Jules Massenet

Jules Massenet
	Jules Massenet in Musical Memories door Camille Saint-Saëns, 1919
Volledige naam	Jules Emile Frédéric Massenet
Geboren	Montaud (Saint-Étienne), 12 mei 1842
Overleden	Parijs, 13 augustus 1912
Land	Frankrijk
Stijl	opera
Beroep	componist, pianist en muziekpedagoog
Instrument	piano
Leraren	Adélaïde Royer de Marancour, Napoléon-Henri Reber, Ambroise Thomas, Charles Gounod
Handtekening
	(en) IMDb-profiel
	(en) Allmusic-profiel
	(en) Discogs-profiel;
	(en) MusicBrainz-profiel;
Portaal	Muziek

Jules Emile Frédéric Massenet (Montaud (sinds 1855 deel van Saint-Étienne), 12 mei 1842 — Parijs, 13 augustus 1912) was een Frans componist, pianist en muziekpedagoog. Massenet was de productiefste en artistiek zowel als commercieel succesrijkste Franse operacomponist tussen 1870/71 en de Eerste Wereldoorlog, de belle époque van de Derde Franse Republiek. In vier decennia schreef Massenet meer dan 30 opera's, waarvan er 25 werden opgevoerd.

Levensloop

Massenet werd als jongste van elf kinderen in het officiersgezin van Alexis Massenet (1788-1863) en Adélaïde Royer de Marancour (1809-1875) geboren in Montaud bij Saint-Étienne. Alhoewel hij 10 oudere broers en zussen had, nam zijn moeder, zelf een pianiste, de tijd om Jules pianoles te geven.

Later studeerde hij solfège bij Augustin Savard, harmonie bij Napoléon-Henri Reber. Vanaf november 1861 studeerde hij compositie bij Ambroise Thomas en Charles Gounod.

De instrumentale muziek

Aanvankelijk schreef Massenet piano- en orkestwerken. In 1861 publiceerde hij zijn Grande Fantaisie de concert sur le «Pardon de Ploërmel», de Giacomo Meyerbeer voor piano. De orkestwerken zijn meestal minder bekend dan zijn opera's. Hij schreef diverse composities voor orkest - waarvan zijn zeven suites, onder andere de Scènes Alsaciennes, Scènes Pittoresques, Scènes Napolitaines en de Scènes de Féerie, de bekendste zijn. Hij schreef in 1870 een symfonie en in 1903 een pianoconcert, helemaal in de traditie van de 19e eeuw.

Pianoconcert in Es

Massenet ging op elfjarige leeftijd naar het Parijse Conservatoire National Supérieur de Musique en studeerde aanvankelijk piano bij Adolphe Laurent. Het conservatorium stond alom bekend om zijn uitstekende en progressieve piano-afdeling, opgericht door Louis Adam en zijn leerling Friedrich Kalkbrenner, die de zogenaamde ‘jeu perlé’ methode introduceerde: arm stil houden en pols- en vingertechniek ontwikkelen met als doel om mooi helder en vooral virtuoos passagewerk te krijgen. Het werd het handelsmerk van veel Franse pianomuziek: mooie heldere toon en kristalhelder passagewerk. De hoogtepunten van het 'jeu perlé' zijn Debussy en Ravel.

Het pianoconcert van Massenet past geheel in deze traditie. In 1859 sloot Massenet zijn conservatorium studie af met een eerste prijs. Een mooie carrière als concertpianist zat er echter niet in. Er was geen geld voor. Massenet trok in bij een van zijn getrouwde zussen en verdiende wat met pianolesjes en als slagwerker in het orkest van de Parijse opera. Door deze baan ontstond zijn voorliefde voor opera.

Hij ging terug naar het conservatorium om compositielessen te nemen bij François Bazin. Die schonk weinig aandacht aan hem en Massenet werd zo’n beetje het zwarte schaap van de klas. Achttien jaar later nam Massenet Bazins leerstoel op het conservatorium als ook zijn leerstoel op de Académie des Beaux-Arts over.

