Crisi economica de 1929

Mainats afamats e malauts en Oklahoma, 1935.

La Crisi economica de 1929 tanben coneguda coma la Granda depression comencèt en 1929 amb la recession economica mondiala màger de l'istòria modèrna, tant en prigondor coma en durada. La manca de planificacion del sistèma capitalista menèt a l'aparicion de crisis ciclicas: a una fasa de pujadas del prèses, beneficis e produccion, ne succedissiá una autra de depression, amb casuda dels prèses e de la produccion, qu'ocasionava lo caumatge forçat. Al cors del sègle XIX aquelas crisis anèron en se succedir, mas la de 1929 foguèt quicòm de mai qu'una frenada del sistèma, l'impacte foguèt tant prigond qu'arribèt a cambiar la situacion economica mondiala, que repausava sus la fisança illimitada dins lo capitalisme liberal.

I a pas un consens sus las causas de la crisa, mas la majoritat dels autors pensan qu' aguèt las siás originas dins la subreproduccion de merças e la fòrta especulacion de capitals que caracterizavan l'economia mondiala après la Primièra Guèrra Mondiala. Comencèt inicialament als Estats Units d'America, a comptar del crac de la borsa de Nòva York lo 24 d'octòbre de 1929 (lo famós "Dijòus Negre") de Wall Street.

A partir dels Estats Units s'estendèt a la rèsta del mond capitalista. La crisi provoquèt un creis mondial del caumatge: catorze milions de personas als Estats Units, sièis milions en Alemanha e tres milions al Reialme Unit. En Austràlia, l'aumentacion del caumatge foguèt quitament mai granda que las dels Estats Units e del Reialme Unit amassa. S'estima que la cinquena part de la populacion britanica viviá jol lindal de pauretat a la mitat del decenni de 1930.

L'eleccion del president Franklin Delano Roosevelt e l'establiment del New Deal en 1932 marquèron la debuta de la fin de la Granda Depression als Estats Units. Pasmens, en Alemanha, la desaparicion del finançament exterior, a la debuta del decenni de 1930, e l'aumentacion de las dificultats economicas, favorizèron l'aparicion del nacional-socialisme e a l'arribada al poder d'Adolf Hitler.

Los signes precursors de la depression

Òmes sens emplec pujant sus un tren en Canadà.

Òme sens emplec que dormís pel sòl per carrièra a Nòva York.

A comptar de 1925 l'economia mondiala visquèt dins un ambient d'optimisme, malgrat los problèmas grèus de subreproduccion e d'especulacion .

La subrerproduccion es considerada unanimement coma la causa de la depression que comencèt en 1929. Durant la Primièra Guèrra Mondiala los estats d'Otramar avián desvolopat d'unes sectors industrials determinats amb la tòca de remplaçar las importacions europèas. Acabada la guèrra, la produccion industriala europèa e extraeuropèa s'adicionèron, sens que parallèlament aumentèsse la consomacion; aquel estat de subreproduccion general provòquèt una aumentacion continua dels stocks de produches. En 1925 d'unes produches basics son pas obtenguts en quantitats fòrça superioras las de l'epòca d'abans guèrra; per contra d'unes autres, coma lo petròli, los instruments electrics, la seda artificiala, soslinhan d'indèxes fòrça pus elevats. De las estatisticas se dedusís que l'aumentacion de produccion europèa fins a 1925 manten un ritme regular; per contra a comptar de 1925, amb una Euròpa ja recuperada, s'aumenta la siá produccion dins un contèxte mondial de creissença continua.

En mai de la subreproduccion industriala cal apondre las recòltas agricòlas excepcionalas. Los prèses se poguèron manténer mercé als acòrdis internacionals, mas la crisi financièra metèt fin a aqueles acòrdis e apareguèron sul mercat subtament los excedents acomolats, çò que menèt a una casuda catastrofica dels prèses. Jacques Neré parteja pas aquelas tèsis e documenta que qualques stocks foguèron aumentats, es lo cas del coton, mas que la crisi es puslèu deguda a una sosconsomacion relativa que non pas auna subreproduccion: las siás originas serián mai socialas qu'economicas. En quin cas que siá, siá que la produccion agricòla foguèsse excessiva, siá que la capacitat aquerida foguèsse flaca e la consomacion bassa, los excedents agricòlas se venguèron apondre als excedents de produches industrials.

Malgrat lo defasament entre produccion e vendas las cotizacions de las valors en borsa daissèron pas de pujar mercé a l'inflacion del crèdit. Se repartisson de grands beneficis perque las despensas de produccion s'afrontan mercé a prèstes bancaris; mas èra una situacion artificiala que se podiá pas manténer totjorn.

