Sjå kjelda til Jødedommen

{{Jødedom}}
'''Jødedommen''' er den [[religion|religiøse]] [[kultur]]en åt det [[jødar|jødiske]] folket. Han er ein av dei først dokumenterte [[monoteisme|monoteistiske]] religionane og ein av dei eldste religiøse [[tradisjon]]ane som framleis blir praktisert utan avbrot. Trusprinsippa og historia åt jødedommen dannar ein hovuddel av grunnstammen i dei andre [[abrahamittiske religionar|abrahamittiske religionane]], inkludert [[kristendommen]] og [[islam]] (med dei to utleidde religionane [[bahai|bahá’í]] og [[sikhismen|sikhisme]]). Den hebraiske [[Bibelen]], ''[[Tanákh]]'', er såleis òg heilag skrift for dei kristne og blir av dei kalla ''[[Det gamle testamentet]]''.

Over dei siste om lag 2500 åra har jødedommen ikkje vore monolittisk i praksis og har ikkje retta seg fullt ut etter noka enkelt sentralisert og allment godteken autoritet eller bindande [[dogme]]. Trass i dette har jødedommen i alle sine variasjonar halde seg relativt tru mot ei rad [[jødiske trusprinsipp|religiøse prinsipp]]. Det mest sentrale av desse er trua på éin enkelt, allvitande [[transcendent]] [[Gud]] som skapte [[universet]] og fortset å spela ei rolle i det. Etter jødisk tru inngjekk den Gud som skapte verda ei pakt med det jødiske folket og openberra lovane og boda sine åt dei i form av ''[[Torá]]en''. Jødisk religiøs og kulturell praksis har utgangspunkt i studiet og utøvinga av desse lovane og boda slik dei blir tolka av dei ulike antikke og moderne autoritetane.

Jødedommen lèt seg ikkje enkelt definere inn i konvensjonelle [[vestleg kultur|vestlege]] kategoriar som [[religion]], [[etnisitet]] eller [[kultur]] — delvis på grunn av si godt over 3000 år gamle, samanhengande historie. I denne tida har jødane opplevd [[slaveri]], [[anarkisme|anarkistisk]] sjølvstyre, [[teokrati]]sk sjølvstyre, [[erobring]], [[okkupasjon]] og [[eksil]].  Det jødiske folket har vore i kontakt med, og vorte påverka av, [[Egypt i antikken|gammalegyptisk]], [[babylon]]sk, [[Det persiske riket|persisk]], [[Antikkens Hellas|hellenistisk]] og [[romarriket|romersk]] kultur såvel som [[renessansen]], [[opplysningstida]] (sjå t.d. [[haskalá]]) og [[1800-talet]]s [[nasjonalromantikken|nasjonalromantikk]] og [[nasjonalisme]]. Ut frå denne bakgrunnen har Daniel Boyarin hevda at ''“Jewishness disrupts the very categories of identity, because it is not national, not genealogical, not religious, but all of these, in dialectical tension.”'' («Jødiskheit strid mot sjølve grunnkategorien ‘identitet’ fordi ho ikkje er nasjonal, ikkje [[genealogi]]sk, ikkje [[religion|religiøs]], men alle desse i [[dialektikk|dialektisk]] spenning.»)

Slik sett har dei mange som opp gjennom årtusena har konvertert til jødedommen ikkje berre til teke seg ei tru, men òg ein etnisistet — som det går tydeleg fram av den kanskje mest kjende konverteringa, når Rut i ''[[Ruts bok]]'' (ein del av både den jødiske ''[[Tanákh]]'' og det [[kristendommen|kristne]] ''[[Det gamle testamentet|Gamle testamentet]]'') seier åt [[Na‘omi]]: {{hebraisk|עמֵּךְ עַמִּי וֵֽאלֹהַֽיִךְ אֱלֹהָי׃}} «Folket ditt er folket mitt, og Guden din er Guden min!» ''([[Ruts bok]], kap. 1, v. 16)''

I mange religionar er det vanleg å dra på valfart til spesifikke heilage stader i løpet av året eller livet — jfr. [[hadj]] til [[Mekka]] i [[islam]] og [[pilegrimsfart]] til [[Roma]], [[Jerusalem]] eller [[Betlehem]] i [[kristendommen]]). I jødedommen er det tre slike valfartsfestar — [[pesah|pesaḥ]] (påske), [[sjabu‘ót]] (jød. [[pinse]]) og [[sukkót]] (lauvhyttefesten). Medan [[Tempelet i Jerusalem]] stod, drog alle jødar i [[Israel]] som det var praktisk mogleg for på valfart til Tempelet for påskeofferet. I dei fleste utgåver av ''[[Haggadá sjel pesah|Haggadá sjel pesaḥ]]'', eller [[haggadáen]], seier ein {{hebraisk|לְשָׁנָה הַבָּאָה בִּירֽוּשַׁלַֽ‌ִם}} — «Året som kjem, i [[Jerusalem]]!»

'''Det jødiske bøneritualet''' er kodifisert i ein [[siddúr]] (bønebok). Ein bed i utgangspunktet tre gonger dagleg — anten privat eller i [[synagoge]]n.

== Innleiing ==
[[Fil:Menorah7a.png|mini|venstre|Den sjuarma [[menora]]en (lysestaken) vart bruka i [[Tempelet i Jerusalem]] og er eit gammalt symbol for jødedommen.]]
[[Fil:SPAmster.JPG|mini|Hovudrommet i ein [[synagoge]] (eit jødisk gudshus). {{Foto|«Joaotg»}}]]

Både tradisjonell jødisk tru og dei fleste historisk-kritiske forskarar reknar visse trekk som ulike frå dei andre religiøse [[kult]]ane som fanst på den tida at jødedommen skilde seg ut som eigen religion. Eitt slikt trekk var [[monoteisme]]n. Dette trekket var, etter historikaren [[Yehezkel Kaufman]] sitt syn, signifikant i og med at jødedommen hevda at Gud skapte — og bryr seg om — menneskja. I [[polyteisme|polyteistiske]] religionar rekna ein ofte med at menneska vart skapte ved eit uhell, og at gudane primært er opptekne av forholdet til andre gudar heller enn til menneska.

Eit anna særtrekk er at ''[[Torá]]en'' spesifiserer at israelittane skal leva etter eit antal bod ([[613 miṣvót]] etter [[rabbanittisk jødedom]]). Andre trussystem på same tid legg hovudsakleg eller eksklusivt vekt på templa der [[prest]]ane tilbad gudane sine gjennom ofring. Israelittane hadde òg eit system av [[Tempelet i Jerusalem|tempel]], [[kohaním|presteskap]] og offerritual — men desse var ikkje den einaste måten å tena Gud på.

=== Monoteisme ===

[[Bibelkritikk|Bibelkritikarar]] er ikkje einige om kva tid [[monoteisme]]n oppstod i jødedommen. Tradisjonelle jødar hevdar at dette er uttrykt direkte i [[Torá]]en, der [[JHVH|Gud]] integrerer dette i [[Dei ti boda]]:

<blockquote>
«Eg er [[JHVH]], guden dykkar, som brakte dykk or landet Egypt, frå slavehuset. Ikkje vere det åt dykk andre gudar føre åsynet mitt. Ikkje gjer åt dykk avgudsstatuar eller kva som helst slags bilete som [representerer noko] i himlane ovanfor eller <som> på jorda nedanfor eller <som> i vatna nedanfor jorda; ikkje bøy dykk åt dei og ikkje ten dei — for eg er [[JHVH]] guden dykkar, ein streng gud, gjer vitjing for overgrepa åt fedrar på borna og på tredje og fjerde ættarled åt dei som hatar meg; og gjer godt til tusen [ættarled] til dei som elskar meg og til dei som vaktar boda mine.» <small>''(ordrett omsetjing frå [[Andre mosebok|2. mos.]] 20:2–6 = [[Femte mosebok|5. mos.]] 5:6–10)''</small>
</blockquote>

Dette synet blir vidare understreka av det første verset av [[Sjemà‘]] (''[[Femte mosebok|5. mos]]'' 6:4), som kan omsetjast på to måtar:
* «Høyr, Israel: JHVH er guden vår; JHVH er éin!»
* «Høyr, Israel: JHVH er guden vår; JHVH åleine!»

Slik er altså trua på [[Gud]]s eksistens, på Guds æve, på Gud som einaste skapar av alt som finst og på Gud som forfattaren av verdshistoria, sjølve fundamentet i jødedommen som religion. Å vende seg bort frå denne trua er å vende seg bort frå Gud og frå essensen av jødisk tru etter den jødiske forståinga av [[Dei ti boda]]. Vidare blir det kravd at ein ikkje skal tru på noko anna enn Gud og Gud åleine. Dermed er tru på eller dyrking av fleire guddommar, ander eller [[inkarnasjon]]ar forbode etter jødisk tru. Idéen at Gud er ein [[dualisme|dualitet]] eller ei [[treeinigheit]] er rekna som eit kjettersk syn og som eit steg mot [[polyteisme]].

Det er òg forbode å «gjera [seg] avgudsstatuar eller [...] bilete som [representerer noko] i himlane ovanfor eller <som> på jorda nedanfor eller <som> i vatna nedanfor jorda; ikkje bøy dykk åt dei og ikkje ten dei». Dette blir i jødedommen sett på som eit totalforbod mot alle skulpturar eller bilete som ein sjølv eller andre kan komma til å bøye seg for og tena, inkludert [[krusifiks]] og [[religiøse ikon]] og alle [[måleri]] eller andre kunstnarverk som representerer [[Gud]]. Ein må ikkje bøye seg for eller tena noko anna vesen eller objekt enn Gud åleine.