Massenets tweede poging om zich als musicus te vestigen had meer succes. Hij won de fel begeerde compositieprijs Prix de Rome in 1863. Dat betekende drie jaar op kosten van het Comité ongestoord werken in een villa van De Medici net buiten Rome. Een van de bezoekers in de Villa Medici was Liszt. Hij gaf daar vaak concerten. Massenet viel hem als getalenteerd pianist-componist op en hij stuurde Constance de Saint-Marie naar hem toe voor pianolessen. In 1866 trouwde Massenet met haar.

Gedurende de tijd dat hij in Rome was bestudeerde hij de pianowerken van Chopin, Beethoven en Bach, volgens hem de enige ware pianocomponisten.

Massenet zag zichzelf alleen maar als pianist, niet als componist. Toch begon hij met schetsen voor een pianoconcert. Heel opmerkelijk want zijn grote succes kwam als operacomponist.

De schetsen van het pianoconcert bleven op de plank liggen tot 1903, toen voltooide hij het werk binnen drie maanden. Daar tussen in liggen zijn belangrijke opera’s.

In het pianoconcert is de invloed van Liszt heel goed te horen, vooral in de opening van het werk en in het prachtige –ietwat overdreven- laatste (derde) deel. Het is wat dat betreft een mooie synthese van het Franse ‘jeu perlé’ en de bravoure van Liszt. Zijn pianoconcert wordt vrijwel nooit meer uitgevoerd. Er bestaan slechts twee cd opnames van, een van Aldo Ciccolini op EMI en een van Stephen Coombs op Hyperion.

De vocale muziek

Verschillende oratoria ontstonden, voordat hij de muziekwereld begon te verblijden met opera's. In mei 1862 bood hij zijn eerste cantate Louise de Mézières aan het concours-Prix de Rome aan; hij ontving een eervolle vermelding en won een tweede prijs op het gebied van contrapunt en fuga. Hij won de Prix de Rome in 1863 met zijn cantate David Rizzio. Aan de prijs was een eenjarig verblijf in Italië verbonden (1864-1865). In deze tijd leerde hij Franz Liszt kennen.

De opera's

Het originele affiche voor Thaïs

Het grootste aandeel in het hele oeuvre van Massenet hebben de opera's. Hij gebruikte een lyrischer gehouden grondlaag in zijn muziektaal, die zich over de stapjes Le Roi de Lahore - Manon - Werther - Thaïs ontwikkelde, en die daarna geen diepingrijpende verandering meer onderging. Dit betekende echter geen uniformiteit - integendeel: Massenet reageerde op muzikale stromingen, maar hij absorbeerde ze eerder, dan dat hij zich aan hen overgaf. Zo beproefde hij in Le Roi de Lahore en Le Cid het Meyerbeerse-genre van de Grand opéra, maakte in Esclarmonde een eerbetoon aan Richard Wagner en nam in La Navarraise de stromingen van het muzikale Verismo op. In deze opera gunde hij de sopraanrol aan Emma Calvé.

Hij was veelzijdig, rijk aan nuances en wendingen en verhief die rijkdom tot zijn scheppende credo. Dat vindt ook zijn uitdrukking in de genreaanduidingen, die hij zijn opera's gaf: van Opéra comique en Opéra over Opéra romanesque, Drame lyrique, Épisode lyrique, Pièce lyrique, Conte lyrique tot Conte de fées, Miracle, Drame sacré, Comédie chantée, Drame musical, Comédie héroique tot Opéra légendaire.

Massenets neiging te variëren en te differentiëren toont zich in de details. In bijvoorbeeld Manon hanteert hij tussen de beide traditionele uitingsvormen van de Opéra comique, namelijk het spreken en zingen, een groot aantal overgangsvormen. Daarmee kondigt hij het dan in Werther gebruikte principe van het doorcomponeren aan. Hij eist een onophoudelijke wisseling van toonhoogte, stijl van voordracht en uitdrukking, die hij met honderden aanwijzingen voor intonatie, frasering, dynamiek, enzovoort, pijnlijk nauwkeurig documenteert en becommentarieert.

