Sjå kjelda til Sanskrit

{{Infoboks_språk|namn=Sanskrit|heimnamn=संस्कृतम् saṃskṛtam
|familycolor=indoeuropeisk
|land=[[Asia]]
|distrikt=[[India]] og ein del andre stader i [[Sør-Asia]] og [[Søraust-Asia]]
|talarar=6.100 (folketeljing 1981)|utbreiing=Ikkje topp 100
|slekt=[[Indoeuropeiske språk|Indoeuropeisk]]
|slekt2=[[indoiranske språk|indoiransk]]
|slekt3=[[indoariske språk|indoarisk]]
|slekt4=sanskrit
|abc=Fleire, i dag hovudsakleg [[devanagari]]
|nasjon=[[India]]
|byrå=-
|iso1=sa
|iso2=san
|iso3=san}}

'''Sanskrit''' (endonym संस्कृतम् saṃskṛtam) er eit gammalt språk som høyrer til den [[indoariske språk|indoariske]] greina av den [[indoeuropeiske språk]]familien. Det blir brukt i dag i religiøs ([[hinduismen|hinduisk]]) samanheng, mest i [[bøn]]er, men ein har òg skrive religiøse og filosofiske tekstar og store litterære verk på språket.

== Historie ==
Sanskrit har alltid vore eit ynda forskingsspråk for språkvitarar, både indiske og vestlege. Det inneheld mellom anna ei rekke ord som liknar på moderne ord i andre indoeuropeiske språk. Sanskrit er òg eit [[kasus]]språk som kan minna om [[gresk språk|gammalgresk]] og [[latin]].

{| cellspacing=0 cellpadding=10
|-
|colspan=4| Samanlikning av ord frå sanskrit, [[gammalgresk]], [[latin]] og [[norrønt]]. Ord som ikkje er etymologisk beslekta med sanskritorda, står i parentes.
|- bgcolor="#cccccc"
|'''Sanskrit'''||'''Gammalgresk'''||'''Latin'''||'''Norrønt'''
|-
|अद- '''ad-'''||ἔδ- '''éd-'''||'''ed-'''||'''et-''' 'eta'
|- 
|अज्रः '''ajraḥ'''||ἀγρός '''agrós'''||'''ager'''||'''akr''' 'åker'
|-
|अश्वः '''aśvaḥ'''||ἵππος '''híppos'''||'''equus'''||'''jór''' 'hest'
|-
|भ्रातृ '''bhrātṛ'''||φράτηρ '''phrátēr'''<ref>φράτηρ '''phrátēr''' tyder 'medlem i slekt, stamme'. 'Bror' heiter ἀδελφός '''adelphós'''. </ref>||'''frāter'''||'''bróðir''' 'bror'
|-
|दंतः '''daṃtaḥ'''||ὀδόντ- '''odónt-'''|| '''dent-'''||'''tǫnn''' 'tann'
|- 
|दुहितृ '''duhitṛ'''||θυγάτηρ '''thugátēr'''||(fīlia)||'''dóttir''' 'dotter'
|-
|द्वौ '''dvau'''||δύο '''dúo'''||'''duo'''||'''tveir''' 'to'
|-
|मातृ '''mātṛ'''||μήτηρ '''mḗtēr'''||'''māter'''||'''móðir''' 'mor'
|-
|पादः '''pādaḥ'''||ποδ- '''pod-'''||'''ped-'''||'''fótr''' 'fot'
|-
|पितृ '''pitṛ'''||πατήρ '''patḗr'''||'''pater'''||'''faðir''' 'far'
|-
|सूनु '''sūnu'''||υἱός '''huiós'''||(fīlius)||'''sonr''' 'son'
|-
|स्वसृ '''svasṛ'''||(ἀδελφή adelphḗ)||'''soror'''||'''systir''' 'syster'
|}

Tidlegare trudde ein at språket var det eldste ein kjende til innan den indoeuropeiske språkfamilien, men ein har sidan funne ut at [[hettitisk]] er eldre. Sanskrit er likevel det eldste indoeuropeiske språket me har ein utfyllande litteratur for, og er truleg òg det eldste som fortsatt er i bruk. 

