Idi Amin: Skilnad mellom versjonar
Fri tekst frå SNL |
|||
| (10 mellomliggjande versjonar av 5 brukarar er ikkje viste) | |||
| Line 1: | Line 1: | ||
| ⚫ | |||
{{språkvask}} |
|||
'''Idi Amin Dada Oumee''' ({{levde-lua|1923–16. august 2003}}){{mrk|Nøyaktig fødselsdato er ukjend, men Amin brukte 1. januar som fødselsdag. Fødselsåret har også vore omdiskutert ettersom sonen til Ide Amin meinte han var fødd i 1928.<ref>{{Kjelde www|tittel=Idi Amins sønn klagde på nekrologen om pappaen hans i britisk avis 11 år etter|url=https://www.dagbladet.no/nyheter/idi-amins-sonn-klagde-pa-nekrologen-om-pappaen-hans-i-britisk-avis-11-ar-etter/60890982|forfattar=Hans-Martin Thømt Ruud|språk=nb|utgjevar=Dagbladet|vitja=}}</ref>}} var ein [[Uganda|ugandisk]] [[offiser]] og [[politikar]]. I perioden mellom 1971 og 1979 var han [[president]] og [[diktator]] i Uganda.<ref>{{Kjelde www|url=https://www.britannica.com/biography/Idi-Amin|tittel=Idi Amin|språk=en|utgjevar=Encyclopedia Britannica|vitja=2024-03-06}}</ref> Amin førte ein eineveldig og lunefull politikk, og vert rekna for å vera den mest kontroversielle og brutale presidenten i Uganda nokon gong.<ref name=SNL>Pedersen, Fredrik Lyngås: [https://snl.no/Idi_Amin Idi Amin] i ''Store norske leksikon'' på snl.no. Henta 6. mars 2024.</ref> |
|||
{{opprydding}} |
|||
| ⚫ | |||
'''Idi Amin''' (fødd ca. [[1928]]<ref>[http://www.dagbladet.no/2014/12/01/nyheter/utenriks/idi_amin/the_guardian/36522643/ Endra fødselsdato]</ref> i Koboko, død [[16. august]] [[2003]] i [[Jidda]], [[Saudi-Arabia]]) var ein [[Uganda|ugandisk]] [[offiser]] og [[politikar]]; [[president]] og [[Diktatur|diktator]] i perioden 1971–1979. Nøyaktig fødselsdato er ukjend, men Amin brukte [[1. januar]] som fødselsdag. |
|||
Regjeringstida til Amin var prega av politisk undertrykking, folkemord, korrupsjon, nepotisme og brot på menneskerettane. Han var også svært omstridd internasjonalt. Blant anna vart store delar av den asiatiske folkesetnaden utvist, utanlandsk eigedom ekspropriert og diplomatiske band med tidlegare samarbeidspartnarar brotne under regjeringstida hans. Internasjonale menneskerettorganisasjonar meiner at rundt 300 000 sivile vart drepne under regimet til Amin.<ref name=SNL /> På 1970-talet vart Amin samanlikna med historiske personar som [[Caligula av Romarriket|Caligula]], [[Adolf Hitler|Hitler]], Beria og [[Heinrich Himmler|Himmler]]. I fleire av nabolanda vart han stempla som «sadist, mordar, fascist og undertrykkar».<ref>[http://helevg.teknograd.no/viewPage.php?uriId=05501619770228Ar03901&product=&docdate=19770228&page=38&part=×tamp=225943200 VG - Amin personlig i TV (28. februar 1977, s.38)] {{Wayback|url=http://helevg.teknograd.no/viewPage.php?uriId=05501619770228Ar03901&product=&docdate=19770228&page=38&part=×tamp=225943200 |date=20160306081414 }} «Amin har i løpet av de år som er gått etter maktovertagelsen, lykkes i å bli sammenlignet med ikke bare Caligula, men også Hitler, Beria, Himmler og andre velkjente, historiske forbrytere av format. Nabolandene Kenya og Tanzania har man stemplet ham som fascist, sadist, morder, og undertrykker».</ref><ref>[http://helevg.teknograd.no/viewPage.php?uriId=05501619770615Ar02000&product=&docdate=19770615&page=19&part=×tamp=235188000 VG - En av vår tids største tyranner (15. juni 1977, s.19)]{{Død lenke|dato=februar 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> |
