechy]]), w pauersch ''Bihma'' (na północy) i ''Behma'' (na południu)<ref>[http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/sli/Gleetzisch '''Dialektname="pezk" kłodzki''' w śląskiej testowej Wikipedii]</ref><ref>[http://www.slonsk.de/Slonsk/Aicz/FarbyJynzykow.htm Farbyname="farby" ślonskich jynzykow ]</ref>, od rozpowszechnionych nie tylko na [[Śląsk]]uŚląsku [[Grosz praski|groszy praskich]] (później zwyczajowo nazywano tak monety dziesięciofenigowedziesięcio[[fenig]]owe).

{| class="wikitable"

!Niemiecki standardowy !! Północnokłodzki !! Południowokłodzki !! Polski (tłumaczenie)<ref name="pezk" />

|allein || allääne || alleine || sam, samotny

|ausgezogen || ausgezään || ausgezoin || rozebrany

|er hat gesagt || a hoot gesäät || a hoot gesoit || on powiedział

|Häuschen || Häusla || Hoisla || domeczek

|Heimat || Häämte || Haimte [haʔi:mtə] || ojczyzna, heimat

|kleines || kläänes || klaines || małe

|kleiner Wagen || kläänes Wäänla || klaines Woinla || mały samochód

|Steine || Stääne || Staine || kamienie

|am Wege || om Wääche (Wääje) || om Waiche (Waija) || na drodze

[[Słownictwo|Leksykalnie]] dialektetnolekt kłodzki miał również wiele odrębności, np. ''der Grofschafter'' (mieszkaniec hrabstwa kłodzkiego) nie płakał (''er weint''), ale ''a flärrt''; rzadko była Oma (babcia), lecz ''Grula'' (od ''Grossmutter''). Charakterystyczne były pozdrowienia: ''Gude Marja'' (''Guten Morgen''), ''Guda Mettich!'' (''Guten Tag'' -– ''Mittag''), ''Gude Oomd!'' (''Guten Abend!'') czy pożegnania: ''Bleit mer ock ei Goots Noama!'' ''Bleibt mir in Gottes Namen'' (Zostańcie z Bogiem). Unikano też słów obcego pochodzenia, tak więc nie mówiło się ''photographieren'' (fotografować), ale ''sich oabnehme bon'' (dać się zdjąć); nie ''reparieren'' (reperować) – ale ''oarechta'' (por. śląskie ''rychtować'')<ref name="pezk" />; nie ''rasieren'' (golić się), lecz ''a Boart wegtun'' (usuwać zarost)<ref name="pezk" />.

Zasady [[ortografia|pisowni]] dialektuetnolektu ustalił w 1920 r. [[Friedrich Graebisch]] w pracy ''Die Mundart der Grafschaft Glatz und ihrer bohmischenböhmischen Nachbargebiete'' (''Gwara hrabstwa kłodzkiego i jego sąsiednich obszarów sąsiednichw Czechach''). Czołowym autorem piszącym w pauersch był [[Robert Karger]] (1874-19461874–1946), autor poezji w gwarze kłodzkiej, wydawca roczników-kalendarzy "„[[Guda Obend]]"”. Na bazie pauersch powstało wiele [[przysłowie|przysłów]], [[anegdota|anegdot]] i [[dowcip|żartów]] skrzących się wybornym i delikatnym [[Humor (postać komizmu)|humorem]]<ref name="pezk" />.

{| class="wikitable" style="text-align:center"

!Glätzisch !! Niemiecki standardowy !! Polski (tłumaczenie)<ref name="pezk" />

|Bichla, Tichla, Rusakranz, Haller, Hantschka, Stecka – Weib hoa ich oalls? || Büchlein, Tüchlein, Rosenkranz, Halstuch, Handschuhe, Handstock – Frau, hab ich alles? || Książeczka, chusteczka, różaniec, krawat, rękawiczki, laska… Kobieto, wszystko wziąłem?<br />(''(mężczyzna wybiera się do kościoła)'')

|Doas hoot woll a Wenter oam Hendarn! ||Das hat wohl den Winter am Hintern! ||Złapie ją zima za pasem!<br />(''(gdy kobiecie nie szło z szybkim gotowaniem)'')

|Dar bellt wie Tutagrabersch Hundla! ||Der bellt wie der Hund des Totengräbers! ||Szczeka jak pies grabarza!

|Do werd woll noch a Hongrisches komma! ||Da wird sicher noch ein Hungriger (zum Essen) kommen! ||Jeszcze na pewno ktoś głodny przyjdzie!<br />(''(gdy np. nakrojono za dużo chleba)'')

|Woas notzt der Root, wenn der Oarme nicht hoot! || Was nützt der gute Rat, wenn der Arme nichts hat? ||Biedakowi na nic dobre rady!<br />

|Dar gefällt mer du henda besser, wie järr du vanna! ||Dieser gefällt mir von hinten besser, als jener von vorn! ||Ten bardziej mi się z tyłu podoba, niż inny z przodu!<br />

{{== Przypisy}} ==

== ŹródłaBibliografia ==

[[Kategoria:JęzykDialekty niemieckiniemieckie|KłodzkiKłodzkie, dialektgwary]]