Heel belangrijk is in dit verband de behandeling en de betekenis van de taal in Massenets compositiestijl. Om zijn muziek zo goed mogelijk in overeenstemming met de taal te brengen, leerde Massenet vóór het componeren altijd de tekst van de libretto's van buiten. De muzikale finesses plooiden zich naar het Franse idioom. Ook als hij geen grote vriend van veeleisende libretti was, ging het hem toch altijd om de theatrale effectvolle beschrijvingen in muziek van de - bij voorkeur instabiele - toestand van de zielen. Soms wist hij de aria's in finesse door de recitatief-dialogische passages te overtreffen - een kernargument tegen het verwijt dat Massenet een "puur melodicus" was. Dat hij altijd dicht bij de taal bleef, is mede verantwoordelijk voor de zwevende kwaliteit van de muziek, voor haar lyrisme, die de dragende kracht werd voor de muzikale Feminité.

Stijl

Een altijd aanwezige karakteristiek van de componeerstijl van Massenet is zijn raffinement en zijn delicatesse, zijn subtiel spel met tempo en klankkleur. Maar daarin ligt ook het gevaar voor de uitvoerenden: wie uitsluitend de noten naspeelt, haalt er niet meer uit dan schrale klanken. Een niet sensibel genoeg aanvoelen van de muziek betekent onvermijdelijk dat de gevoeligheid, de fragiliteit en de transparantie wegvallen en gekunsteldheid en nadrukkelijkheid overblijven.

De muziekpedagoog

Van 1 oktober 1878 tot 1896 doceerde Massenet compositie aan het Conservatoire de Paris. Tot zijn bekende leerlingen behoorden Gabriel Pierné, Georges Marty, Paul Vidal, Xavier Leroux, Gustave Charpentier, Henri Rabaud, Max d'Ollone, Gabriel Dupont, Albéric Magnard en Florent Schmitt.

Laatste levensjaren

Massenet rond 1910

In 1879 maakte hij reizen naar Boedapest, Milaan, Londen, München, Buenos Aires, Rio de Janeiro en Praag. In 1895 werd hij tot Commandeur de la Légion d'Honneur benoemd. In 1910 werd hij president van het Institut de France.

Jules Massenet overleed op 70-jarige leeftijd in Parijs.

Massenets reputatie in Frankrijk werd na zijn overlijden door zijn leerlingen Alfred Bruneau, Gabriel Pierné, Gustave Charpentier, Henri Rabaud en Reynaldo Hahn levend gehouden, alsook door zijn componistencollega's Francis Poulenc en Claude Debussy, die liefdevol werken aan hem opgedragen hebben. In Duitsland werd een oorspronkelijk door Debussy positief bedoeld - indirect tegen Wagner gericht - oordeel in het negatieve getrokken, namelijk: "Massenet heeft het ware doel van de muziek verstaan. Men moet de muziek van alle geleerde bombast bevrijden. De muziek moet met bescheidenheid pogen vreugde te verbreiden." In deze zin, zag Debussy het echte talent van Massenet.

Composities

Werken voor orkest

1863 Ouverture en sol, voor orkest
1866 Pompeîa, symfonische suite
1866 Le Retour d'une caravanne, symfonisch gedicht
1867 Première suite d'orchestre, in 4 delen, op. 13
1870 Symfonie
1870 Scènes hongroises, 2e suite voor orkest
1874 Ouverture de "Phèdre"
1874 Scènes dramatiques, 3e suite voor orkest
1874 Scènes Pittoresques 4e suite voor orkest
1876 Scènes Napolitaines, 5e suite voor orkest
1881 Scènes de Féerie, 6e suite voor orkest
1881 Scènes Alsaciennes, 7e suite voor orkest
1883 Elegia, ter gelegenheid van het overlijden van Richard Wagner
1891 Visions, symfonisch gedicht
1897 Fantaisie, voor cello en orkest
1900 Brumaire, ouverture voor orkest
1903 Concerto in Es-groot, voor piano en orkest
1. Andante moderato - Allegro non troppo (cadenza)
2. Largo
3. Airs slovaques: Allegro - Allegro maestoso - Allegro molto animato
1910 La Nef Triomphale, symfonische ode ter gelegenheid van de opening van Musée Océanographique de Monaco in Monaco en opgedragen aan de prins Albert I van Monaco
1915 Rapsodia satanica, uit de film Alfa
Les Erinnyes, symfonisch gedicht naar het schouwspel van Leconte de Lisle

