Finnmark fylke

Finnmark fylke
Finnmárkku fylka
fylke
Fylkesvåpen
Land	Noreg
Del av	Nord-Noreg
Adm.senter	Vadsø
Areal	48 616 km²
•  land	45 984 km²
•  vatn	2 632 km²
Folketal	75 758 (1. januar 2016)
Fylkesnummer	20
Finnmark fylke 70.11907°N 27.58779°E / 70.11907; 27.58779
Wikimedia Commons: Finnmark
Nettstad: www.ffk.no

Finnmark (nordsamisk Finnmárku, kvensk Finmarkku) er eit tidlegare norsk fylke. Det var det nordlegaste og største fylket i flatevidd, men det minste i folketal. Det grensa til Troms fylke i vest, til Lappland (kommunane Utsjoki, Inari og Enontekiö) i Finland i sør og til Murmansk oblast i Russland i aust. Fylket var heile 12,9 % større enn Danmark. Finnmarksvidda dekte 36 % av flatevidda. Frå 1. januar 2020 blei Finnmark del av det nye Troms og Finnmark fylke.

Namnet «Finnmark» tyder 'samelandet'. Samane sin «hovudstad», og sete for Sametinget, er i Karasjok i Finnmark.

Historie

Finnmark vart etter måten seint ein del av Danmark-Noreg. Sjølv om Vardøhus festning vart bygd som ei markering av dansk kontroll, vart samane i området lenge skattlagt frå tre land. På grunn av grensetvistar med Sverige og Russland har politikken andsynes samane alltid vore ein viktig del av norsk utanrikspolitikk i nord.

Området vart fyrst erklært som ein norsk kronkoloni, og var i til skilnad frå resten av riket direkte underlagd kongen i København. Etter oppløysinga av personalunionen med Danmark på byrjinga av 1800-talet vart det oppgradert til amt og ein integrert del av kongeriket Noreg. Frå 1870 hadde Finnmark telegrafisamband med resten av Noreg.

Fylket vart hardt råka av den andre verdskrigen. Tyske styrkar erobra Noreg i 1940. Tyske okkupasjonsstyrkar vart jaga frå grensa til Russland i oktober 1944, og Kirkenes vart erobra av sovjetiske styrkar 25. oktober 1944. Tyskarane vedtok at innbyggjarane i Finnmark skulle dra sørover, og tvinga dei som ikkje ville til å dra. Då dei tyske styrkane trekte seg tilbake bruka dei brentjordtaktikken, som gjekk ut på å hindra alle ressursar i å tilfalla den raude arméen. Dette innebar at mesteparten av bygningsmassen og infrastrukturen vart brend og øydelagd. Folkesetnaden på nær 60 000 vart tvangsflytt sørover; Den 28. oktober 1944 kom ordren om tvangsflyttinga (eller evakueringa) av folkesetnaden i Finnmark og Nord-Troms. Ein tredel av folkesetnaden rømte unna tvangsflyttinga.

Norske styrkar kom til Kirkenes frå Storbritannia 10. november 1944. Det blei gjeninnført eit sivilt norsk styre, og starta hjelpearbeid for folka som var att. Kort etter krigen sette Stortinget i gang eit omfattande arbeid med å gjenreise Finnmark. Det meste av dette blei gjort i løpet av 8–9 år.

Finnmark fekk sitt første gymnas i 1948, noverande Alta videregående skole.

Næringsliv

Tenestytande sektor er den viktigaste.

Fiske er framleis svært viktig, men ved utbygginga av Snøhvitfeltet utanfor Hammerfest tek Finnmark òg spranget ut i oljealderen. Somme har stor von om oljefunn i Barentshavet, berre ein får bore der.

Det er lenge sidan reindrift var den fremste næringa i fylket.

Etter nedgangen i folketalet og fiskeria, har olje og turisme vorte nye satsingsområde.

Kultur

Sidan Vardøhus festning, som framleis høyrer til Sjøforsvaret, vart bygd for 700 år sidan, har Finnmark vore ein del av Noreg. Vardø kommune kan vise fram fleire kulturskattar i fugleværet på Hornøya og «Lille-Moskva» (Kiberg). Vegen ut mot Hamningberg i Båtsfjord kommune liknar eit månelandskap.

Nordkapp er likevel målet for dei fleste turistane som gjestar Finnmark. Nordkapp har vorte enklare å vitje etter opninga av ny tunnel til Honningsvåg.

I vestfylket ligg Hammerfest, som reknar seg som den nordlegaste byen i Noreg og som er den nest største byen i fylket. I denne delen ligg òg Alta som mellom anna er kjend for helleristningane som er på UNESCO si liste over verdas kulturarv.

Finnmarksvidda i søraust har to tettstader, Kautokeino i vest, og Karasjok i aust. Sistnemnde er sete for Sametinget. NRK Sameradio sender òg derifrå.

Folkesetnad

Trass skattefrådrag og rabatt på studiegjelda, vil mange likevel sørover. For ein del er eit opphald i Finnmark einstydande med eit springbrett. Har ein ei bra utdanning kan ein snøgt få ei god stilling.

