Uruguay

Uruguay, offisielt Republikken aust for Uruguay (spansk República Oriental del Uruguay), er ein republikk i den sørlege kjegla av Sør-Amerika, og grensar til Brasil i nord og Argentina i vest, med kyst mot Atlanterhavet i sør og søraust. Landet er det nest-minste landet i Sør-Amerika og er eit av dei mest politisk og økonomisk stabile. Det har kring 3,4 millionar innbyggjarar, og eit areal på 176 220 km². Hovudstaden i landet og den største bye er Montevideo, som med forstader og kringliggande område på sørvestkysten av landet huser to tredelar av folkesetnaden i landet. Spansk er de facto språk i landet.

República Oriental del Uruguay (norsk: Uruguay, uruguayansk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Orientales, la Patria o la tumba»
Motto	spansk: Libertad o Muerte (Fridom eller død)
Offisielle språk	Spansk
Hovudstad	Montevideo
Styresett President	Republikk Tabaré Vázquez
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	176 215 km² (90.) 1,5 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	3 360 148 (132.) 19,1 /km² (163.)
Sjølvstende   - Erklært   - Anerkjent	Frå Brasil 25. august 1825 28. august 1828
Nasjonaldag	25. august
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	72 360 mill. USD (93.) 22 800 USD (61.)
Valuta	Uruguaisk peso
Tidssone	UTC -3
Telefonkode	+598
Toppnivådomene	.uy

Uruguay er eit demokrati organisert som ein einingsstatleg presidentiell republikk. Uruguay er ein einingsstat, med to administrative nivå under staten: departement (departamentos) og kommunar (municipios). Landet var ein del av det spanske koloniriket fram til 1821, då Brasil annekterte landet. Uruguay blei sjølvstendig i 1828. Uruguay er rangert som nr. 1 blant dei latinamerikanske landa i livskvalitet, demokrati-indeksen, mangel på korrupsjon, fredsindeks, pressefridom og e-regjering. Uruguay er òg blitt rangert som det tredje beste landet i Latin-Amerika når det gjeld menneskeleg utvikling.

Uruguay er ein betydeleg bidragsytar i Dei sameinte nasjonane (SN), og har delteke med soldatar i fleire utanlandsoperasjoner med mandat frå SN. Uruguay er blant statane som har vore med frå grunnlegginga av SN, Mercosur, ALADI, Organisasjonen av amerikanske statar (OAS), Verdshandelsorganisasjonen og Den søramerikanske unionen.

Namn

Namnet Uruguay kan setjast saman av dei tupianske orda uru, som tyder fugl, og guay, som tyder hale, som òg er namnet på ei fugleart som var svært vanleg i landet.

I kolonitida var området kjend som Banda Oriental del Uruguay, det vil seia austbreidda av elva Uruguay. Det offisielle spanske namnet på republikken er República Oriental del Uruguay og tyder 'Republikken austom Uruguay'.

Geografi

Heile den sørlege delen av Uruguay består av lågland. Innlandet består for det meste av småkupert bakkeland som ligg 200–300 meter over havet. Den høgaste toppen ligg 540 meter over havet. Det meste av landet er dekt av grassletter, sokalla pampas. Langs elvebreiddene veks spreidd skog, og i dei sørlegaste områda finst somme område med savanne.

Klima

Uruguay har eit mildt, fuktig, subtropisk klima med nedbør i alle årstidene. Den kaldaste månaden er juli, med ein snittemperatur på 10–13 °C, medan den varmaste er januar, med ein snittemperatur på 22–25 °C. Årsnedbøren varierer mellom 900 og 1 300 millimeter. Framstøyt av kald luft frå sørvest (pamperos) kan stundom gje kraftige byer og sterke temperaturfall.

Historie

Portugisisk kolonimur i Colonia del Sacramento, i sørvestlege Uruguay

Trettitre frigjerarar (Treinta y Tres Orientales)

Kolonisering

Spanjolane var dei første europearane som kom til området som i dag heiter Uruguay i 1516. Urfolka som budde der frå før motsette seg spansk erobring, og sidan det var lite gull og sølv å finna i området, hadde spanjolane avgrensa interesse for området på 1500- og 1600-talet. Uruguay var midtpunktet for ei rekkje stridar mellom det spanske og det portugisiske imperiet. I 1603 byrja spanjolane å innføra storfe til området, og dette blei ei kjelde til rikdom i regionen.