=== Praktisk gudsteneste og dei 613 boda ===
Praktisk gudsteneste inkluderer i jødedommen å helge kvardagslivet til det andelege nivået i [[Tempelet i Jerusalem]] ved å tena Gud gjennom dei vanlege aktivitetane i dagleglivet. Slik er t.d. matbordet sett på som eit offerbord der ein reinsar seg først (gjennom handvask med tilhøyrande signing) og òg seier signingar føre og etter maten. Ved sanseinntrykk (særleg [[syn]], [[høyrsel]], [[lukt]] og [[smak]]) finst det særskilde signingar som blir framsagde. Til og med etter toalettbesøk finst det ei eiga signing. Det heiter tradisjonelt at dette er ein viktig del av korleis kvar jøde kan oppnå eit betre liv i ‘Olám habbá (‘verda som kjem’) eller Gan ‘Éden (paradis). Merk likevel at det ikkje finst noko enkelt eller eintydig bilete av livet etter døden i jødedommen, og livet etter døden er heller ikkje eit sentralt område i jødisk tru.

== Utviklinga av jødedommen ==

=== Religiøst syn ===

Temaet i ''[[Tanákh]]'' (Den hebraiske bibelen) er [[israelittar|israelittane]] (òg kalla [[hebréarar|hebréarane]]) sitt tilhøve til [[JHVH|Gud]] som det attspeglar seg i historia deira frå den første byrjinga til bygginga av det andre [[Tempelet i Jerusalem]] kring [[-350|350 fvt.]] Dette tilhøvet er skildra som problematisk, med israelittane sin indre konflikt mellom trua på [[JHVH|Gud]] og tiltreknaden til andre [[gudar]] og med nokre israelittar — særleg [[Abraham i Bibelen|Abrahám]], [[Jakob|Ja‘akób]] (Jakob; seinare kjend som [[Jisraél]]) og [[Moses|Mosjé]] (Moses) — sin kamp med Gud.

Etter trua i [[ortodoks jødedom]] og blant dei fleste tradisjonelle og/eller religiøse [[jødar]], var [[Abraham]] den første jøden. [[rabbinsk litteratur|Den rabbinske litteraturen]] hevdar at han var den første til å avvise [[avgudsdyrking]] og til å preike for [[monoteisme]]. Som løn lova Gud at Abraham skulle få born: ''“Sjå no til himmels og tel stjernene — om du greier å telja dei;” og [Gud] sa åt honom: “Slik skal han vera, sæden din.” ([[Første mosebok|1. mos.]] 15:5)'' Det første barnet til Abraham var [[Ismael|Jisjma‘él]], og den andre sonen hans var [[Isak|Jiṣ’ḥák]] (Isak), som Gud sa skulle fortsetja arbeidet åt Abraham og erve landet [[Israel]] (då kalla [[Kanaan|Kena‘an]] (Kanaan)), etter å ha vorte sendt or landet og berga att. Gud sendte [[patriark]]en Ja‘akób og borna hans til [[Antikkens Egypt|Egypt]], kor dei vart gjorde til [[slave|slavar]] nokre generasjonar seinare. Så sendte Gud Mosjé ([[Moses]]) for å berge israelittane frå [[slaveri]]et, og etter [[utgangen or Egypt]], leidde Gud dei til [[Sinaifjellet]] og gav dei ''[[Torá]]en'', for til slutt å føre dei til landet [[Israel]].

Gud sette til oppgåve for etterkommarane av Mosjé sin bror [[Aron|Aharón]] (Aron) å vera ein [[kohén]] (jødisk [[prest]]) i det israelittiske samfunnet. Dei tenestegjorde først i [[Paktteltet]], og seinare hadde etterkommarane deira ansvaret for gudstenesta i [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]] i Jerusjaláim ([[Jerusalem]]).

Straks israelittane kom inn i [[Israel]], vart paktteltet sett opp i byen [[Sjiló]] og vart verande der i over 300 år medan Gud lét store menn og nokre kvinner forsvara [[nasjon]]en mot fiendar som gjekk til åtak på dei — nokre av desse fiendane vart sende som straff for israelittane sine synder. Dette er skildra i ''[[Josvas bok]]'' og ''[[Domarane]]''. Etter som tida gjekk, sokk det andelege nivået åt israelittane så djupt at Gud lèt [[filistinarar|filistinarane]] plyndre paktteltet i Sjiló.

Israelsfolket fortalde da profeten [[Samuel|Sjemu’él]] (Samuel) at dei hadde nådd punktet at dei trengde å styrast av ein permanent [[konge]] på same vis som andre nasjonar, som det er skildra i ''[[Samuelsbøkene]]''. Gud visste at dette ikkje var det beste for dei, men gav etter for bønene deira og lét Sjemu’él utnemne [[Sja’ul av Israel|Sja’úl]] (Saul), ein stor men svært audmjuk mann, til å vera kongen deira. Da folket pressa kong Sja’úl til å gå mot ein ordre som Sjemu’él gav honom, bad Gud Sjemu’él om å utnemne [[David I av Israel|Davíd]] i staden hans.

[[Fil:Western wall jerusalem night.jpg|mini|[[Vestmuren]] (òg kalla «Klagemuren») i [[Jerusalem]] er alt som er kjent å stå att etter det andre [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]]. [[Tempelberget]] er den aller heilagaste staden i jødedommen.]]

Med ein gong kong Davíd hadde teke over, fortalde han profeten [[Natán]] at han ønskte å byggje eit varig [[tempel]], og som løn for gjerningane hans lova Gud Davíd at han ville lata sonen hans byggje tempelet, og at trona aldri skulle falle or hendene å borna hans. Davíd sjølv kunne ikkje byggje tempelet fordi han hadde vore involvert i mange krigar — noko som gjorde det umogleg for honom å byggje eit tempel som skulle representere fred. Dermed vart det sonen hans, kong [[Sjelomó I av Israel]] (Salomo el. Salomon) som kom til å byggje det første permanente [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]], etter Guds vilje, i [[Jerusalem]] — som det står skrive i ''[[Kongebøkene]]''.

Etter at kong Sjelomó døydde, vart kongedømmet hans delt i dei to kongedømma [[kongedømmet Israel|Israel]] og [[kongedømmet Juda|Jehudá]] (Juda). Etter fleire hundre år med mykje avgudsdyrking i Nordriket (Israel), lét Gud [[Assyria]] leggje Nordriket under seg og sende folket i eksil. Sørriket (Jehudá), som hadde [[Jerusalem]] som hovudstad, vart verande under styret åt [[Davids hus]]; men, som det òg hadde skjedd i Nordriket, vart det så mykje avgudsdyrking i Sørriket at Gud lét [[Babylon]] leggje under seg Jehudá, øydeleggje Tempelet som hadde stått i 410 år og føre folket i eksil i [[Babylon]] med løfte om at dei skulle få fridommen sin att etter 70 år. Desse hendingane er skildra i ''[[Esaias bok|Jesja‘jáhu]]'' (''Esaias bok'') og ''[[Jeremias bok|Jirmejáhu]]'' (''Jeremias bok'').

Etter sytti år fekk jødane (som innbyggjarane av det tidlegare Sørriket (Jehudá) no vart kalla), komma tilbake til [[Israel]] att under [[Ezra|‘Ezrá]] si leiing og Tempelet vart atteroppbygd, som det står skrive i ''[[Ezras bok]]'' og ''[[Nehemjas bok]]''. Det andre [[Tempelet i Jerusalem]] vart ståande i 420 år, og vart så øydelagt av den [[Romarriket|romerske]] generalen og seinare [[keisar]]en [[Titus]] i år [[70|70 evt.]] Det jødiske tempelet vil liggja i ruinar inntil ein etterkommar av kong [[David I av Israel|Davíd]] ris opp og atteropprettar Israels ære og byggjer opp att [[Tempelet i Jerusalem]].

''[[Torá]]en'' som vart gjeven israelsfolket på [[Sinaifjellet]] vart oppsummert i dei fem [[mosebøkene]]. Saman med ''[[Nebi’ím]]'' (Profetane) og ''[[Ketubím]]'' (Skriftene) utgjer han [[Den skriftlege Toráen]]. Detaljane og tolkinga av lova, som blir kalla «[[Den munnlege Toráen]]», var opphavleg ikkje nedskriven. Men ettersom forfølginga av jødane auka og tradisjonen etterkvart stod i fare for å bli gløymd, seier den [[rabbanittisk jødedom|rabbanittiske tradisjonen]] at desse munnlege lovane vart nedskrivne i ''[[Misjná]]'' og ''[[Talmúd]]'', såvel som i andre heilage skrifter.

=== Historisk-kritisk syn ===

Sjølv om [[monoteisme]]n er eit grunnleggjande drag i [[rabbanittisk jødedom]], hevdar fleire kritiske bibelforskarar at visse vers i ''[[Torá]]en'' impliserer at dei tidlege israelittane aksepterte at fleire [[gudar]] fanst, medan dei såg sin eigen [[JHVH|Gud]] som den einaste Skaparen — og som derfor var den einaste som skulle tenast — eit [[henoteisme|henoteistisk]] syn ikkje heilt ulikt kva ein finn i delar av [[hinduismen]].

Etter det desse forskarane hevdar, vart det først under [[hellenismen]] at fleirtalet av jødar ome til å tru at deira Gud var den einaste Gud — og dermed alles Gud — og at Guds openberring av ''[[Torá]]en'' inneheldt universelle sanningar. Forskarane står for synet at denne nye haldninga reflekterte ei aukande ikkje-jødisk interesse i jødedommen. (Nokre [[grekarar]] og [[romarar]] rekna jødane som eit svært «filosofisk» folk fordi dei trudde på ein Gud som ikkje kunne avbildast visuelt.) Samtidig førte aukande jødisk interesse for [[gresk filosofi]], som søkte å finne universelle sanningar, til (i alle fall potensielt) idéen om [[monoteisme]] — i det minste i tydinga av at «alle gudar er Éin».