=== Opphav og utvikling ===
[[Fil:Devimahatmya_Sanskrit_MS_Nepal_11c.jpg|mini|høgre|400px|Manuskript på sanskrit skrive med [[bhujimol]]skrift i [[Bihar]] eller [[Nepal]] på [[1000-talet]].]]
Sanskrit stammar frå [[vedisk]], språket til det vediske folket, som kom til India nokre tusen år f.Kr. Språket slik det eksisterer i dag har alltid vore eit språk for dei lærde. Det blei skildra av grammatikaren [[Pāṇini]] på 300-talet f.Kr. under namnet संस्कृतभाषा ''saṃskṛtabhāṣā'', som tyder 'kultivert språk'. Han skilde med dette språket han skildra frå [[folkespråk]]a, som han kalla प्राकृतभाषा ''prākṛtabhāṣā'', eller 'vanleg språk'. På mellom anna [[hindi]] blir संस्कृत ''saṃskṛta'' uttala [sǝ̃skrit], som er opphavet til namnet på språket i europeiske språk, ''sanskrit''. [[Prakrit]] blei omgrepet ein brukte om folkespråk som seinare utvikla seg til moderne indiske språk, som [[hindi]], [[panjabi]] og [[gujarati]].

Språket er blitt noko påverka av talespråka, men har òg sjølv påverka dei. Ein vil finna lånord frå sanskrit i dei fleste indiske språka, også dei [[dravidiske språk|dravidiske]], som ikkje er i slekt med det. Også ikkje-indiske språk, som [[thai]] og [[tagalog]], inneheld lånord frå sanskrit grunna kontakt med hinduar i tidlegare tider.

I nyare tid er det òg teke inn mange sanskritord i offisiell hindi, for å reinska ut påverking frå [[urdu]], og markera eit skilje til dette elles så like grannespråket.

== Skrift ==
[[Fil:Phrase sanskrit.png|mini|300px|Sanskrit-setninga «[[Sjiva]] signe dei som finn åtgaum i gudespråket.» skrive med ulike indiske skrifttypar.]]

I dag skriv ein helst sanskrit med देवनागरी [[devanāgarī]]skrift, men denne bruken tok først til på [[1100-talet]] og blei ikkje standard før på [[1700-talet]].
Før dette hadde ein gjerne brukt [[nāgari]], ei tidleg form av devanāgarī, शारदा [[śāradā]] og मोडी [[moḍī]].

Kjerneområde for særskilde språk brukte sine eigne skriftspråk, til dømes [[bengali]] i aust og [[kannada]] i sør. Tamilske brukarar av sanskrit utvikla [[grantha]]skrifta frå det [[tamil]]ske alfabetet.
== Fonologi ==
=== Konsonantar ===
Sanskrit har desse [[konsonant]]-[[fonem]]a. I kvar rute i tabellen er konsonanten fyrst skriven med [[devanāgarī]], deretter, i feite typar, med [[IAST]] (''International Alphabet of Sanskrit Transliteration'') og til slutt, i hakeparentesar, med [[IPA]]-transkripsjon.