Werken voor harmonieorkest

1e Suite d'orchestre, bewerking door Eustace
Andante religioso, bewerking door Wil van der Beek
Le Cid, bewerking door Lawrence Odom
Les Erinnyes, suite bewerking door Arie den Arend
Ouverture "Phèdre", bewerking door Daniël Bolten voorzien van een opdracht door de componist
Ouverture "Phèdre", bewerking door Lucien Cailliet
Roi de Lahore, bewerking door Dureau
Scènes Alsaciennes, bewerking door Gerard Boedijn
Scènes Alsaciennes, bewerking door Daniël Bolten voorzien van een opdracht door de componist
Scènes Napolitaines, bewerking door Paul Despray
Scènes Pittoresques, bewerking door Millet
Scènes Pittoresques, bewerking door Daniël Bolten voorzien van een opdracht door de componist
Scènes Pittoresques, bewerking door Willem van Erp
Scènes Pittoresques, bewerking door Bernard Rehl

Missen, oratoria, cantates en motetten

1862 Louise de Mézières, cantate
1863 David Rizzio, cantate voor solisten, gemengd koor en orkest
1864 Messe
1864 Requiem
1867 Paix et Liberté, cantate
1871 Marie-Magdeleine, (Drame sacré en 4 actes) oratorium voor solisten, gemengd koor en orkest - tekst: Louis Gallet - première: 11 april 1873, Parijs
1874 Eve, (Mystère en 4 parties) oratorium in 4 delen - tekst: Louis Gallet
1878 La Vierge, (Légende sacrée en 4 scènes) oratorium voor solisten, gemengd koor en orkest - tekst: GrandMougin
1884 Apollo's Invocation, cantate
1897-1899 La terre promise, oratorium in 3 delen - tekst: van de componist, naar de Vulgaat, première: 15 maart 1900, Parijs, Église Saint-Eustache
Ave Maris Stella, motet voor 2 stemmen en cello ad libitum
Cantate à la mémoire du Bienheureux Jean-Gabriel Perboyre, voor vier gelijke stemmen