Etter denne teorien byrja jødar å bryne seg på spenninga mellom [[partikularisme]] (at berre jødar plikta å overhalde ''Toráen'') og [[universalisme]] (at ''Toráen'' inneheld universelle sanningar). Det postulerte resultatet er eit sett av trusprinsipp og religiøs praksis som gjeld identitet, [[etikk]] og samhøvet mellom menneskja og naturen og menneskja og Gud som undersøkjer og vektlegg «skilnader» — som t.d. skilnaden mellom jødar og ikkje-jødar; dei lokale skilnadene i jødisk praksis; eit skarpt blikk på skilnaden i tydingane til tre ord under teksttolking; forsøk på å halde på og kodifisere ulike synspunkt innanfor tekstane; og ei relativt markant unngåing av [[trusprinsipp]] og [[dogme]].

I motsetnad til det ortodokse religiøse synet på Den hebraiske bibelen, postulerer kritiske bibelforskarar òg at ''[[Torá]]en'' er oppbygd av eit tal inkonsistente tekstar som vart redigerte saman på ein måte som rettar merksemda mot avvikande tradisjonar — sjå [[dokumentarhypotesen]].

== Religiøs doktrine og trusprinsipp ==
:''Hovudartikkel: '''[[Jødiske trusprinsipp]]'''.''

Medan jødedommen alltid har halde på eit tal [[jødiske trusprinsipp]], så finst det ikkje noka universelt godteken [[truvedkjenning]], nokon fast [[dogmatikk]], nokon fast definert korpus av ortodoks tru eller nokon fullt ut bindande [[katekisme]]. Denne pluralistiske haldninga til religiøs lære går attende minst 2&nbsp;000 år og gjer det vanskeleg å gjeva noka fulldekkjande skildring av [[jødisk teologi]]. Enkelte [[rabbinar]]ar, meinigheiter og rørsler har til tider vore einige om faste trussetningar, men samtidig har andre rabbinarar og jødiske grupper gjerne vore ueinige i detaljane. Sidan det spesifikt ikkje finst nokon sentralisert religiøs autoritet, har normalt ikkje noko spesifikt trusprinsipp vunne over noko anna trusprinsipp.

Da den [[jødar|jødisk]]-[[Romarriket|romerske]] [[historikar]]en [[Josephus]] prøvde å definere [[kven er jødisk?|kven som er jødisk]], la han vekt på religiøs praksis og tradisjonar heller enn på [[religiøs tru]], og han definerte [[heresi]] som avvik i praksis heller enn som avvik i tru. Han viste til at [[konvertering til jødedommen]] inkluderte [[omskjering]] [av menn] og å binde seg til å halde seg til tradisjonell jødisk praksis.  Samtidig er det på den andre sida klårt at trusprinsipp òg kan spela ei rolle, særleg i [[ortodoks jødedom]]. Trusprinsipp som ortodoks jødedom reknar som viktige nok til at den som avvisar dei offentleg risikerer å bli rekna som [[apikoros]] (‘heretikar’) inkluderer trua på at ''[[Torá]]en'' vart openberra av [[JHVH|Gud]].

I løpet av hundreåra er eit tal klåre formuleringar av jødiske trusprinsipp vortne framsette; mange av dei med visse fellestrekk, men med avvik i mange detaljar. Ei grundig saumfaring av dei viser mykje variasjon i toleransen for ulike [[jødisk teologi|teologiske]] perspektiv. Av alle desse er den formuleringa som blir rekna som mest autoritativ dei tretten trusprinsippa åt [[Maimonides]]:

<blockquote>
# Eg trur med full tillit at Skaparen, signe Namnet Hans, Han skapte og rettleidde alt det skapte; og Han åleine laga, lagar og vil laga alt det lagde.
# Eg trur med full tillit at Skaparen, signe Namnet Hans, Han er [[monoteisme|Éin]], og det finst ikkje ein skapar som Han blant alle andlet; og Han åleine var, er og vil vera vår Gud. 
# Eg trur med full tillit at Skaparen, signe Namnet Hans, ikkje har kropp, ikkje noko kroppsleg kan setjast i samband med Honom og Han har ikkje noka som helst slags form. 
# Eg trur med full tillit at Skaparen, signe Namnet Hans, Han er den Første og Han er den Siste. 
# Eg trur med full tillit at Skaparen, signe Namnet Hans, Han åleine er det rett å be til; og det er ikkje rett å be åt nokon annan. 
# Eg trur med full tillit at alle profet-orda er sanne. 
# Eg trur med full tillit at profetiet åt [[Moses|Mosjé]] (Moses) læraren vår, fred vere med honom, var sant, og at han var far åt alle profetane, dei som var føre honom og dei som var etter honom. 
# Eg trur med full tillit at heile ''[[Torá]]en'' som vi eig no er den ''Toráen'' som vart gjeven åt Mosjé, læraren vår, fred vere med honom. 
# Eg trur med full tillit at denne ''Toráen'' ikkje vil endrast, og det vil ikkje komma ein annan ''Torá'' frå Skaparen, signe Namnet Hans. 
# Eg trur med full tillit at Skaparen, signe Namnet Hans, veit alle gjerningar åt menneska og alle tankane deira — som det er sagt: «Den som formar hjarta deira alle, Den som skjønner alle gjerningane deira.» ''([[Davidssalmane|Salme]] 33:15)'' 
# Eg trur med full tillit at Skaparen, signe Namnet Hans, gjer godt mot voktarane av boda Sine, og straffar overtrædarane mot boda Sine. 
# Eg trur med full tillit at [[Masjíaḥ]] (Messias) vil komma, og enda om han lèt vente på seg, vil eg venta kvar dag på at han kjem. 
# Eg trur med full tillit at dei døde vil livne opp att på den tida det behagar Skaparen, signe Namnet Hans og setje minnet Hans høgt for evig og i ævers æva.
</blockquote>

== Den tradisjonelle jødiske bokhylla ==
[[Fil:Torah.jpg|mini|Ein [[torárull]]. [[Torá]]en inneheld dei fem mosebøkene — den første av dei tre hovuddelane av ''[[Tanákh]]''.]]

Jødane blir ofte kalla «Bokfolket», og jødedommen har ein svært gammal intellektuell tradisjon som fokuserer på tekstbasert [[torástudium]]. Det følgjande er ei grunnleggjande, strukturert liste over sentrale verk i jødisk praksis og tankegods. For eit meir detaljert oversyn, sjå artikkelen [[rabbinsk litteratur]].

* [[Tanákh]] (Den hebraiske [[Bibelen]], svarande til det kristne [[Det gamle testamentet|Gamle testamentet]]) og jødiske bibelstudium, som inkluderer:
** [[Mesorá]]
** [[Targúm]]
** [[Jødisk bibelsk eksegese]] (sjå og [[Medrásj]] nedanfor)
* Arbeid frå den [[talmud]]iske perioden (klassisk rabbinsk litteratur)
** [[Misjná]] med sine kommentarar.
** [[Talmúd]]:
*** [[Talmúd jerusjalmí]] med sine kommentarar.
*** [[Talmúd bablí]] med sine kommentarar.
** [[Toseftá]] og dei [[mindre massekhtót]].
** [[Medrásj|Medrasjisk litteratur]]:
*** [[Halakhisk medrásj]]
*** [[Aggadisk medrásj]]
* [[Halakhisk]] litteratur
** Dei større kodifiseringane av [[Halakhá]] (jødisk religiøs og verdsleg lov og skikk)
*** [[Misjné Torá]] med sine kommentarar.
*** [[Arba‘á turím]] («Tur») med sine kommentarar.
*** [[Sjulḥán ‘arúkh]] med sine kommentarar.
** Andre bøker om jødisk lov og skikk
** [[Responsa]]-litteraturen
* Jødisk tenking og etikk
** [[Jødisk filosofi]]
** [[Kabbalá]]
** [[Ḥasidisk jødedom|Ḥasidiske]] verk
** [[Jødisk etikk]] og [[musárrørsla]]
* [[Siddúr]]en (den jødiske bønneboka) og [[jødisk liturgi]]
** [[Jødiske bøner]] og signingar
* ''[[Pijjutím]]'' (klassiske jødiske dikt)
** [[Kerobá]]
** [[Pizmón]]
** [[Bakkasjá]]

== Jødisk lov og interpretasjon ==
:''Hovudartikkel: '''[[Halakhá]]'''.''

Grunnlaget for jødisk lov og tradisjon («[[halakhá]]») er [[Torá]]en (dei fem mosebøkene) Etter [[rabbanittisk jødedom|rabbanittisk]] tradisjon er det [[613 miṣvót|613]] bod i Toráen. Nokre av desse boda er retta utelukkande eller hovudsakleg mot menn eller kvinner; nokre berre til [[kohaním]] (kohanittar, prestefamiliar) og [[leviím]] (levittar, tempeltenarfamiliar); nokre berre til dei som driv [[landbruk]] innanfor landet [[Israel]]; og mange galdt berre da [[Tempelet i Jerusalem]] stod. Slik er det under 300 av dei 613 boda som faktisk er bindande i dag.

Mens ein del jødiske og andre israelittiske grupper har hevda at den skriftleg overleverte [[Torá]]en er den einaste autoritative kjelda til jødisk lov (slik som [[sadukkearar|sadukkearane]] og [[karaittisk jødedom|karaittane]], og òg [[samaritansk religion|samaritanarane]]), held den største gruppa av jødar, dei [[rabbanittisk jødedom|rabbanittiske]] jødane, på trua om at det òg finst ein autoritativ [[den munnlege Toráen|munnleg lov]]. Desse munnlege tradisjonane vart traderte av [[farisearar|farisearane]] under tida at det andre Tempelet stod og vart seinare skrivne ned i ''[[Misjná]]'' og kommentert, kritisert og utvida av seinare generasjonar av jødiske lærde.