Byen Montevideo blei grunnlagd av spanjolane på byrjinga av det 1700-talet som ei militær festning som skulle hindra inntrengarar og fiendar frå å koma til området. I 1806 og 1807 freista den britiske hæren å ta kontroll over Buenos Aires og Montevideo som ein del av Napoleonskrigane. Som eit resultat av dette blei Montevideo okkupert av britiske soldatar frå februar til september 1807. I 1811 lanserte José Gervasio Artigas, som er rekna som nasjonalhelt i Uruguay, ein vellukka revolusjon mot dei spanske styresmaktene. Han sigra over dei spanske styrkane 18. mai 1811 i slaga ved Las Piedras. I 1816 blei området angripe frå Portugal, som invaderte Banda Oriental frå Brasil, og dei tok kontroll over Montevideo i januar 1817. Uruguay blei verande del av det spanske koloniriket fram til 1821, då Brasil annekterte landet. Uruguay fekk sjølvstende i 1828.

Sjølvstendekrig (1811-1830)

I andre halvdel av 1800-talet var det mykje innvandring til Uruguay. Fleirtalet av innvandrarane kom frå Italia og Spania. Mellom 1860 og 1868 auka talet på sauer i landet frå tre millionar til sytten millionar. Hovudgrunnen til denne auken låg framfor alt i dei forbetra metodane for husdyrhald som blei introduserte av dei mange europeiske innvandrarane. Montevideo blei eit økonomisk sentrum i området. På grunn av den store hamna i Montevideo blei byen brukt som base for handel mellom Uruguay og naboland som Argentina, Brasil og Paraguay.

1900-talet

Julio María Sanguinetti (1985-1990 og 1995-2000) var den første presidenten i moderne demokrati (1985-)

Rundt 1900 var barnedøydelegheten i Uruguay blant dei lågaste i verda, noko som indikerer ein særs sunn folkesetnad på denne tida. Dette talet har seinare stige ein del.

Under første verdskrigen tok Uruguay parti mot Tyskland og braut alle diplomatiske samband med landet. Uruguay spelte inga stor rolle i kamphandlingar på noko tidspunkt under denne krigen. I 1930 blei Uruguay valt som vertsland for det aller første fotball-VM. Sjølv om dette arrangementet var mykje mindre den gongen enn konkurransane som er blitt haldne seinare, førte arrangementet til ein enorm nasjonal stoltheit då heimelaga vann turneringa over nabolandet Argentina.

Slaget ved Río de la Plata var det første større sjøslaget under den andre verdskrigen og fann stad utanfor kysten av Argentina og Uruguay mellom britiske krigsskip og den tyske «Admiral Graf Spee». I kampen blei det britiske skipet HMS «Exeter» alvorleg skadd og måtte trekkja seg vekk frå kampen, medan to andre britiske skip fekk mindre skadar. Den tyske kapteinen Hans Langsdorff, som styrte skipet, valde å senka «Admiral Graf Spee» i staden for å segla ut av hamna i Montevideo og møta det han feilaktig trudde var ein fullt overlegen alliert styrke. Få dagar seinare utførte kapteinen sjølvmord i Buenos Aires.

På slutten av 1950-talet, delvis på grunn av ein nedgang i etterspurnaden etter landbruksprodukt på verdsmarknaden, byrja Uruguay å få store økonomiske problem med inflasjon og veksande arbeidsløyse, og folkesetnaden fekk ein bratt nedgang i levestandarden. Dette førte til store militante grupperingar som Tupamaros-geriljaen og uro blant arbeidarar og studentar. Tupamaros-geriljaen blei grunnlagd på byrjinga av 1960-talet; og rante først bankar og butikkar for så å distribuera mat og pengar i fattige nabolag. Deretter byrja dei med politiske kidnappingar, attentat og angrep på militæret og tryggleiksstyrkar.

Den dåverande presidenten i Uruguay, Jorge Pacheco Areco, erklærte unntakstilstand i 1968. Dette blei følgd av vidare svekking av borgarrettane i 1972 av etterfølgjaren hans, president Juan María Bordaberry. President Juan Bordaberry gav hæren ordre pm å kjempa mot Tupamaros-geriljaen som lenge var leia av Raúl Sendic. Etter å i stor grad ha overvunne Tupamaros-geriljaen, greip dei militære makta i Uruguay i 1973. Tortur og terror mot eigne borgarar var utbreidd praksis under det uruguayanske diktaturet på 1980-talet.

