Cretacèu
Eth cretacèu ei un periòde dera escala de temps geologic que va deth finau deth periòde jurassic, hè 146 milions d'ans, enquiath principi deth periòde paleocèn, hè 65,6 milions d'ans. Era fin deth cretacèu merca tanben eth limit enter es eres deth mesozoïc e deth cenozoïc.
Nomenclatura e datacion
Coma damb periòdes geologics més vielhs, es capes malhocóses que definíssen eth cretacèu son ben identificades més es donades exactes deth principi e final deth periòde son incertes per quauques milions d'ans. Eth cretacèu e eth jurassic non poden éster desseparats per cap d'escandiment o creishuda dera diuersitat. Totun, era fin deth periòde qu'ei plan marcada, essent limitada per ua capa rica en iridi trapada en tot eth Yucatan e eth golf de Mexic. Aguesta capa ei estat datada a hè 65 milions d'ans. Aguesta patacada meteorica ei probaubament era causa deth eveniment d'escandiment cretacèu-terciari. Eth cretacèu recebéc eth son nom (dera paraula latina creta, que vole díder gis ) pes sues extensives capes de gis que se trapen en eth cretacèu superior dera Grand Bretanha e era Euròpa continentau pròche.
Divisions
Eth cretacèu ei divisat en cretacèu inferior e cretaceu superior. es estadis faunaus, deth més nau ath més ancian, son:
Cretacèu superior
- Maastrichtian (70,6+/-0,6 -65,5 +/- 0,3 milions d'ans )
- Campanian (83,5 +/-0,7- 70,6 +/- 0,6 milions d'ans)
- Santonian (85,8 +/-0,7- 83,5+/ -0,7 milions d'ans )
- Coniacian (89,3+/-1,0 - 85,8 +/-0,7 milions d'ans )
- Turonian (93,5+/- 0,8 -89,3 +/-1,0 milions d'ans)
- Cenomanian (99,6+/-0,9 - 93,5 +/-0,8 milions d'ans)
Cretacèu inferior
- Albian (112,0+/-1,0 - 99,6+/-0,9 milions d'ans)
- Aptian (125,0+/-1,0 -112,0+/-1,0 milions d'ans)
- Barremian (130,0+/-1,5 -125,0+/-1,0 milions d'ans)
- Hauterivian (136,4+/-2,0 -136,4+/-2,0 milions d'ans)
- Valanginian (140,2+/-3,0 -136,4+/-2,0 milions d'ans)
- Berriasian (145,5+/-4,0 -140,2 +/-3,0 milions d'ans)
Paleografia
Pendent eth cretacèu, eth supercontinent dera Pangèa acabec de trincar-se enes continents actuaus, maugrat que lors posicions eren plan diferenti aths actuaus. Ena medida qu'eth Ocean Atlantic s'espandia e era Sud America deriuava tath oèst, Gondwana se trincaua e medida qu'era Antartida e Austràlia se dessepararen d'Africa, maugrat qu'era Índia e Madagascar demorauen adherits. Aguestes divisions crearen longes sèrres sosmarines que levauen eth nivèu dera mar, eth mar de Tetis, que contunhèc estrechant-se. I a de floriments importants deth cretacèu en Nòrd-America, Euròpa e era China. Ena Índia actuau, ues capes massisses de lava nomerades es trappes dau Decan foguèren depausades ena fin deth cretacèu e principis deth paleocèn. Es climes eren cauds a ne tan sols es regions polars non auien glaç de forma permanenta.
Flora
Apareisheren es Angiospèrmes totun qu'arribèren pas a èsser dominanti enquiath fin deth periòde. Era lor evolucion damb era ajuda dera aparicion des abelhes ei ua bona mostra d'era evolucion amassa. Es prumèrs agenti des arbres moderni, includent-i es figuières, platanièrs e tolipièrs qu'apareisheren en eth cretacèu. Ath medeish temps, quaques gimnospèrmes deth Mesozoic, coma adara es pinhierats, contunharen de benanar maugrat qu'autes taissons coma adara es bennettitales s'escandiren abantes dera fin deu periòde.
Fauna
Bèsties terrestri
En Terra ferma, es mamifers eren enqüera ua petita part e menor dera fauna. Aguesta era dominada peths reptils aracosaurians, especiaument peths dinosaures, qu'auien arribat a lor zenit. Es pterosaures eren comuns a principis e miejans deth cretacèu més a medida qu'eth cretacèu avancèt aueren de lutar contra era competencia creishent dera radiacion adaptativa des audèths e en final del periòde ja sonque existien dus familhes, autament especialades. Es jadiments de Liaoning, ena formacion Chaomidianzi ena China, da ua enludida mostra dera vida a principis deth cretacèu, ja qu'a restes meravelhosament conservades qu s'i trapen e representen quauques tipus deth grop maniraptor que marca era transicion dinosaure-audèth e destaquen pera preséncia de plumes parières a peth. Pendent eth cretacèu, es insectes començaren a diversificar-se e es hormigues, es termies e es parpalholes més vielhes apareisheren. Es afiats, es llagostes e cynipidae tanben apareishen. Un aute insecte important qu'evolucionéc foguèt era abelha ensocial, provocada pera ecologia e era evolucion des plantes damb flors.
Bèsties marini
En es mars, i auien raias, lamies moderni e es teleosti comuns. Es reptils marini includien es qu'arribaren a ésser ictiosaures en principis e miejans deth cretacèu, plesiosaures pendent tot eth periòde e, fin-finau, es mosasaures. Es baculids, ua forma damb casquelh plan long d'amonitas, benanauen en eth mar. Es hesperornithiformes eren audèts marini cabussaires sense capacitat de vòl que nadaven coma es gaviformes. Es foraminifers tanben benanaven. Eth cretacèu tanben vedéc era aparicion des diatomees en es oceans (es d'aiga fresca qu'apareishen pas enquiath Miocè).
Escandiment
En eth escandiment massièr que definís era fin deth cretacèu, un nombral significatiu d'especies (+/-50%) e de familhes coneishudes (+/-25%) desapareisheren. Es plantes demoraren practicament sense tocar e en tot es organismes marini receberen eth patac més hort. Açò include un gran nombral (+/-95%) de foraminífers planctonics (exceptat es globigerinids), e un nombral enqüera més gran de cocolitofors, ath delà d'ammonits, cefalopodes, belemnites, rudistes e toti es reptils marini exceptat des cocodrils e tartugues. Es dinosaures son era victima més important der escandiment deth cretacèu. Dinosaures que sonque demoraren en eth final deth periòde (coma eth tiranosaure, eth triceratops e eth anquilosaure) s'escandiren. Eth darrièr des pterosaures e era grana marjoria deths audèths tanben s'escandiren.