|||
Amin vart kjent som ein svært brutal leiar og vart på 1970-talet samanlikna med historiske personar som [[Caligula av Romarriket|Caligula]], [[Adolf Hitler|Hitler]], Beria og [[Heinrich Himmler|Himmler.]] I fleire av nabolanda vart han stempla som «sadist, mordar, fascist og undertrykkjer».<ref>Nabolanda Kenya og Tanzania har ein stempla han som fascist, sadist, mordar, og undertrykkjer».</ref> |
|||
== |
==Liv og virke== |
||
===Bakgrunn=== |
|||
Idi Amin innleidde sin militære karriere i [[1946]] då han verva seg til den britiske hæren i regimentet King's African Riflast (KAR). Han vart gjentekne gonger austafrikansk meister i tungvektsboksing i åra 1951–1960. I løpet av desse åra steg han i gradane, og etter at Uganda vart sjølvstendig i ([[1962]]) vart han utnemnt til sjef for hæren i [[1966|1966.]] Amin var ein av frontfigurane under militærkuppet i [[1971]], då den dåverande presidenten, [[Milton Obote]], vart styrta, og Amin vart gjort til leiaren i landet. |
|||
Idi Amin vart fødd i 1925 i det nordvestlege Uganda. I 1946 slutta han seg til King's African Rifles (KAR), som var ein del av den britiske kolonihæren, som kokk. Amin steig snøgt i gradane, og som løytnant tok han del i {{ikkjeraud|Shiftakrigen}} i [[Somalia]] i 1949 og seinare i {{ikkjeraud|Mau Mau-opprøret}} (1952–1960) i [[Kenya]]. Amin vart gjentekne gonger austafrikansk meister i tungvektsboksing i åra 1951–1960.{{tr}} I 1959 oppnådde han den høgaste mogelege stillinga for ein svart afrikansk offiser i KAR. Amin vart verande i hæren etter lausrivinga frå britane, og i 1966 vart han utnemnd til stabssjef i hæren.<ref name=SNL /> |
|||
Den dåverande presidenten i Uganda, [[Milton Obote]], mistenkte Amin for å ha misbrukt middel i hæren og for å ha stått bak to kuppforsøk mot han. Obote sende ein ordre om å pågripa Amin under ei ferd til [[Singapore]], men Amin gjekk til motangrep og greip makta etter eit militærkupp den 25. januar 1971 under presidentens fråvær.<ref name=SNL /> |
|||
Etter at Amin hadde utnemnt seg til president på livstid, og utvist alle asiatar frå landet, noko som fekk alvorlege konsekvensar for Ugandas økonomi, byrja han å få verdsopinionen mot seg. Hans omsynslause forfølging og massemord på menneskje frå blant anna acholi- og langostammene, gjorde ikkje situasjonen betre. I [[1978]] vart Uganda invadert av eksilnasjonalistar og [[Tanzania|tanzanianske]] styrkar, og året etter greidde ein å styrta Amin, som då flykta til [[Libya|Libya.]] |
|||
===President=== |
|||
Han busette seg seinare i [[Saudi-Arabia]], der han levde fram til sin død i [[2003]]. |
|||
Etter at Amin erklærte seg sjølv til president på livstid i Uganda, utnemnde han seg sjølv til øvstkommanderande for dei væpna styrkane og stabssjef i hæren. Han utnemnde tidlegare soldatar til viktige regjeringspostar. I tillegg oppretta han eit forsvarsråd beståande av tidlegare militære offiserar og interne tryggingsstyrkar for å fjerna alle dei som kritiserte og motsette seg regimet hans.<ref name=SNL /> |
|||
== |
===Terrorregime=== |
||
Kort tid etter at Amin kom til makta i 1971 byrja han massemord av høgtståande offiserar og soldatar frå acholi- og langofolket. Dette var stammar i det nordlege Uganda som hadde vore lojale mot Obote, og som Amin oppfatta som ein trugsel. Etter kvart heldt drapa fram med også å gjelda tidlegare regjeringsmedlemer, domarar, advokatar, studentar og andre borgarar som vart sett på som ein trugsel mot regimet.<ref name=SNL /> |