Muziektheater

Opera's

Voltooid in	titel	aktes	première	libretto
1865	Esmerelda		onvoltooid	naar Victor Hugo, «Notre-Dame de Paris»
1865	Noureddin
1865	Valéria		onvoltooid
1866	La Coupe du roi de Thulé	3 aktes	niet uitgevoerd	Édouard Blau en Louis Gallet
1866	La Grand' Tante	1 akte	3 april 1867, Parijs, Opéra Comique	Jules Adenis en Charles Granvallet
1867-1868	Le Florentin			Jules-Henri Vernoy de Saint-Georges
1869	Manfred		onvoltooid	Jules Ruelle, naar Lord George Gordon Byron
1870	Méduse	3 aktes		Michel Carré
1871-1877	Le Roi de Lahore	5 aktes	27 april 1877, Praijs, Opéra Garnier	Louis Gallet
1872 rev.1888	Don César de Bazan	3 aktes	30 november 1872, Parijs, Opéra Comique; gereviseerde versie: 20 januari 1888, Genève	Adolphe Philippe d'Ennery (eigenlijk: Adolphe Philipp), Philippe François Pinel Dumanoir en Jules Chantepie, naar Victor Hugo, «Ruy Blas»
1875	Les Templiers		onvoltooid
1876	Bérangère et Anatole	1 akte	februari 1876, Parijs, Cerce de l'Union artistique	Henri Meilhac en Paul Poirson
1879-1881 rev.1884	Hérodiade; rev. als: Erodiade	3 aktes; rev.: 4 aktes	19 december 1881, Brussel, Koninklijke Muntschouwburg (Théâtre de la Monnaie); rev. versie: 1 februari 1884, Parijs, Théâtre Italienne	Paul Milliet, Henri Grémont (eigenlijk: Georges Hartmann), naar Gustave Flaubert, «Hérodias, Nr. 3 der Trois Contes»
1880	Robert de France		onvoltooid
1881	Les Girondins		onvoltooid
1881-1884	*Manon*	5 aktes	19 januari 1884, Parijs, Opéra Comique	Henri Meilhac en Philippe Gille, naar Antoine-François Prévost d'Exiles, «L'histoire du chevalier Des Grieux et de Manon Lescaut»
1882-1883	Montalte ou Sixte-quint	3 aktes
1883-1885	Le Cid	4 aktes	30 november 1885, Parijs, Opéra Garnier	Adolphe Philippe d'Ennery, Louis Gallet en Édouard Blau, naar Pierre Corneille
1885-1892	Werther	4 aktes	16 februari 1892, Wenen, Hofopera (Duitse vertaling: Max Kalbeck); Franse vertaling: 16 januari 1893, Parijs, Opéra Comique	Édouard Blau, Paul Milliet en Georges Hartmann, naar Johann Wolfgang von Goethe, «Die Leiden des jungen Werthers»
1887-1889	Esclarmonde	4 aktes	15 mei 1889, Parijs, Opéra Comique	Alfred Blau en Louis-Ferdinand de Gramont
1888-1891	Le Mage	5 aktes	16 maart 1891, Parijs, Opéra Garnier	Jean Richepin
1891-1910	Amadis	4 aktes	1 april 1922, Monte-Carlo, Opéra	Jules Clarétie (eigenlijk: Arsène-Jules Arnaud)
1892-1894	Thaïs	3 aktes	16 maart 1894, Parijs, Opéra Garnier; rev. versie: 13 april 1898, Parijs, Opéra Comique	Louis Gallet, naar de gelijknamige roman van Anatole France
1893-1894	La Navarraise	2 aktes	20 juni 1894, Londen, Royal Opera House Covent Garden	Jules Clarétie en Henri Cain, naar Clarétie, «La Cigarette»
1893-1894	Le Portrait de Manon	1 akte	8 mei 1894, Parijs, Opéra Comique	Georges Boyer
1893	Kassya; completeerde en georkestreerde versie van de opera van Leo Delibes		24 maart 1893, Parijs, Opéra Comique
1895-1897	Sapho	5 aktes	27 november 1897, Parijs, Opéra Comique; rev. versie: 22 januari 1909, Parijs, Opéra Comique	Henri Cain en Arthur Bernède, naar Alphonse Daudet
1895-1897	Cendrillon	4 aktes	24 mei 1899, Parijs, Opéra Comique	Henri Cain, naar Charles Perrault, «Cendrillon ou La Petite Pantoufle»
1898-1901	Grisélidis	3 aktes	20 november 1901, Parijs, Opéra Comique	Armand Silvestre en Eugène Morand
1899	La Fille de Jephté		onvoltooid
1900-1902	Le Jongleur de Notre-Dame	3 aktes	18 februari 1902, Monte Carlo, Opéra	Maurice Léna, naar Anatole France, «L'Etui de nacre»
1902-1905	Chérubin	3 aktes	14 februari 1905, Monte Carlo, Opéra	François de Croisset en Henri Cain
1903	Marie-Magdeleine; gereviseerde versie van het gelijknamige oratorium		9 februari 1903, Nice, Opéra
1905-1906	Ariane	5 aktes	31 oktober 1906, Parijs, Opéra Garnier; 23 november 1907, Brussel; 19 december 1907, Turijn;	Catulle Mendès
1905-1907	Thérèse	2 aktes	7 februari 1907, Monte Carlo, Opéra	Jules Claretie
1907-1909	Bacchus	4 aktes	5 mei 1909, Parijs, Opéra Garnier	Catulle Mendès
1908-1910	Don Quichotte	5 aktes	19 februari 1910, Monte Carlo, Opéra	Henri Cain, naar Jacques Le Lorrain, «Le Chevalier de la longue figure»
1910-1912	Roma	5 aktes	17 februari 1912, Monte Carlo, Opéra	Henri Cain, naar A. Parodi, «Roma vaincue»
1910-1912	Panurge	3 aktes	25 april 1913, Parijs, Théâtre de la Gaîté	Maurice Boukay (eigenlijk: L. Coybal) en Georges Spitzmüller, naar François Rabelais, «La Vie inestimable de Gargantua» en «Faits et dits héroïques du grand Pantagruel»
1911-1912	Cléopâtre	4 aktes	23 februari 1914, Monte Carlo, Opéra	Louis Payen (eigenlijk: A. Liénard)