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|- bgcolor='#C0F0C0'
|
|style="text-align:center"| '''[[Labial]]'''
|style="text-align:center"| '''[[Alveolar]]'''
|style="text-align:center"| '''[[Postalveolar]]<br />[[apikal]]'''
|style="text-align:center"| '''[[Postalveolar]]<br />[[laminal]]'''
|style="text-align:center"| '''[[Dorsal]]'''
|style="text-align:center"| '''[[Glottal]]'''
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Plosiv]] [[ustemd]] [[uaspirert]]'''
| style="text-align:center"| प '''p''' [p]
| style="text-align:center"| त '''t''' [t̻]
| style="text-align:center"| ट '''ṭ''' [ʈ]
| style="text-align:center"| च '''c''' [ʧ]
| style="text-align:center"| क '''k''' [k]
| style="text-align:center"| 
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Plosiv]] [[ustemd]] [[aspirert]]'''
| style="text-align:center"| फ '''ph''' [pʰ]
| style="text-align:center"| थ '''th''' [t̻ʰ]
| style="text-align:center"| ठ '''ṭh''' [ʈʰ]
| style="text-align:center"| छ '''ch''' [ʧʰ]
| style="text-align:center"| ख '''kh''' [kʰ]
| style="text-align:center"| 
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" |  '''[[Plosiv]] [[stemd]] [[uaspirert]]'''
| style="text-align:center"| ब '''b''' [b]
| style="text-align:center"| द '''d''' [d̻]
| style="text-align:center"| ड '''ḍ''' [ɖ]
| style="text-align:center"| ज '''j''' [ʤ]
| style="text-align:center"| ग '''g''' [g]
| style="text-align:center"| 
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" |  '''[[Plosiv]] [[stemd]] [[aspirert]]'''
| style="text-align:center"| भ '''bh''' [bʱ]
| style="text-align:center"| ध '''dh''' [dʱ]
| style="text-align:center"| ढ '''ḍh''' [ɖʱ]
| style="text-align:center"| झ '''jh''' [ʤʱ]
| style="text-align:center"| घ '''gh''' [gʱ]
| style="text-align:center"| 
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Nasal]]'''
| style="text-align:center"| म '''m''' [m]
| style="text-align:center"| न '''n''' [n̻]
| style="text-align:center"| ण '''ṇ''' [ɳ]
| style="text-align:center"|
| style="text-align:center"|
| style="text-align:center"| 
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Frikativ]]'''
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| स '''s''' [s̻]
| style="text-align:center"| ष '''ṣ''' [ʂ]
| style="text-align:center"| श '''ś''' [ʃ]
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| ह '''h''' [ɦ]
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Rotikon]]'''
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| र '''r''' [ɾ]
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| 
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Approksimant]]'''
| style="text-align:center"| व '''v''' [ʋ]
| style="text-align:center"| ल '''l''' [l̻]
| style="text-align:center"|
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| य '''y''' [j]
| style="text-align:center"| 
|-
|}

* I tabellen er dei fire øvste radene kalla [[plosiv]]ar, trass i at dei fire øvste [[konsonant]]ane i kolonnen [[postalveolar]] [[laminal]] er [[affrikat]]ar.
* Dei [[artikulasjonsstad]]ene som er kalla ''[[postalveolar]] [[apikal]]'' og ''[[postalveolar]] [[laminal]]'' i tabellen, blir ofte kalla '''[[retrofleks]]''' og '''[[palatal]]'''. 
* [[Opposisjon]]en mellom dei [[lingval]]e [[nasal]]ane न '''n''' og ण '''ṇ''' [ɳ] er [[nøytralisert]] ved sida av [[postalveolar]]e [[laminal]]e [[konsonant]]ar, og vi finn ङ '''ṅ''' [ŋ] i staden. 
* Opposisjonen mellom alle dei tre [[nasal]]ane, dvs. म '''m''', न '''n''' og ण '''ṇ''' [ɳ], er [[nøytralisert]] føre alle [[obstruentar]] – dvs. [[plosiv]]ane og [[frikativ]]ane i tabellen over – og vi finn ein [[homorgan]] [[nasal]], mao. म '''m''' føre dei [[labial]]e; न '''n''' føre [[alveolar]]e [[laminal]]e; ण '''ṇ''' føre [[postalveolar]]e [[apikal]]e; ञ '''ñ''' [ɲ] føre [[postalveolar]]e [[laminal]]e; og ङ '''ṅ''' føre [[dorsal]]e. I staden for म '''m''', न '''n''', ण '''ṇ''', ञ '''ñ''' [ɲ] og ङ '''ṅ''' skriv ein ofte अनुस्वार '''[[anusvāra]]''', ein prikk over føregåande konsonant, som blir translitterert som '''ṃ''', jamfør दंतः '''daṃtaḥ''' 'tann'. Når konsonanten etter [[anusvāra]] er ein [[frikativ]], ein [[approksimant]] eller eit [[rotikon]] ('''s''', '''ṣ''', '''ś''', '''h''', '''v''', '''l''', '''y''' eller '''r'''), blir han realisert ved [[nasal]]isering av føregåande [[vokal]], slik at संसार '''saṃsāra''' 'attfødingssyklus' blir uttala [sãsaːɾa].
* Legg merke til at sanskrit-[[ortografien]] har eigne symbol for to nasalar som ikkje er eigne [[fonem]], nemleg ञ '''ñ''' og ङ '''ṅ'''.
* Når '''h''' står sist i eit ord, blir han skriven ः '''ḥ''' og uttala ustemt, dvs. som [h]. Jamfør अश्वः '''aśvaḥ''' 'hest'.