Finnmark er ikkje berre eit tospråkleg samfunn, men eit firespråkleg. Attåt norsk og samisk vert det òg snakka kvensk og russisk. Kvensk (eller finsk) vart i 1869 snakka av om lag ein firedel av innbyggjarane i Alta og Vadsø, og det var òg mange kvenar i Porsanger og Hammerfest. Særleg sterkt stod kvensk i Vadsø, som vart kalla kvenbyen. I dag står kvensk sterkast i Børselv i Porsanger (m.a. med eit Kvensk institutt og i Bugøynes i Sør-Varanger. Porsanger kommune er offisielt trespråkleg, men kvensk har ikkje den same støtta frå staten som det samisk har. Russisk har vorte eit nytt innvandrarspråk i Aust-Finnmark. I Kirkenes er mange gater skilta både på norsk og russisk. I grenseområdet mot Russland finn ein vegskilt på russisk.

Administrativ inndeling

Kommunar

Kommunar i Finnmark fylke.

Namn	Folkemengd i 2018	Flatevidd km²	Område
Vardø	000000000002110.00000000002 110	000000000000600.0000000000600	Aust-Finnmark
Vadsø	000000000006033.00000000006 033	000000000001258.00000000001 258	Aust-Finnmark
Hammerfest	000000000010533.000000000010 533	000000000000849.0000000000849	Vest-Finnmark
Kautokeino	000000000002946.00000000002 946	000000000009707.00000000009 707	Indre Finnmark
Alta	000000000020635.000000000020 635	000000000003849.00000000003 849	Vest-Finnmark
Loppa	000000000000941.0000000000941	000000000000687.0000000000687	Vest-Finnmark
Hasvik	000000000001022.00000000001 022	000000000000556.0000000000556	Vest-Finnmark
Kvalsund	000000000001027.00000000001 027	000000000001844.00000000001 844	Vest-Finnmark
Måsøy	000000000001231.00000000001 231	000000000001134.00000000001 134	Vest-Finnmark
Nordkapp	000000000003239.00000000003 239	000000000000925.0000000000925	Vest-Finnmark
Porsanger	000000000003964.00000000003 964	000000000004873.00000000004 873	Vest-Finnmark
Karasjok	000000000002701.00000000002 701	000000000005453.00000000005 453	Indre Finnmark
Lebesby	000000000001349.00000000001 349	000000000003458.00000000003 458	Aust-Finnmark
Gamvik	000000000001153.00000000001 153	000000000001415.00000000001 415	Aust-Finnmark
Berlevåg	000000000000983.0000000000983	000000000001120.00000000001 120	Aust-Finnmark
Tana	000000000002922.00000000002 922	000000000004050.00000000004 050	Aust-Finnmark
Nesseby	000000000000944.0000000000944	000000000001436.00000000001 436	Aust-Finnmark
Båtsfjord	000000000002263.00000000002 263	000000000001433.00000000001 433	Aust-Finnmark
Sør-Varanger	000000000010171.000000000010 171	000000000003967.00000000003 967	Aust-Finnmark
Finnmark	000000000076167.000000000076 167	000000000048616.000000000048 616	Finnmark

Klima, planteliv og dyreliv

Vardø er einaste bykommune i Noreg som ligg i den arktiske klimasona, det vil seie at snitttemperaturen i den varmaste månaden i året ligg under 10 °C. Resten av kysten vert heller ikkje stort varmare om sumaren, men så syter Golfstraumen for at det ikkje vert så mykje kaldare om vinteren heller. På Finnmarksvidda derimot kan ein oppleve både -40° og ned mot -50 °C på det kaldaste. Noregsrekorden for kulde har Karasjok med 51,4 grader, målt 1. januar 1886. På kysten er vinterstormane dei verste, og stengjer dei fleste vegovergangane i laupet av sesongen.

På vidda er temperaturen (om sumaren) ofte godt over 20 °C.

Planteliv og dyreliv

Myggen er om sumaren kjend blant dei som ferierer der som den største plaga, særleg på vidda.

Samferdsel

Øksfjord er hamn for Hurtigruta.

E6 går gjennom heile fylket frå Alta i vest til Kirkenes i aust, der den lengste norske europavegtraseen endar strekket heilt frå Svinesund i sør. Ut frå innbyggjartalet har Finnmark eit svært godt vegnett.

Blant fylkesvegane er Fylkesveg 98 (mellom Hammerfest og Tana bru).

Det finst fleire kortbaneflyplassar: Båtsfjord, Berlevåg, Hammerfest, Vadsø, Hasvik, Honningsvåg, Mehamn og Vardø. Større flyplassar finst i Kirkenes, Lakselv og Alta.

Kommunane i indre Finnmark, Karasjok og Kautokeino, har ikkje flyplassar. Hurtigruta går langs heile Finnmarkskysten og snur i Kirkenes.

Politikk

Fylkestinget i Finnmark hadde 35 representantar.

Kjelder

• Denne artikkelen byggjer på «Finnmark» frå Wikipedia på bokmål, den 11. oktober 2004.