Rabbanittisk jødedom har alltid halde på at bøkene i ''[[Tanákh]]'' — òg kalla «den skriftlege Toráen» — alltid har vorte tradert saman med «[[den munnlege Toráen]]». I forsvar for denne tolkinga peikar tradisjonelle rabbanittiske jødar gjerne på at det i sjølve [[torá]]teksten er mange udefinerte ord og mange nemnde prosedyrar som ikkje har forklåring eller framgangsmåte i grunnteksten. Dette, argumenterer dei, tyder at lesaren er venta å kjenne desse detaljane frå den andre, munnlege versjonen. Denne parallelle tradisjonen var opphavleg berre munnleg tradert og kom dermed til å bli kjend som «[[den munnlege Toráen]]».

Ved [[rebbí]] [[Jehudá hannassí]] (kring [[200]] evt.) si tid, etter Jerusalems øydelegging, vart mykje av dette materialet skrive ned og redigert saman i det som kom til å bli kjent som ''[[Misjná]]''. Over dei neste fire århundra kom denne nedskrivne lovkoden til å bli diskutert, debattert og kommentert i båe hovudsentera for jødedommen på den tida — [[Israel]] og [[Babylon]] (det noverande [[Irak]]), og kommentarane til ''Misjná'' frå desse to samfunna kom til å bli redigerte saman i kvar si skriftsamling — ''[[Talmúd jerusjalmí]]'' og ''[[Talmúd bablí]]''. Desse att har vorte utlagt med kommentarar frå mange torálærde gjennom århundra.

Rabbinsk [[halakhá]], eller det tradisjonelle rammeverket for rabbanittisk-jødisk liv, er altså basert på ein kombinasjon av studium av den skriftlege [[Torá]]en på den eine sida og [[den munnlege Toráen]], det vil seie ''[[Misjná]]'', halakhisk ''[[medrásj]]'' og ''[[Talmúd]]'' med sine kommentarar, på den andre. Halakháen har utvikla seg sakte, gjennom eit [[presedens]]basert system. Litteraturen av spørsmål til torálærde og dei nøye overveide svara deira blir kalla [[responsa]] (på hebraisk שְׁאֵלוֹת וּתְשׁוּבוֹת [šə’ēlōt utšūḇót]). Over tid, etter som praksisane utvikla seg, vart nye kodifiseringar av jødisk lov som baserte seg m.a. på desse responsaa nedskrivne. Slike kodifiseringar inkluderer ''[[Misjné Torá]]'', ''[[Arba‘á turím]]'' (''Tur'') og ''[[Sjulḥán ‘arúkh]]''. Den sistnemnde blir rekna som den viktigaste i tradisjonell europeisk jødedom og blir sett på som autoritativ for det meste av tradisjonell [[askenasisk jødedom|askenasisk]] og [[sefardisk jødedom|sefardisk]] tradisjonell og ortodoks praksis fram til våre dagar.

=== Kva gjer ein person jødisk? ===
:''Hovudartikkel: '''[[Kven er jøde?]]'''.''

Etter rabbanittisk halakhá er kvar den som er fødd av ei jødisk mor eller som har konvertert til jødedommen i samsvar med jødisk lov rekna som jøde. I karaittisk halakhá, blant [[samaritansk religion|samaritanarar]] og enkelte jødiske grupper som inntil nyleg ikkje hadde del i den [[talmud]]iske tradisjonen reknar ein derimot farssida som den avgjerande.

I utgangspunktet er det innanfor alle vanlege retningar av jødedommen mogleg for ikkje-jødar som oppriktig ønskjer å konvertere å gjera det. Generelt er dei ikkje-ortodokse retningane meir opne til dette enn [[ortodoks jødedom]], og innanfor ortodoks jødedom finst det nokre grupper som motset seg å utføre slike konverteringar i prinsippet.

I dei siste åra har [[reformjødedom]] og [[rekonstruksjonistisk jødedom]] tillate å rekne born av éin jødisk forelder som jødisk i alle tilfelle der borna er oppdregne innanfor den jødiske tradisjonen. Denne praksisen blir ikkje godteken av alle rekonstruksjonistar, og innanfor [[konservativ jødedom|konservativ]] og [[ortodoks jødedom|ortodoks]] jødedom blir denne reforma avvist.  Born av ein jødisk far og ei ikkje-jødisk mor vil i slike fall mesta alltid bli hjelpte til å konvertere om dei ønskjer det.

Jødar som sluttar å praktisere jødedommen er framleis rekna som jødiske, og det same gjeld jødar som ikkje godtek [[jødiske trusprinsipp]] og reknar seg som [[agnostikar]]ar eller [[ateist]]ar. Det same gjeld òg i prinsippet ein jøde som konverterer til andre [[religion]]ar (som t.d. [[islam]] eller [[kristendom]]). Men i dette siste fallet misser denne personen statusen som medlem av det jødiske samfunnet (anna enn i fall der konverteringa vart gjort under tvang) og blir kjend som ein fråfallen. I tidlegare tider er det sagt at familie og venner ofte markerte ein formell sørgeperiode for ein slik person, men dette skjer svært sjeldant i dag.

Spørsmålet om kva som er avgjerande for jødisk identitet fekk ny aktualitet med opprettinga av staten [[Israel]], og i [[1950-åra]] bad [[David ben Gurion]] om syn på spørsmålet {{hebraisk|מִיהוּ יְהוּדִי}} («Kven er jøde?») frå jødiske religiøse autoritetar og intellektuelle over heile verda. Spørsmålet er langt ifrå avgjort i politisk forstand og dukkar stadig opp att i [[israelsk politikk]].

=== Jødisk filosofi ===
:''Hovudartikkel: '''[[Jødisk filosofi]]'''.''

Jødisk filosofi som separat disiplin er i stor grad prega av [[dialektikk]]en mellom studium av generell [[filosofi]] og [[jødisk teologi]]. Ein tidleg jødisk filosof som kom til å ha større innverknad på [[kristendommen]] enn på jødedom var den [[nyplatonisme|nyplatonske]] filosofen [[Filo frå Alexandria]]. Storheitstida for jødisk filosofi fann stad i det noverande [[Irak]], [[Algerie]] [[Marokko]], [[Spania]], [[Portugal]] og det sørlege [[Frankrike]] frå [[800-talet]] til [[1400-talet]], da fleire jødiske filosofar var aktive og inspirerte av m.a. [[Platon]] og [[Aristoteles]] og av [[muslimsk filosofi]]. Mellom dei viktigaste jødiske filosofane frå denne tida kan nemnast [[Sjelomó ibn Gabiról]], [[Sa‘adjá Gaón]], [[Maimonides]] og [[Gersonides]].

Under og etter [[opplysningstida]] frå seint på [[1700-talet]] til innpå 1800-talet oppstod [[haskalá]], eller den jødiske opplysningsrørsla. Ein av dei første viktige representantane for haskalárørsla var [[Moses Mendelssohn]]. Moderne filosofar innanfor den jødiske tradisjonen inkluderer [[Martin Buber]], [[Franz Rosenzweig]], [[Mordecai Kaplan]], [[Abraham Joshua Heschel]], [[Will Herberg]], [[Emmanuel Levinas]], [[Richard Rubenstein]], [[Emil Fackenheim]] og [[Joseph Soloveitchik]].

== Retningar av jødedommen ==

=== Etnisk inndeling ===
I aller vidaste forstand kan ein seie at jødedommen inkluderer [[samaritansk religion]] — ei retning som skilde lag med den øvrige jødedommen for godt over 2000 år sidan. Nærmare i slekt med kvarandre er den [[India|indiske]] gruppa [[bene Israel]], den [[Etiopia|etiopiske]] gruppa [[Beta Esrael]], dei [[karaittisk jødedom|karaittiske]] jødane og den mest talrike og utbreidde gruppa, [[rabbanittisk jødedom|rabbanittiske]] jødane.

Den rabbanittiske jødedommen kan delast inn i fleire retningar på geografisk, etnisk og tildels religiøst grunnlag. Dei viktigaste av desse retningane er [[askenasisk jødedom|askenasisk]] (sentral- og austeuropeisk), [[sefardisk jødedom|sefardisk]] (vesteuropeisk), [[mizrahisk jødedom|mizrahisk]] (orientalsk) og [[jemenittisk jødedom]]. Mindre grupper som har spela ei viktig historisk rolle inkluderer [[italiensk jødedom|italiensk]] og [[romaniotisk jødedom|romaniotisk]] ([[Hellas|gresk]]) jødedom.

=== Religiøs og politisk inndeling ===
[[Fil:Erloy.JPG|mini|høgre|[[Ḥasidisk jødedom]] utgjer hovudsakleg ein del av det [[ḥaredisk jødedom|ḥarediske]] samfunnet, den teologisk mest konservative forma av [[rabbanittisk jødedom]].]]
Over dei siste to–tre hundre åra har [[rabbanittisk jødedom]] delt seg opp i fleire ulike [[retningar av jødedommen|retningar]] med ulike syn på religiøse, juridiske og politiske spørsmål. I vår tid er dei viktigaste av desse retningane [[ortodoks jødedom]], [[konservativ jødedom]] (òg kalla masorti), [[rekonstruksjonistisk jødedom]] og [[reformjødedom]]. I motsetnad til [[kristendommen]] har den rabbanittiske jødedommen ikkje opplevd noko gjennomgåande [[skisme]], og dei ulike retningane av rabbanittisk jødedom fortset stadig å overlappe kvarandre i mange saker. Det er t.d. ikkje noko uvanleg i at ein [[konservativ jødedom|konservativ]] jøde går til [[jødiske gudstenester|gudstenester]] i såvel [[ortodoks jødedom|ortodokse]] [[synagoge|synagogar]] som [[reformjødedom|reformsynagogar]].