|||
[[Fil:Idi_Amin_caricature2.jpg|venstre|mini|269x269pk|[[Karikatur]] av Idi Amin]] |
|||
===Samanbrotet i økonomien=== |
|||
* Den antekne syfilisen-sjuke diktatoren, som gjekk under namnet «Afrikas slaktar», vert i dag rekna for å vera skyldig i fleire hundre tusen døden til menneske eller forsvinning. |
|||
Etter at Amin utviste rundt 50 000 av den asiatiske folkesetnaden, derav dei fleste var indisk-ætta, braut [[India]] alle diplomatiske band med Uganda. I tillegg vart utenlandske eigedomar ekspropriert og verksemder nasjonalisert av det sitjande regimet utan kompensasjon. Forutan at dette fekk store konsekvensar for næringslivet, førte det til at utanlandske investeringar og bistand nærmast stansa heilt opp. Etter at fleire vestlege land støtta Idi Amin før maktovertakinga i 1971, stansa blant anna [[Storbritannia]] og [[Israel]] all handel med Uganda i 1972 etter at Amin utviste israelsk ekspertise frå landet og braut alle diplomatiske band med britane.<ref name=SNL /> |
|||
===Invasjonen av Tanzania=== |
|||
* Idi Amin vart presentert i filmen Highway to Hell der han hadde bordreservasjon saman med [[Adolf Hitler]] og [[Kleopatra|Kleopatra VII av Egypt]] som begge allereie var til steda. |
|||
Samanbrotet i økonomien og det brutale regimet til Amin førte til aukande misnøye og opprør blant dei tidlegare støttespelarane hans. Etter drapet på to ministerar i 1977, flykta fleire av hans regjeringsmedlemer og offiserar over grensa til Tanzania. Amin klandra den tanzanianske presidenten, [[Julius Nyerere]], for å samarbeida med dei ugandiske opprørarane, og i november 1978 invaderte ugandiske styrkar Tanzania.<ref name=SNL /> |
|||
===Eksil=== |
|||
* I slutten av november 2014 sende sonen, Hussein Amin ein klaga på nekrologen til [[The Guardian]] frå 2003. Her påpekte han det han meinte var faktafeil, blant anna at faren var fødd i 1928, ikkje 1925.<ref>[http://www.dagbladet.no/2014/12/01/nyheter/utenriks/idi_amin/the_guardian/36522643/ Klaga på nekrolog]</ref> |
|||
To veker etter den ugandiske invasjonen gjekk Nyerere og Tanzania til motangrep, og saman med ugandarar i eksil dreiv dei den ugandiske hæren or landet. Kampane heldt fram i Uganda, og den 11. april 1979 fall hovudstaden [[Kampala]] og Amin vart tvinga til å flykta frå landet. Amin fór fyrst til [[Libya]], men busette seg seinare i [[Saudi-Arabia]], der han levde fram til han døydde i 2003.<ref name=SNL /><ref>{{Kilde avis|url= https://www.theguardian.com/news/2003/aug/18/guardianobituaries|besøksdato=2019-03-10|tittel= Idi Amin|dato=2003-08-18|etternavn1=Keatley|fornavn=Patrick|byrå=The Guardian}}</ref> |
|||
==Merknader== |
|||
*Hausten 1979 vart eit 80-tals [[Norad]]-tilsette bistandsarbeidere med famile nekta vidare opphald i Uganda. Dei (vart loddrett kasta ut), fekk 24 timar på å pakka og avvikle. Dei vart førebels send ti [[Dar-es-Salaam]], før retur til Noreg. |
|||
{{merknadar}} |
|||
==Kjelder== |
==Kjelder== |
||
{{fotnoteliste}} |
|||
<div class="references-small"> |
<div class="references-small"> |
||
*'' |
*''Delar av denne artikkelen bygger på «[[:nb:Idi Amin|Idi Amin]]» frå {{Wikipedia-utgåve|nb}}, den 14. oktober 2018.'' |