Uruguay hadde på eit tidspunkt den høgaste mengda politiske fangar per innbyggjar i heile verda. Bordaberry blei fjerna som president i 1976, raskt etterfølgd av eit nytt formannskap av militære leiarar. I 1984 braut det ut massive protestar mot militærdiktaturet. Etter ein generalstreik på 24 timar byrja forhandlingar, og dei væpna styrkane kunngjorde ein plan for å innføra eit sivilt demokratisk styre i landet. Nøyaktig kor mange sivile som blei drepne under det tolv år lange militærstyret i Uruguay mellom 1973 og 1985 er ikkje gjort offentleg kjent. Ei stor mengd av dei drepne er aldri blitt funne igjen.

Nye økonomiske reformer som blei innførte, med fokus på å få inn utanlandsk handel og kapital, fekk ein viss suksess og stabiliserte økonomien på 1970-og 1980-talet. Luis Alberto Lacalle vann presidentvalet i 1989 og sat ved makta fram til 1995. President Lacalle innførte blant anna store økonomiske strukturelle reformer, og var ein forkjemper for liberalisering av tidlegare handelsreformer. Til trass for større økonomisk vekst i løpet av presidentskapet til Lacalle, provoserte dei store justeringene det private næringslivet og den politiske opposisjonen, og nokre av reformene blei velta gjennom folkerøystingar.

2000-talet

José Mujica, ein tidlegare gerilja-krigar i Tupamaros, blei vald til president i Uruguay og innsett i embetet 1. mars 2010.

I 2012 legaliserte Uruguay abort og likekjønna ekteskap. I 2013 blei Uruguay det første landet i verda som legaliserte marihuana.

I 2014 vart den sosialistiske kandidaten Tabaré Vázquez (2005-2010) vald til president for ein 5-års periode, frå 2015 til 2020. I 2020 blei han etterfølgd av Luis Alberto Lacalle Pou.

Folkesetnad

Folketalet i Uruguay var 3 286 314 i 2011, med ein årleg folkevekst på 0,8 % frå 1994 til 1999. Gjennomsnittleg levealder er 79,2 år for kvinner og 72,7 år for menn (1999). Det er tettast folkesetnad kring Montevideo.

I 1995 kunne 97,3 % av folkesetnaden over 15 år lesa og skriva. 90 % av folkesetnaden er av europeisk, mest av spansk og italiensk herkomst.

Som eit spanskspråkleg land i Latin-Amerika, har dei fleste uruguayarar ein spansk-kulturell bakgrunn, sjølv om om lag ein fjerdedel av befolkninga har italiensk bakgrunn. Rundt 88 % av befolkninga har hovudsakleg europeisk bakgrunn medan mestisar (8 %) og mørkhuda (4 %) er dei største etniske minoritetane.

Av religiøs tilknyting er 66 % rekna som katolikkar, 2 % som protestantar (2 %) og 1 % som jødar. 31 % er noko anna. Kyrkje og stat er offisielt fråskilde.

Største busetnader

Montevideo.

Salto by

Ciudad de la Costa i Canelones

Uruguay er i dag eit urbant land, der nærare 80 % av folkesetnaden i Uruguay bur i tettstader.

Tettstad	Folkemengd	Areal, km²
Montevideo	1 304 687	209
Salto	104 011	-
Ciudad dei la Costa	95 176
Paysandú	76 412
Las Piedras	72 258
Rivera	64 465
Maldonado	62 590
Tacuarembó	54 755
Melo	51 830
Mercedes	41 974
Artigas	40 657
Minas	38 446
San José de Mayo	36 743
Durazno	34 368
Florida	33 639
Barros Blancos	31 650
Ciudad del Plata	31 145
San Carlos	27 471
Colonia del Sacramento	26 231
Pando	25 947

Politikk og administrasjon

Administrativ inndeling

Uruguay er delt inn i 19 departement (spansk departamentos), som fungerer som dei nest øvste forvaltingseiningane i landet.

Administrativ inndeling

Politiske karta med departement Departement Hovudstad Areal (km²) Folkesetnad (2011) Artigas Artigas 11 928 km² 073 378 Canelones Canelones 4 536 km² 0520 187 Cerro Largo Melo 13 648 km² 084 698 Colonia Colonia del Sacramento 6 106 km² 0123 203 Durazno Durazno 11 643 km² 057 088 Flores Trinidad 5 144 km² 025 050 Florida Florida 10 417 km² 067 048 Lavalleja Minas 10 016 km² 058 815 Maldonado Maldonado 4 793 km² 0164 300 Montevideo Montevideo 530 km² 01 319 108 Paysandú Paysandú 13 922 km² 0113 124 Río Negro Fray Bentos 9 282 km² 054 765 Rivera Rivera 9 370 km² 0103 493 Rocha Rocha 10 551 km² 068 088 Salto Salto 14 163 km² 0124 878 San José San José de Mayo 4 992 km² 0108 309 Soriano Mercedes 9 008 km² 082 595 Tacuarembó Tacuarembó 15 438 km² 090 053 Treinta y Vert trede Treinta y Vert trede 9 529 km² 048 134 Total¹ 175 016 km² 03 286 314