L'ondada d'especulacion comencèt amb los terrens que permetián de plusvaluas dins de zònas de vacanças : lo boom especulatiu de Florida n'es un clar exemple pr'amor que l'aumentacion de las transaccions immobiliàrias foguèt notabla entre los ans 1925 e 1926. Los investisseires, obsedats pels ganhs a cort tèrme, investissèron dins de sectors abans deprimits coma los camins de fèrre o los servicis publics, ont espèravan una fasa d'expansion e de beneficis enauçats. Bona part de las crompas se fan a sosta, es a dire, amb un prèst. Los capitals flotants, a la recèrca del ganh maximal, passavan de Londres a Nòva York. L'interès pugèt de 3,32 a 8,62 durant lo periòde entre 1925 e 1929; fach que faguèt venir malaisits d'autres prèsts productius e, doncas, drenèt de capitals non pas cap a d'investiments, mas cap a de prèsts especulatius. La moneda de las bancas sosteniá mai que mai los brokers, los corratièr en borsa. En consequéncia la depression ganhèt lo sistèma bancari qu'orientava sos fons per sosténer los especuladors enlòc d'investir dins de sectors vertadièrament productius.

Lo "crac" de la borsa de 1929

Personas en Wall Street aprèp l'anònci de la caiguda de la Borsa, octobre de 1929.

Progressivament, los Estats pus importants fixèron la paritat de sa moneda amb l'aur. Mas fòrça, acostumats a son prestigi monetari passat, subrevalorèron sas monedas respectivas. Foguèt principalament lo cas de la liura esterlina, degut principalament a las pressions de Winston Churchill. Amb unas monedas europèas subrevaloradas, s'aumentèt lo flús d'aur cap als Estats Units.

De mai, los importants ganhs que l'especulacion a la Borsa generava menèt fòrça personas a s'endeutar per crompar d'accions, de tal biais que pauc a pauc pugèron los tausses d'interès e s'aumentèt encara mai lo flús d'aur. Aquel investiment creissent en Borsa daissèt sens finançament los sectors de la consomacion e de la produccion (mai que mai los europèus) qu'èran ligats a las accions. La borsa contunhèt aital dins sa tendéncia d'aumentacion, e de subrevaloracion de las accions.

Pasmens, dempuèi 1928, l'industria del bastiment subissiá una cèrta contraccion, pas alarmanta, mas qu'èra ja lo primièr signe de la recession. Totun l'euforia d'aumentacion de la borsa contunhèt de manièra generala. Al mes de setembre de 1929 la tendéncia generala de la Borsa de Nòva York, orientada fins aquel moment a l'auça, s'estabilizèt. Èra un rebat de la baissa de qualques prèses, coma los de l'acièr e del coire, e de la reduccion del benefici de qualques entrepresas. Se comencèt de vendre, mas los especuladors crompavan encara. La darrièra setmana d'octobre, inesperadament, esclata. Dempuèi lo jorn 21 l'acumulacion d'òrdres de venda fan davalar las valors, mas aquela tendéncia es encara mantenuda per las òrdres de crompa de la Banc Morgan. Lo 24 d'octobre ("dijòus negre"), 13 milions de títols son lançats al mercat a bas prètz e tròban pas crompador; aital, dins paucas oras, milièrs d'accions se convertiguèron en papièr chaupat, per causa de l'avalanca de vendeires que volián se desprene de las valors e davant la inexistencia de crompadors. Lo jorn 29 son 16 milions de valors los qu'apareisson dins lo mercat; lo panic a provocat una fèbre vendeira; dins fòrça paucs jorns, segon l'indèx de valors industrialas del «New York Times», las cotizacions pèrdon 43 ponches, anullant los ganhs dels dotze meses precedents.

La prima de 1930 lo Banc Morgan decidís vendre las accions qu'a acumulat e se produsís un excès d'ofèrta que genèra un nòu panic. L'enfonzament de la Borsa provòca la ruïna de milièrs de modèstes accionaris. Las grandas entrepresas contemplan impotentas coma davalan de forma contunhada la cotizacion de las siás valors, fins l'an 1932 las accions de la United States Steel sufriguèron una caiguda de 250 a 22, la Chrysler de 135 a 5. La consequéncia: milièrs de pichons estalvis destruits e milièrs de personas endeutadas sens possibilitat de tornar los credits.

L'esbaussament de la Borsa foguèt lo primièr simptoma d'una crisi prigonda, la de tot lo sistèma economic. Lo sistèma bancari foguèt lo primièr afectat, doncas que davant l'inseguretat generala, los clients retiravan los sieus depauses massivament e los deutors qu'avián demandat un prèst se declaravan insolvents e quitèron de pagar. Los bancs comencèron a aver de problèmas de liquiditat e contribuiguèron a l'enfosament de la borsa amb la venta de los sieus títols per aténher la liquilitat. Lo resultat foguèt la suspension de pagaments e la falhida de fòrça bancs, que lor calguèt barrar las siás pòrtas. La falhida del 29 es una demostracion que l'economia pòt pas se fondamentar preferentament en monedas en desbrembant los mecanismes de produccion e de consomacion.