||
</div> |
|||
<references /> |
|||
== Bakgrunnsstoff== |
== Bakgrunnsstoff== |
||
{{commonskat}} |
|||
| ⚫ | |||
* {{Kjelde www|url=https://statehouse.go.ug/the-state-house/past-presidents/president-idi-amin-dada-field-marshall/|tittel=President Idi Amin Dada|språk=en|utgjevar=The State House – Uganda}} |
|||
{{Autoritetsdata}} |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
* [http://africanhistory.about.com/library/biographies/blbio-amin.htm Ein annan biografi om Amin] |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
[[Kategori:Fødde på 1900-talet]] |
|||
Siste versjonen frå 9. mars 2024 kl. 16:48
| Idi Amin | |||
_gtfy.00132_(cropped).jpg) | |||
| Fødd | 30. mai 1928 Koboko, Kampala | ||
|---|---|---|---|
| Død | 16. august 2003 (75 år) | ||
| Statsborgar av | Uganda, Saudi-Arabia, Uganda Protectorate, Uganda | ||
| Parti | partilaus | ||
| Yrke | politikar, offiser, Ugandan boxer, militærvesen | ||
| Ektefelle | Sarah Kyolaba | ||
| Alle verv |
| ||
Idi Amin Dada Oumee (1923–16. august 2003)[a] var ein ugandisk offiser og politikar. I perioden mellom 1971 og 1979 var han president og diktator i Uganda.[2] Amin førte ein eineveldig og lunefull politikk, og vert rekna for å vera den mest kontroversielle og brutale presidenten i Uganda nokon gong.[3]
Regjeringstida til Amin var prega av politisk undertrykking, folkemord, korrupsjon, nepotisme og brot på menneskerettane. Han var også svært omstridd internasjonalt. Blant anna vart store delar av den asiatiske folkesetnaden utvist, utanlandsk eigedom ekspropriert og diplomatiske band med tidlegare samarbeidspartnarar brotne under regjeringstida hans. Internasjonale menneskerettorganisasjonar meiner at rundt 300 000 sivile vart drepne under regimet til Amin.[3] På 1970-talet vart Amin samanlikna med historiske personar som Caligula, Hitler, Beria og Himmler. I fleire av nabolanda vart han stempla som «sadist, mordar, fascist og undertrykkar».[4][5]
Liv og virke
[endre | endre wikiteksten]Bakgrunn
[endre | endre wikiteksten]Idi Amin vart fødd i 1925 i det nordvestlege Uganda. I 1946 slutta han seg til King's African Rifles (KAR), som var ein del av den britiske kolonihæren, som kokk. Amin steig snøgt i gradane, og som løytnant tok han del i Shiftakrigen i Somalia i 1949 og seinare i Mau Mau-opprøret (1952–1960) i Kenya. Amin vart gjentekne gonger austafrikansk meister i tungvektsboksing i åra 1951–1960.[treng kjelde] I 1959 oppnådde han den høgaste mogelege stillinga for ein svart afrikansk offiser i KAR. Amin vart verande i hæren etter lausrivinga frå britane, og i 1966 vart han utnemnd til stabssjef i hæren.[3]
Den dåverande presidenten i Uganda, Milton Obote, mistenkte Amin for å ha misbrukt middel i hæren og for å ha stått bak to kuppforsøk mot han. Obote sende ein ordre om å pågripa Amin under ei ferd til Singapore, men Amin gjekk til motangrep og greip makta etter eit militærkupp den 25. januar 1971 under presidentens fråvær.[3]
President
[endre | endre wikiteksten]Etter at Amin erklærte seg sjølv til president på livstid i Uganda, utnemnde han seg sjølv til øvstkommanderande for dei væpna styrkane og stabssjef i hæren. Han utnemnde tidlegare soldatar til viktige regjeringspostar. I tillegg oppretta han eit forsvarsråd beståande av tidlegare militære offiserar og interne tryggingsstyrkar for å fjerna alle dei som kritiserte og motsette seg regimet hans.[3]