Rettsvesen

Palacio Legislativo i Montevideo

Som førsteinstansrett fungerer ein fredsdommar i kvar av dei 224 lokale domsområda. Vidare er det separate sivil- og strafferettslege domstolar, ungdomsdomstolar og arbeidsrettar.

Hovudstaden til kvart departement, og dessutan nokre andre byar, har ein eige departementsdomstol. Det er sju apellrettar, alle med tre dommarar. Den øvste justisdomstolen er den høgaste allmenne domstolen. Han har original jurisdiksjon i blant anna forfatningsrettslige saker, og høyrer elles appellar frå appelldomstolane. Han har fem dommarar, alle er valde for ti år av kongressen. Ein eigen valkomite presenterer ei liste over kandidatar kongressen kan vurdera.

Dommarane til den øvste justisdomstolen utpeikar dommarar til appellrettane, senatet må godkjenna alle vala. Det er eigne forvaltningsdomstolar, med den øvste administrative domstolen som sisteinstans. Det er òg ein eigen valdomstol.

I 1980 blei det innført tilgang på fri advokathjelp for dei som ikkje kunne betala for advokattenester sjølv.

Næringsliv

I Uruguay var det 3004 km med jernbanespor i 1993. Den totale lengda til vegnettet var på 52 000 km, av dette var 23 % er asfaltert. Handelsflåten består av 88 skip. Det finst ein flyplass i landet med regulær trafikk.

Næringslivet består hovudsakleg av jordbruk med stort husdyrhald i tillegg til ein del fiske. Det blir dyrka korn, mais, ris, linfrø, tobakk og sitrusfrukt.

Viktige eksportvarer er levande dyr og matvarer, tekstilar, klede, gummivarer og plastvarer. Viktige importvarer er petroleum, maskinar, transportutstyr, kjemikaliar, metall og metallvarer. Viktige handelspartnarar er Brasil, Argentina, USA og Tyskland.

Kultur

Uruguayansk kultur blandar søreuropeiske (spansk og italiensk), afrikanske og søramerikanske element. Gaucho er ein viktig del av folklore i både Uruguay og Argentina.

Språk

Spansk (Español rioplatense eller «Rioplatense-spansk») er det offisielle (de facto) språket i Uruguay. Uruguayanske spansk er påverka av italiensk på grunn av tidleg innvandring på 1900-talet. Det har nokre lydar og ord henta frå italiensk. Spansken ein talar i Uruguay er lik spansken ein talar i Buenos Aires i Argentina. Det er berre små skilnader mellom argentinsk spansk og uruguayansk spansk. Begge variantane brukar voseo og yeísmo. Det er mange skilnader mellom uruguayansk spansk og spansk som blir tala i Spania.

Portugisisk er det andre språket i landet og blir undervist i på skulen. Ei blanding av spansk og portugisisk (portuñol riverense eller misturado) blir tala i nord, aust og nordaust, nær grensa til Brasil.

Engelsk er obligatorisk i vidaregåande skular. Fransk og italiensk er òg viktige språk.

Religion

Uruguay har ingen offisiell religion; kyrkje og stat er offisielt skilde. Religionsfridom er garantert. Uruguay blei ein sekulær stat i 1903 etter reformer av president José Batlle y Ordóñez (1903-1911). Skilsmisse blei legalisert i 1907 og religion blei forbode i offentlege skular i 1909. Det blei innført eit fullstendig skilje mellom kyrkje og stat i 1917.

Senatet i Uruguay legaliserte likekjønna ekteskap den 12. desember 2012. Abort blei lovleg same året.

Per 1. januar 2011 var 45,3 % av folkesetnaden medlemmar i den katolske kyrkja. Andre kristne trussamfunn utgjer cirka 10 %. 14 % av folkesetnaden er ateistar eller agnostikarar, 0,6 % er umbandar og 0,4 % er jødar.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Uruguay» frå Wikipedia på bokmål, den 19. mars 2021.

Bakgrunnsstoff

• Offisiell nettstad

Commons har multimedium som gjeld: Uruguay