* [[Ortodoks jødedom]] held på at ''[[Torá]]en'' vart skriven av [[JHVH|Gud]] og diktert ord for ord til [[Moses]], og òg at alle lovane i ''Toráen'' er bindande og utan noka endring. Dei fleste retningane av ortodoks jødedom reknar generelt [[Sjulḥán ‘arúkh]], ein omfattande lovkode skriven av [[Joséf Karo]] på [[1500-talet]], som den definitive kodifiseringa av jødisk lov og hevdar ein full (og, etter manges syn, uendra) kontinuitet mellom jødedommen føre [[opplysningstida]] og vår tids [[ortodoks jødedom|ortodokse jødedom]]. Ortodoks jødedom kan underdelast i hovudretningane [[moderne-ortodoks jødedom]] og [[ḥaredisk jødedom]] (òg kalla «ultraortodoks jødedom».
** [[Ḥasidisk jødedom]] er ei form av [[askenasisk jødedom]] som generelt kan reknast inn under [[ḥaredisk jødedom]], men det finst òg enkelte meir moderne-ortodoksi-orienterte ḥasidiske miljø (t.d. miljøet som [[Shlomo Carlebach]] etablerte). (I tillegg er [[ḥasidisk jødedom]] det historiske utgangspunktet for den politisk [[venstreorienterte]] og religiøst reformorienterte [[Jewish Renewal]]-rørsla.)
* [[Reformjødedom]] er namnet på to ulike retningar av jødedommen: 
[[Fil:ReformJewishService.jpg|mini|høgre|I typisk [[tysk-amerikansk reformjødedom]] blir bønene gjerne sagde på det lokale hovudspråket og kvinner og menn har dei same rollene i religiøs praksis.]]
** [[Tysk-amerikansk reformjødedom]]: Den [[Tyskland|tyske]] og [[Nord-Amerika|vanlegaste nordamerikanske]] forma av reformjødedom blir òg kalla [[liberal jødedom]] (særleg i Storbritannia og [[Nederland]]) eller [[progressiv jødedom]] i [[Europa]] og [[Israel]] i våre dagar. Dette er den klassiske reformjødedommen som han oppstod i [[Hamburg]] og vart overført til [[byen New York]] av [[tyske jødar|tysk-jødiske]] [[emigrant]]ar. Denne greina av reformjødedommen oppstod i [[Berlin]] og [[Hamburg]] i det [[askenasím|askenasisk]]-[[sefardím|sefardiske]] blandingsmiljøet der og som eit resultat av [[opplysningstida]]. Reformjødedommen definerte i byrjinga jødedommen som ein [[religion]], heller enn som ein [[rase]] eller [[kultur]]; rituelle på- og forbod frå ''[[Torá]]en'' vart avviste; og ein la vekt på den [[etikk|etiske]] bodskapen frå [[Nebiím|Profetane]]. Den tysk-amerikanske reformjødedommen utvikla eit eige gudstenesteritual på det lokale hovudspråket og la vekt på personleg samband med tradisjonen heller enn på personleg rituell praksis. I dag har den tysk-amerikanske reformjødedommen generelt utvikla seg mot meir typisk jødisk rituell praksis att, og mange reformmeinigheiter har teke i bruk [[hebraisk språk]] i gudstenesta att og oppfordrar gjerne til i det minste nokre element av privat rituell praksis.
** [[Britisk reformjødedom]]: Inspirert av den tyske reformjødedommen, men med mykje større vekt på jødisk tradisjon og rituell praksis, utvikla det seg ei separat form av reformjødedom i [[Storbritannia]] og nokre byar i [[Nord-Amerika]]. Denne greina, som gjerne blir kalla [[britisk reformjødedom]], vart i utgangspunktet igangsett av [[sefardiske jødar]] og la mykje større vekt på kontinuitet i ritualet. I staden for overgang til det lokale hovudspråket, vart [[hebraisk språk]] styrkt i gudstenestene gjennom at arameiske bøner (slik som «[[Kaddísj]]») vart omsette til hebraisk. Denne forma av reformjødedom, som historisk sett liknar mykje på amerikansk [[konservativ jødedom]] finst i dag hovudsakleg i Storbritannia. I nyare tid har det vore noko tilnærming til [[tysk-amerikansk reformjødedom]], og britiske reformjødar identifiserer seg gjerne meir med amerikansk reformjødedom enn med konservativ jødedom.
* [[Konservativ jødedom]] ([[Nord-Amerika]]) eller [[masorti jødedom]] ([[Europa]] og [[Israel]] var ei retning som tok form i [[USA]] mot slutten av 1800-talet gjennom ei samansmelting av to fløyer — tidlegare reformjødar som følte seg framandgjorte av den tysk-amerikanske reformrørsla si emfatiske avvising av jødisk lov og tidlegare ortodokse jødar som hadde avvist trua på at den munnlege Toráen var ufeilbarleg og kontinuerleg frå Guds openberring på [[Sinaifjellet]] til Joséf Karo sin [[Sjulḥán ‘arúkh]]. I staden ville desse leggje meir vekt på kritiske studium av jødiske tekstar og historie. Konservative jødar legg vekt på at jødane er eit folk såvel som ein religion. Konservative lærde legg ofte særleg vekt på sambandet til [[amora’ím]] — dei vise debattantane i ''[[Talmúd bablí]]'', som var opne for og tok del i debattar og omtolkingar av jødisk lov.
* [[Rekonstruksjonistisk jødedom]] byrja som ei [[rasjonalisme|rasjonalistisk]] filosofisk retning innanfor amerikansk [[konservativ jødedom]] og vart seinare utskild som ei sjølvstendig rørsle som legg vekt på omtolking av jødedommen i det moderne samfunnet.
* [[Humanistisk jødedom]] eller human-etisk jødedom er ei lita [[ikkje-teisme|ikkje-teistisk]] rørsle som legg vekt på jødisk kultur og historie som kjeldene til jødisk identitet. Retninga vart starta i [[USA]] av rabbinar [[Sherwin Wine]] og har hovudutbreiinga si i [[Nord-Amerika]]. Det finst òg ein del tilhengjarar av humanistisk jødedom i [[Europa]], [[Latinamerika]] og [[Israel]].
* (Kristne reknar stundom òg den kristne [[misjon]]sreligionen «[[Jews for Jesus|messiansk jødedom]]» (som fremjar den [[kristendommen|kristne]] trua på [[Jesus]] som [[Messias]]) som ei retning av jødedom. Men den jødiske sjølvforståinga i heile spekteret frå ortodoks til reform er at denne retninga ''ikkje'' fell innanfor jødisk religion, men snarare under [[kristendommen]].)

Mange religiøse/praktiserande jødar ser ikkje på dei religiøse retningane som ein gyldig måte å karakterisere jødar på. I staden klassifiserer dei jødar etter graden av religiøs praksis etter deira eige religiøse utgangspunkt. Dei fleste ortodokse jødar meiner at dei jødane som ikkje held lovane for [[sjabbát]], [[jom tob]] (helgedagar), [[kasjrút]] (kosthaldslovane) og [[tahorat hammisjpahá]] (lovane om menstruasjon og familiereinskap) lyt reknast som ikkje-religiøse. Tilsvarande vil dei seie at kvar jøde som held minst desse lovane (i deira tolking) oftast blir definerte som religiøse/praktiserande.

== Jødisk bøn og rituell praksis ==

=== Bøn ===
:''Hovudartikkel: '''[[Jødiske bøner og gudstenester]]'''.''

[[Fil:YemeniJew1914.jpg|mini|høgre|Ein [[jemenittiske jødar|jemenittisk jøde]] med ein [[kippá]] (kalott) på hovudet og ein [[tallét|telíth]] (tallét, bønesjal) kring seg. Boksane som er festa på panna og eine overarmen med reimar, er [[tefillín]] (bønereimar). Dei lange sidelokkane som er typiske for [[jemenittiske jødar|jemenittiske]] og [[askenasiske jødar|askenasiske]] jødar, blir kalla [[peót]]. Bokrullen han held, er ein [[megillá]].]]

I [[rabbanittisk jødedom]] er det tre daglege gudstenester på vanlege dagar — [[sjaḥarít]] (‘morgons’), [[minḥá]] (‘mjøloffer’, ettermiddagsbøn) og [[ʿArbít|ʿarbít]] (‘kvelds’). (Mange [[askenasiske jødar]] kallar kveldsgudstenesta [[maʿarív]] i staden.) Alle desse gudstenestene inneheld ein velsigningsserie som blir kalla «[[ʿAmidá]]» (‘ståande’). ʿAmidáen blir òg nokre gonger kalla [[tefillá]] (‘bøn’). Særleg blant [[askenasím]] er det vanleg å kalle ʿamidáen «sjemoné ʿesré» (‘18’), ettersom ʿamidáen i tidlegare tider omfatta atten bøner på vanlege kvardagar. (Kring tida at ''[[Misjná]]'' vart skriven ned vart dette talet utvida til 19.) Ei anna hovudbøn er «[[Sjemáʿ Jisraél]]» (‘Høyr, Israel’). Denne bøna blir lesen under ''sjaḥarít'' og ''ʿarbít'', og gjerne òg privat når ein legg seg om kvelden.

Dei fleste bønene i tradisjonelle jødiske gudstenester kan seiast både i fellesgudstenesta og som privat bøn. Unntak frå denne regelen inkluderer «[[Kaddísj]]» og «[[Kedusjá]]» (‘Heilagbøna’) — bøner som berre skal seiast i ''[[minján]]'' — det vil seie ei gruppe av minst ti religiøst myndige og teljande jødar. Denne gruppa blir definert noko ulikt blant ulike jødiske grupper.