=== Vokalar ===
Sanskrit har tre [[kort]]e [[monoftong]]ar, fem [[lang]]e [[monoftong]]ar og to [[diftong]]ar. I kvar rute i tabellen er konsonanten fyrst skriven med [[devanāgarī]], deretter med [[IAST]] (''International Alphabet of Sanskrit Transliteration'') og til slutt med [[IPA]]-transkripsjon.

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|+ '''Korte monoftongar'''
|- bgcolor='#C0F0C0'
|
| '''[[Fremre]] [[urunda]]'''
| '''[[Sentral]] [[urunda]]'''
| '''[[Bakre]] [[runda]]'''
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Trong]]'''
| style="text-align:center"| इ '''i''' [ɪ]
| style="text-align:center"|
| style="text-align:center"| उ '''u''' [ʊ]
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Midtre]]'''
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"|
| style="text-align:center"| 
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Open]]'''
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| अ '''a''' [a]
| style="text-align:center"|
|-
|}

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|+ '''Lange monoftongar'''
|- bgcolor='#C0F0C0'
|
| '''[[Fremre]] [[urunda]]'''
| '''[[Sentral]] [[urunda]]'''
| '''[[Bakre]] [[runda]]'''
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Trong]]'''
| style="text-align:center"| ई '''ī''' [iː]
| style="text-align:center"|
| style="text-align:center"| ऊ '''ū''' [uː]
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Midtre]]'''
| style="text-align:center"| ए '''e''' [eː]
| style="text-align:center"|
| style="text-align:center"| ओ '''o''' [oː]
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | '''[[Open]]'''
| style="text-align:center"| 
| style="text-align:center"| आ '''ā''' [aː]
| style="text-align:center"|
|-
|}

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|+ '''Diftongar'''
|- bgcolor='#C0F0C0'
|
| '''[[Fremre]] [[urunda]]'''
| '''[[Sentral]] [[urunda]]'''
| '''[[Bakre]] [[runda]]'''
|-
! style="background-color:#C0F0C0; text-align:left" | Frå '''[[open]]''' til '''[[trong]]'''
| style="text-align:center"| ऐ '''ai''' [aɪ]
| style="text-align:center"|
| style="text-align:center"| औ '''au''' [aʊ]
|}

=== Syllabiske konsonantar ===
Sanskrit har tre [[syllabisk]]e [[konsonant]]ar, dvs. konsonantar som fungerer som [[kjerne]] i [[staving]]a, nemleg dei tre [[likvid]]ane ऋ '''ṛ''' [r̩], ऋृ '''ṝ''' [r̩ː] og लृ '''ḷ''' [l̩].

== Morfologi ==
==Kjelder==
{{Fotnoteliste}}
== Bakgrunnsstoff ==
{{Interwiki|kode=sa}}

{{Indoariske språk}}
{{Autoritetsdata}}

[[Kategori:Sanskrit| ]]
[[Kategori:Einskildspråk]]
[[Kategori:Liturgiske språk]]