Terrorregime
[endre | endre wikiteksten]Kort tid etter at Amin kom til makta i 1971 byrja han massemord av høgtståande offiserar og soldatar frå acholi- og langofolket. Dette var stammar i det nordlege Uganda som hadde vore lojale mot Obote, og som Amin oppfatta som ein trugsel. Etter kvart heldt drapa fram med også å gjelda tidlegare regjeringsmedlemer, domarar, advokatar, studentar og andre borgarar som vart sett på som ein trugsel mot regimet.[3]
Samanbrotet i økonomien
[endre | endre wikiteksten]Etter at Amin utviste rundt 50 000 av den asiatiske folkesetnaden, derav dei fleste var indisk-ætta, braut India alle diplomatiske band med Uganda. I tillegg vart utenlandske eigedomar ekspropriert og verksemder nasjonalisert av det sitjande regimet utan kompensasjon. Forutan at dette fekk store konsekvensar for næringslivet, førte det til at utanlandske investeringar og bistand nærmast stansa heilt opp. Etter at fleire vestlege land støtta Idi Amin før maktovertakinga i 1971, stansa blant anna Storbritannia og Israel all handel med Uganda i 1972 etter at Amin utviste israelsk ekspertise frå landet og braut alle diplomatiske band med britane.[3]
Invasjonen av Tanzania
[endre | endre wikiteksten]Samanbrotet i økonomien og det brutale regimet til Amin førte til aukande misnøye og opprør blant dei tidlegare støttespelarane hans. Etter drapet på to ministerar i 1977, flykta fleire av hans regjeringsmedlemer og offiserar over grensa til Tanzania. Amin klandra den tanzanianske presidenten, Julius Nyerere, for å samarbeida med dei ugandiske opprørarane, og i november 1978 invaderte ugandiske styrkar Tanzania.[3]
Eksil
[endre | endre wikiteksten]To veker etter den ugandiske invasjonen gjekk Nyerere og Tanzania til motangrep, og saman med ugandarar i eksil dreiv dei den ugandiske hæren or landet. Kampane heldt fram i Uganda, og den 11. april 1979 fall hovudstaden Kampala og Amin vart tvinga til å flykta frå landet. Amin fór fyrst til Libya, men busette seg seinare i Saudi-Arabia, der han levde fram til han døydde i 2003.[3][6]
Merknader
[endre | endre wikiteksten]Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- ↑ Hans-Martin Thømt Ruud. «Idi Amins sønn klagde på nekrologen om pappaen hans i britisk avis 11 år etter» (på norsk bokmål). Dagbladet.
- ↑ «Idi Amin» (på engelsk). Encyclopedia Britannica. Henta 6. mars 2024.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 Pedersen, Fredrik Lyngås: Idi Amin i Store norske leksikon på snl.no. Henta 6. mars 2024.
- ↑ VG - Amin personlig i TV (28. februar 1977, s.38) Arkivert 6. mars 2016 på Wayback Machine. «Amin har i løpet av de år som er gått etter maktovertagelsen, lykkes i å bli sammenlignet med ikke bare Caligula, men også Hitler, Beria, Himmler og andre velkjente, historiske forbrytere av format. Nabolandene Kenya og Tanzania har man stemplet ham som fascist, sadist, morder, og undertrykker».
- ↑ VG - En av vår tids største tyranner (15. juni 1977, s.19)[daud lenkje]
- ↑ Keatley, Patrick (18. august 2003). «Idi Amin». Henta 10. mars 2019.
- Delar av denne artikkelen bygger på «Idi Amin» frå Wikipedia på bokmål, den 14. oktober 2018.
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]
- Biografi om Amin
- «President Idi Amin Dada» (på engelsk). The State House – Uganda.