Det finst og andre bøner og velsigningar som blir sagde ved ulike høve i løpet av dagen — slik som t.d. signinga før og etter maten.

Den jødiske tilnærminga til bøn varierer mellom dei ulike greinene av jødedommen. Medan alle vanlege undergrupper av rabbanittiske jødar brukar det same materialet av bøner og tekstar (men ein del lokal variasjon i [[resensjon]]en), er det mykje variasjon i kor ofte ein faktisk gjennomfører offentleg eller privat bøn, kva for bøner ein tek med eller utelèt ved ulike høve og kva språk ein brukar for dei ulike bønene. Ein hovudtendens er at ortodokse jødar les det fulle hebraiske/arameiske ritualet på originalspråka og at reformjødar les eit avkorta ritual med mykje bruk av omsetjingar såvel som samtidige dikt og songar av både jødisk og ikkje-jødisk opphav. Konservativ og rekonstruksjonistisk jødedom ligg oftast ein stad mellom desse ytterpunkta.

==== Kledesdrakt og symbol ====

Det finst eit tal vanlege jødiske religiøse symbol og objekt som blir bruka under bøn. ''[[Tallét]]en'' er eit jødisk bønesjal. Ein ''[[kippá]]'' (ofte òg kalla ''jármelke'' blant askenasím) er ein kalott mange jødiske menn og nokre kvinner dekkjer hovuda sine med under bøn og elles når ein er i [[synagoge]]n. Mange [[ortodoks jødedom|ortodokse]] jødar, særleg askenasím, har kippáen på seg heile dagen. ''[[Tefillín]]'' (bønereimer) er boksar som inneheld pergamentlappar med sitat frå ''[[Torá]]en'' som blir sett på som pålegg om å skrive orda på armen og binde dei mellom augo. [[Tefillín]] blir bruka av dei fleste praktiserande jødiske menn og nokre praktiserande jødiske kvinner (særleg kvinner frå ikkje-ortodokse, praktiserande jødiske miljø). Ein brukar tefillín under morgongudstenesta på dei fleste kvardagar, og stundom under ettermiddagsgudstenesta på enkelte fastedagar (men aldri på [[jom kippúr]], på [[jom tób]] eller [[sjabbát]]).

=== Sjabbát ===
:''Hovudartikkel: '''[[Sjabbát]]'''.''

''[[Sjabbát]]'', den jødiske kviledagen som varar frå [[fredag]]skvelden ved solnedgang til [[laurdag]]skvelden etter solnedgang blir feira til minne om [[JHVH|Guds]] kviledag etter dei seks skapingsdagane slik dei er skildra i ''[[Første mosebok]]''. Sjabbáten spelar ei sentral rolle i jødisk praksis, og ein stor del av [[halakhá]] (jødisk religiøs lov) dreier seg om lovar, skikkar og føreskrifter for sjabbát. Mange reknar sjabbáten som den aller viktigaste jødiske høgtida.

=== Jødiske høgtider ===
:''Hovudartikkel: '''[[Jødiske høgtider]]'''.''

Dei jødiske høgtidene markerer sentrale tema i samhøvet mellom [[JHVH|Gud]] og verda, slik som [[den bibelske skapingsforteljinga|skapinga]], [[openberring]] og [[berging]]. Nokre helgedagar er òg tilnytte årssyklusen i [[landbruk]]et.

'''Dei tre valfartshøgtidene:'''
Tre høgtider feirar openberringa ved å minnast ulike hendingar under [[israelittar|israelittane]] sin utgang av [[antikkens Egypt|Egypt]] for å vende attende til [[Kana’an]]. Desse høgtidene ligg òg ved årstider som passar med viktige punkt i landbruket i [[Israel]]. Desse tre høgtidene er òg valfartshøgtider da israelittane reiste til [[Jerusalem]] for å ofre i [[Tempelet i Jerusalem|Tempelet]].

# '''[[Pesah|Pesaḥ]]''', òg kalla ''jødisk [[påske]]'', blir feira til minne om utgangen av [[antikkens Egypt|Egypt]] og fell dessutan saman med [[bygg]]hausten i [[Israel]]. Dette er den einaste av dei tre valfartshøgtidene som i dag legg meir vekt på feiring heime, på [[sedermåltidet]] med lesing av ''[[Haggadá sjel pesaḥ|Haggadáen]]'', enn på markering i synagogen. Pesaḥ fell på den [[15. nisán]]. [[Nisán]] er den første månaden i den religiøse jødiske kalenderen til minne om at det var i denne månaden at israelittane forlét Egypt. Frå dagtid på den [[14. nisán]] til etter solnedgang ved utgangen av den [[21. nisán|21.]] eller [[22. nisán]] (avhengig av tradisjon) er det forbode etter [[halakhá]] å eta og eige noko slags ''[[ḥaméṣ]]'' — [[gjær]]a eller [[syra mat]] som inneheld noko av dei fem kornslaga [[bygg]] (fire- og seksradsbygg), [[toradsbygg]], [[durumkveite]] (inkludert [[spelt]]), [[brødkveite]] (inkludert [[emmer]]) eller [[einkorn]] (og i praksis òg [[rug]] og [[triticale]]). Som førebuing til denne høgtida tek oppleitinga av ḥaméṣ og reingjeringa i praksis form av ei grundig [[vårreingjering]].
# '''[[Sjabu‘ót]]''', òg kalla ''vekefesten'' eller ''jødisk [[pinse]]'', finn stad sju veker etter pesaḥ og er ei markering av [[Moses|Mosjé]] (Moses) si gjeving av [[dei ti boda]] til israelittane og markerer samtidig slutten av bygghausten og byrjinga av [[kornslaget kveite|kveitehausten]].
# '''[[Sukkót]]''', òg kalla ''lauvhyttefesten'', markerer minnet om israelittane si vandring i øydemarka. Høgtida blir markert ved at ein set opp småe, meir eller mindre [[kåte]]aktige, hytter («sukkót») som representerer dei daglege krypinna israelittane bygde seg på vegen gjennom øydemarka. Sukkót fell saman med frukthausten og markerer slutten på det israelske landbruksåret.

[[Fil:Maurycy Gottlieb - Jews Praying in the Synagogue on Yom Kippur.jpg|mini|På [[jom kippúr]], den aller viktigaste jødiske helgedagen, fastar og bed jødar som soning for syndene sine. Måleri av [[Maurycy Gottlieb]] (1878].]]
'''Dei høge heilagdagane:'''

* [[Rosj hasjaná]], òg kalla ''jom hazzikkarón'' (‘minnesdagen’) eller ''jom teru‘á'' (‘[[sjofár]]blåsingsdagen’), blir ofte kalla «jødisk [[nyår]]» fordi denne dagen markerer den sjette dagen av [[den bibelske skapingsforteljinga|skapingsverket]]. Denne dagen fell på [[1. tisjré|1.]] og [[2. tisjré]] og markerer byrjinga av det jødiske sivile året. Det er òg ei bergingshøgtid og markerer byrjinga på den ti dagar lange soningsperioden som munnar ut i [[jom kippúr]].
* [[Jom kippúr]], eller ''soningsdagen'', er den jødiske [[bots- og bededag]]en. På denne dagen er alle religiøst myndige jødar pålagde å [[faste]] og [[bøn|be]] om tilgjeving for alle synder ein gjorde seg skyldig i i året som gjekk. Jom kippúr er den aller viktigaste høgtidsdagen i det jødiske året og den einaste av høgtidene som har like strenge helgedagsbod som [[sjabbát]].

'''Mindre høgtider:'''

Blant fleire mindre høgtider kan nemnast '''[[ḥanukká]]''', som feirar atterinnviinga av [[Tempelet i Jerusalem]] etter [[makkabearane]] sitt opprør mot det gresk-syriske [[selevkiddynastiet]]; og '''[[purím]]''', som er ein [[karneval]]liknande fest med opplesing av ''[[Esters bok]]'' og minnest korleis [[Estér]] og onkelen hennar, [[Mordekhai|Mordekhái]], berga dei [[persiske jødar|persiske jødane]] da den vonde [[Hamán]] konspirerte mot dei for å utslette dei.

=== Torálesing ===
:''Hovudartikkel: '''[[Torálesing]]'''.''

Kjernen i [[sjabbát]]- og heilagdagsgudstenesta er den offentlege lesinga av ''[[Torá]]en'' etterfølgd av opplesing av [[haftará]]en — utvalde avsnitt frå dei andre bøkene av ''[[Tanákh]]''. I løpet av året les dei fleste [[rabbanittisk jødedom|rabbanittisk-jødiske]] samfunna heile ''Toráen'', og syklusen byrjar på nytt att kvar haust under høgtida [[simḥat Torá]] (‘glede over Toráen’). I andre jødiske samfunn, slik som i [[Galilea]] før [[krosstoga]], har det vorte bruka ein syklus på tre eller tre og eit halvt år i staden. Ein del ikkje-ortodokse jødiske meinigheiter brukar ein treårssyklus som ikkje er basert på [[den galileiske torásyklusen]], men på ei underdeling av eittårssyklusen.
{{clear|right}}

=== Synagogar og andre jødiske bygningar ===
:''Hovudartikkel: '''[[Synagoge]]'''.''

[[Fil:SPAmster.JPG|høgre|mini|Interiør av [[Den portugisiske synagogen i Amsterdam]]. Vi [[tebá]]en (lesarplattforma) i forgrunnen og ''[[Hekhál]]'' (arka) i bakgrunnen.]]
[[Fil:Oslo synagogue bergstien.jpg|mini|Det mosaiske trossamfunn sin synagoge i Bergstien i Oslo; oppført 1918; arkitekt Herman Herzog; innvidd 21. mai 1920. Tekst over inngangen: «Dette skal være eit bønnehus for alle folkeslag.»]]

[[Synagoge|Synagogar]] er jødiske bede- og studiehus som vanlegvis inneheld eitt eller fleire rom spesifikt for gudstenester, mindre rom for studium, og ofte òg eitt eller fleire rom til utdanning og sosiale funksjonar. Utover at ein synagoge normalt aldri er krossforma, finst det ikkje noka allmenngyldig planløysing som er felles for alle synagogar. Eit gudstenesterom i ein synagoge har vanlegvis nokre eller alle av desse kjenneteikna:

* Ei ark (kalla ''[[Hekhál]]'' av [[sefardím]] og ''[[aron hakkodesj]]'' av [[askenasím]]) der [[torárullane]] blir oppbevarte. Arka har ofte ein ''[[parókhet]]'' (forheng) anten innanfor eller utanfor arkdørene.
* Ei stor, opphøgd plattform som sefardím kallar ''[[tebá]]'', tyske og polske askenasím kallar ''almemmar'' eller ''balemmer'' og austeuropeiske askenasím kallar ''bima''. Denne plattforma kan liggja midt i rommet, attast (typisk sefardisk og [[romaniotisk jødedom|romaniotisk]]) eller fremst (vanleg i askenasisk jødedom, særleg i ikkje-ortodokse meinigheiter). Denne plattforma blir bruka til [[torálesing]], og i sefardiske og nokre askenasiske synagogar blir heile gudstenestene leia derifrå.
* Eit evig lys (''[[ner tamíd]]''), ei lampe fremst i rommet som alltid skal vera tend og som er eit minne om den alltid brennande sjuarma ''[[menora]]en'' (lysestaken) i [[Tempelet i Jerusalem]].
* I askenasiske synagogar har ein òg ofte ein [[preikestol]]  fremst i synagogen som det blir preika frå og ein [[ʿAmúd|ʿamúd]] — ein lesepult framføre arka som [[ḥazzán]]en (kantoren) leier gudstenestene frå.

I tillegg til synagogar finst det òg andre bygningar og institusjonar som har viktige religiøse funksjonar i jødedommen. Eksempel på slike er [[ḥeder|ḥadarím]] (eintal «ḥeder», grunnleggjande religionsklasse) [[jesjibá|jesjibót]] (eintal «jesjibá, vidaregåande religiøs læreinstitusjon) og [[mikvé|mikvót]] (eintal «mikvé», rituelt bad).

=== Kosthaldslovar (kasjrút) ===
:''Hovudartikkel: '''[[Kasjrút]]'''.''

[[Kasjrút]] er omgrepet for dei jødiske kosthaldslovane. Mat som kan etast etter jødisk religiøs lov blir kalla ''kasjér'' (frå [[hebraisk]]) eller ''k<u>o</u>scher'' (gjennom [[tysk]] og [[jiddisch]] frå hebraisk); og mat som ikkje kan etast blir oftast kalla ''[[taréf]]''/''terefá'' (hebraisk) eller ''treif'' (jiddisch). Det går fram av ''[[Tredje mosebok]]'' at målet med kasjrút er å auke graden av rituell reinskap og heilagdom, men samtidig òg helse. Kasjrút inneber å unngå å eta dyr som sjølve er [[rovdyr]] eller [[åtselsdyr]]. Dermed er det t.d. forbode å eta [[rovdyr]], [[rovfuglar]], [[sjøpattedyr]] og [[ufisk]] (inkludert [[hai]], [[steinbit]], [[breiflabb]] og [[skaldyr]]). I tillegg er det forbode å blande pattedyr[[kjøt]] (dei fleste inkulderer òg fugl) og mjølk i same måltidet, sidan dette blir sett på som brot på bodet om ikkje å koke kjeet i mjølka av mora si. Dei fleste ortodokse, konservative og andre tradisjonelle jødar (inkludert mange rekonstruksjonistiske jødar) følgjer desse lovane i ein eller annan grad.

=== Familiereinskap (tahorat hammisjpaḥá) ===
:''Hovudartikkel: '''[[Tahorat hammisjpaḥá]]'''.''

Lovane om ''[[niddá]]'' (menstruerande kvinne) og ymse andre lovar som set rammeverket for korleis menn og kvinner smahandlar med kvarandre (t.d. ''[[ṣeniʿút]]'', blygskap i klesvegen) er særleg blant ortodokse jødar sett på som svært viktige element i jødisk livsførsel. I meir liberale retningar av jødedommen er tendensen at desse lovane blir rekna som mykje mindre viktige. Loven om ''[[niddá]]'' krev at [[samleie]] ikkje kan finne stad medan kvinna framleis har [[menstruasjon]]sblødning, og når sjølve menstruasjonen er over lyt ho telja sju «reine» dagar og deretter lauga seg i ein ''[[mikvé]]'' føre ho kan ha samleie att.

=== Livssyklus ===
Livssyklusen blant jødar inneheld [[overgangsritar]] som stadfestar identiteten og hjelper til å halde det jødiske samfunnet saman:

'''Tidleg barndom:'''
* [[Berít milá]] — omskjering, namngjeving og velkomstseremoni for jødiske gutar åtte dagar etter [[fødsel]]en.
* [[Zebed habbát]] — namngjeving og velkomstseremoni for jødiske jenter, oftast i løpet av dei tretti første dagane etter fødselen. (Denne seremonien har hovudsakleg italiensk og sefardisk opphav, og er først sidan slutten av [[1900-talet]] begynt å bli vanleg i askenasisk jødedom under ymse namn.)

'''Pubertet:'''
Ved tolv og tretten års alder blir jødiske jenter og gutar rekna for religiøst myndige og er frå no av ansvarlege for å halde alle boda i Toráen på same vis som vaksne jødar.
* [[Bar miṣvá]] — [[konfirmasjon]]srituale for tretten år gamle gutar.
* [[Bat miṣvá]] — [[konfirmasjon]]srituale for tolv (eller tretten) år gamle jenter.
* [[Bat ḥajil]] — valfritt [[konfirmasjon]]srituale for jenter i 14–15-årsalderen

'''Familieliv:'''
* [[Jødisk bryllaup|Forloving og bryllaup]]

'''Sjukdom:'''
* [[Rogativa]] — [[forbøn]] for alvorleg sjuke.
* [[Birkat gomél]] — [[takkseiingsbøn]] for dei som har greidd seg gjennom sjukdom eller farlege situasjonar

'''Død og sorg:'''
* [[Døden i jødedommen]]

== Jødedommen og andre religionar ==

=== Kristendommen og jødedommen ===
<!-- There are a number of articles on the relationship between Judaism and [[Christianity]]. These articles include: -->
* [[Samanlikning av jødedommen og kristendommen]]
* [[Jødisk-kristne]]
* [[Kristendommen og antisemittismen]]
* [[Den historiske Jesus]]
* [[Det jødiske synet på Jesus]]

Sidan [[Holocaust]] har det vore mykje arbeid for forsoning mellom nokre kristne grupper og det jødiske folket. For meir om dette, sjå [[forsoning mellom kristne og jødar]].

==== [[Jødar for jesus]] ====
[[Messiansk jødedom]] eller [[hebraisk kristendom]] er fellesnamn for eit tal [[kristendommen|kristne]] grupper som inkluderer ulike gradar av jødisk praksis. Mange av desse gruppene arbeider målretta med [[kristen misjon|misjon]] retta mot jødar og har oppnådd å trekke til seg fleirfaldige tusen jødar og kristne. Desse gruppene blir sett på med sterk uvilje av alle retningar av jødedommen, som typisk sett ser på dei som meir eller mindre fordekte og uærlege misjonærar for kristendommen. Dei messianske gruppene sjølve nektar vanlegvis at dette er tilfelle.

==== [[Mormonartrua]] og jødedommen ====
:''Hovudartikkel: '''[[Mormonartrua og jødedommen]]'''.''

Om eit medlem av [[Dei siste dagars heilage]] har stadfest jødisk arv og avstamming, blir denne personen rekna for å vera av [[Judas stamme]] og blir dermed rekna som både mormonar og jøde av mormonske autoritetar.

=== Jødedommen og islam ===
:''Hovudartikkel: '''[[Islam og jødedommen]]'''.''

Mange jødiske samfunn har lege under [[Islam|muslimsk]] styre i kortare eller lengre periodar innanfor dei siste mesta 1500 åra, og dette har ført med seg eit samspel mellom desse religionane på godt og vondt. Perioden kring [[900]]–[[1200]] i det [[maurarar|maurisk-styrte]] [[Andalucía]] i det sørlege [[Spania]] kom til å bli kjend som «[[den gylne tidsalderen for jødisk kultur i Spania]]». Da jødane vart utviste frå det da [[kristendommen|kristne]] Spania i [[1492]], vart dei kollektivt inviterte til å busetje seg i [[Det osmanske riket]] — eit tilbod mange nytta seg av.

På 1900-talet har fiendskapen ein del muslimske og mange islamistiske leiarar har vist mot [[sionisme]]n, den politiske rørsla for jødisk sjølvstyre i det historiske landskapet [[Israel]]/[[Palestina]], ført til ny interesse for spørsmålet om samhøvet mellom jødedommen og [[islam]].

'''Sjå òg:'''
* [[Bibelen og Koranen]]
* [[Dönmeh]]
* [[Islam og antisemittisme]]

== Sjå òg ==

=== Jødar og jødedom ===
* [[Jødar]] for informasjon om jødar frå ei nasjonal, etnisk og kulturell vinkling.
* [[Jødisk historie]]
* [[Antisemittisme]]
* [[Israel]]
* [[Sekulær jødisk kultur]]
** [[Jødisk humor]]
* [[Sionisme]]

=== Jødisk lov og religion ===
* [[Halakhá]] (religiøs lov)
** [[Kven er jødisk?]]
** [[Jødisk etikk]]
*** [[Musárrørsla]]
** [[Jødiske syn på homofili]]
** [[Holocaustteologi]]
* [[Torá]]
* [[Rabbinsk litteratur]], inkludert [[Talmúd]]
* [[Jødiske gudstenester]]
* [[Jødiske bøner]] (inkludert signingar)
* [[Jødish eskatologi]], jødiske syn på [[Messias]] og på [[liv etter døden]].
* [[Kjønnsroller i jødedommen]]

=== Samanliknande ===
* [[Abrahamittiske religionar]]
* [[Jødiske syn på religiøs pluralisme]]

== Bakgrunnsstoff ==
{{commons2|Category:Judaism}}

=== Skandinaviske lenkjer ===

==== Noreg ====
* [http://www.dmt.oslo.no/ Det mosaiske trossamfund i Oslo] ([[ortodoks jødedom|ortodoks]] meinigheit)
* [http://www.dmt.trondheim.no/ Det mosaiske trossamfunn, Trondheim] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070701222140/http://www.dmt.trondheim.no/ |date=2007-07-01 }}
* [http://utne.nvg.org/j/ Hassafon] (ein skandinavisk nettressurs for jødisk religion og kultur)
* [http://pjnorge.no/ Foreningen Progressiv Jødedom i Norge (PJN)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722044443/http://pjnorge.no/ |date=2011-07-22 }}
* [http://www.lubavitchnorway.com/ Chabad Lubavitch of Norway] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208231517/http://lubavitchnorway.com/ |date=2015-12-08 }}

==== Sverige ====

==== Danmark ====

=== Utanlandske lenkjer ===
==== Allment ====
* [http://www.jewfaq.org/ Judaism 101], ein omfattande OSS skriven av ein bibliotekar. (engelsk)
* [http://encarta.msn.com/encyclopedia_761556154/Judaism.html «Judaism»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051124173416/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761556154/Judaism.html |date=2005-11-24 }} frå ''[[Microsoft Encarta]]''
* [http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=666&letter=J&search=Judaism «Judaism»] frå ''[[Jewish Encyclopedia]]'' (1901–1906)
* [http://www.shamash.org/links/ Omfattande lenkjesamling] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051105072759/http://www.shamash.org/links/ |date=2005-11-05 }} frå [[Shamash.org]]
* [http://judaism.about.com/library/weekly/mpreviss_judaism_intro.htm «Introduction to Judaism»] frå About.com.
* [http://www.religionfacts.com/judaism/index.htm «Judaism»] frå [[ReligionFacts.com]].
* [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/concepts.html «Jewish Concepts»] frå [[Jewish Virtual Library]].

==== Ortodoks / moderne ortodoks / ḥasidisk ====
* [http://www.ou.org/ The Orthodox Union] (offisiell nettstad)
* [http://www.chabad.org/ Chabad-Lubavitch] (offisiell nettstad)
* [http://www.shamash.org/lists/scj-faq/HTML/faq/02-04.html What is Orthodox Judaism? Frequently Asked Questions and Answers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051126175934/http://www.shamash.org/lists/scj-faq/HTML/faq/02-04.html |date=2005-11-26 }}
* [http://www.acs.ucalgary.ca/~elsegal/363_Transp/08_Orthodoxy.html «The Various Types of Orthodox Judaism»]
* [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/orthostate.html «The State of Orthodox Judaism Today»]

==== Konservativ (masorti) jødedom ====
* [http://www.uscj.org/index1.html The United Synagogues of Conservative Judaism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160420025531/http://www.uscj.org/index1.html |date=2016-04-20 }} (offisiell nettstad)
* [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/conservatives.html Introduction to Conservative Judaism]
* [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/conservstate.html The State of Conservative Judaism Today]

==== Reformjødedom ====
* [http://www.reformjudaism.org.uk/ Reform Judaism (UK)] (offisiell nettstad)
* [http://www.rj.org/ Reform Judaism (USA)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051125152514/http://rj.org/ |date=2005-11-25 }} (offisiell nettstad)
* [http://www.us-israel.org/jsource/Judaism/The_Origins_of_Reform_Judaism.html The Origin of Reform Judaism]
* [http://www.shamash.org/lists/scj-faq/HTML/faq/02-05.html What is Reform Judaism? Frequently Asked Questions and Answers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180611063337/http://www.shamash.org/lists/scj-faq/HTML/faq/02-05.html |date=2018-06-11 }}
* [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/ref.html Jewish Virtual Library articles on Reform Judaism]

==== Rekonstruksjonistisk jødedom ====
* [http://www.jrf.org/ Jewish Reconstructionist Federation] (offisiell nettstad)

==== Humanistisk jødedom ====
* [http://www.shj.org/ Society for Humanistic Judaism] (offisiell nettstad)

==== Karaittisk jødedom ====
* [http://www.karaite-korner.org World Movement for Karaite Judaism]

==== Jødisk religiøs litteratur og tekstar ====
* [http://wikisource.org/wiki/Pentateuch Wikisource Pentateuch] (på hebraisk).
* [http://www.mechon-mamre.org/i/t/t0.htm Complete Tanakh] (på hebraisk, med vokalteikn).
* [http://www.sacred-texts.com/bib/jps/index.htm English Tanakh] frå [[Jewish Publication Society]]-versjonen frå [[1917]].
* [http://www.torah.org/ Torah.org - The Judaism Site] (òg kjend som ''Project Genesis'') Inneheld torákommentarar og tanákhstudium, saman med jødisk etikk, filosofi, høgtider og andre klassar.
* [http://www.e-daf.com/ The complete formatted Talmud online].  Tolkingsvideoar for kvar side frå eit ortodokst perpektiv på fransk, engelsk, jiddisch og hebraisk.
* [http://www.shamash.org/tanach/dvar.shtml Divrei Torah — Commentaries] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051102040807/http://www.shamash.org/tanach/dvar.shtml |date=2005-11-02 }}. Lenkjer til mange kjelder til [[debár Torá|dibré Torá]]. Tolkingar av og diskusjonar om delar av ''Tanákh'' frå mange ulike ståstader.
* [http://www.bh.org.il/Links/JewishTexts.asp/ Jewish Texts - Internet Resources]

==== [[Torástudium]]-prosjekt på Wikimedia ====
Tekststudieprosjekt på [[:s:Wikisource|Wikisource]]. I mange fall er den hebraiske versjonen av desse prosjekta kommen mykje lengre enn andre språkversjonar (som t.d. engelsk).
* [[Mikraót Gedolót]] (rabbinsk bibel) på [[:s:he:מקראות גדולות|hebraisk]] [[:s:he:מ"ג איכה א א|(eksempel)]] og [[:s:en:Mikraot Gedolot|engelsk]] [[:s:en:MG Numbers 1:1|(eksempel)]].
* [[Kantillasjon]] på «Vayavinu Bamikra»-prosjektet — føreligg på [[:s:he:ויבינו במקרא|hebraisk]] (med mesta 200 opptak) og [[:s:en:Vayavinu Bamikra|engelsk]].
* [[Misjná]] på [[:s:he:משנה|hebraisk]] [[:s:he:ברכות פרק א משנה א|(eksempel)]] og [[:s:Mishnah|engelsk]] [[:s:Mishnah Berakhot 1:1|(eksempel)]].
* [[Sjulḥán ‘Arúkh]] på [[:s:he:שולחן ערוך|hebraisk]] og [[:s:en:Shulchan Aruch|engelsk]] (hebraisk tekst med engelsk omsetjing).

== Kjelder ==
{{refopning}}
*''Denne artikkelen bygger på «[[:en:Judaism|Judaism]]» frå {{Wikipedia-utgåve|en}},  den 20. oktober 2005.'' 
**''{{Wikipedia-utgåve|en}} oppgav desse kjeldene:'' 
* Dosick, Wayne: ''Living Judaism: The Complete Guide to Jewish Belief, Tradition and Practice''.
* ''Encyclopaedia Judaica''. CD-ROM Edition. Keter Publishing, 1997
* Gillman, Neil: ''Conservative Judaism: The New Century''. Behrman House.
* Gurock, Jeffrey S.: ''American Jewish Orthodoxy in Historical Perspective'' KTAV, 1996.
* Guttman, Julius: ''Philosophies of Judaism'' JPS, 1964. (oms. av David Silverman)
* Holtz, Barry W. (red.): ''Back to the Sources: Reading the Classic Jewish Texts.''. Summit Books
* Johnson, Paul: ''A History of the Jews''. HarperCollins, 1988
* Mayer, Egon, Kosmin, Barry og Keysar, Ariela: «The American Jewish Identity Survey»; ein del av ''The American Religious Identity Survey'', City University of New York Graduate Center. Ein artikkel om denne undersøkinga er trykt i ''The New York Jewish Week'', 2. november 2001.
* Utne, Olve: [http://alnakka.net/w/index.php?title=Generelt_om_j%C3%B8dedom «Generelt om jødedom»] på [http://alnakka.net/w/ Alnakka.net]
* Weber, Max: ''Ancient Judaism''. Free Press, 1967. ISBN 0-02-934130-2
* Wertheimer, Jack: ''A People Divided: Judaism in Contemporary America''. Brandeis University Press, 1997.
{{refslutt}}
{{tidlegare utvald|år=2006}}
{{Autoritetsdata}}

[[Kategori:Jødedom| ]]
[[Kategori:Abrahamittiske religionar]]
[[Kategori:Israel]]
[[Kategori:Verdsreligionar]]
[[Kategori:Monoteisme]]