Operettes

Voltooid in	titel	aktes	première	libretto
	L'Ecureuil du déshonneur		niet uitgevoerd
1859	Les deux boursiers
1873	L'Adorable Bel'-Boul	1 akte	17 april 1873, Parijs, Cercle des Mirlitons	Louis Gallet

Balletten

Voltooid in	titel	première	libretto
1892	Le Carillon	21 februari 1892, Wenen, Staatsopera	Ernest van Dyck en C. de Rodaz
1904	La Cigale	4 februari 1904, Parijs, Opéra Comique	Henri Cain
1908	Espada	13 februari 1908, Monte-Carlo	R. Maugars

"O Souverain, O Juge, O Pere!" uit de opera Le Cid (1885), gezongen door Enrico Caruso op 5 februari 1916.

"Pleurez, pleurez, mes yeux" uit de opera Le Cid (1885), gezongen door Marguerita Sylva in 1910.

"Ah! fuyez, douce image" uit de opera Manon (1884), gezongen door Aristodemo Giorgini in 1910.

Werken voor koren

1866 Une noce flamande, voor gemengd koor en orkest - tekst: naar een gedicht van G. Chouquet
Suite parnassienne, muzikale fresque in 4 delen voor spreker, gemengd koor en orkest - tekst: M. Léna
Suite théâtrale, voor spreker, zang en orkest - tekst: M. Léna

Vocale muziek

1866 Poême d'Avril, cyclus voor zang en piano, op.14, - tekst: naar gedichten van Armand Silvestre
1866 Alleluja, voor 4 stemmen a capella
1867 Poème du Souvenir, zangcyclus
1880 Souvenez-vous Marie, voor solisten, gemengd koor en orkest - tekst: Georges Boyer
À Colombine, voor zang en piano
Amours bénis, voor zang en piano
Biblis, voor solisten, gemengd koor en orkest
Élégie, voor mezzosopraan (of bariton) en cello (of viool)
Narcisse, idylle antique voor tenor en orkest
Nuit d'Espagne, voor zang en piano
Oh! si les fleurs avaient des yeux, voor zang en piano
Poème d'octobre, zangcyclus
Poème d'amour, zangcyclus
Poème d'hiver, zangcyclus
Poème d'un soir, zangcyclus
Si tu veux mignonne, voor zang en piano
Soleil couchant, voor zang en piano
Souvenir de Venise, voor zang en piano

Kamermuziek

Tristesse de Dulcinée, voor cello en piano

Werken voor piano

Année Passée
Dix Pièces de genre, op. 10
1. Nocturne
2. Marche
3. Barcarolle
4. Rigodon
5. Elégie jouée par les Erynnyes
6. Saltarello
7. Vieille chanson
8. Légende
9. Fughetta
10. Carillon
Eau courante
Eau dormante
Papillons blancs
Papillons noirs
Première Suite, voor piano vierhandig, op. 11
Valse lente

Publicaties

Jean-Christophe Branger: Manon, de Jules Massenet ou le crépuscule de l'opéra comique, éditions Serpenoise, 2000.
Actes de colloque, Le livret d'opéra au temps de Massenet, Presses universitaires de Saint-Étienne, 2002.
Anne Massenet: Jules Massenet en toutes lettres - biographie réalisée à partir de lettres familiales inédites, De Fallois, 2001
Jules Massenet: Mes Souvenirs, Paris, 1912, réédition, 2006.
Brigitte Olivier: J. Massenet : itinéraires pour un théâtre musical, Actes Sud, 1996

Externe links

Bladmuziek van Jules Massenet op de website van het International Music Score Library Project

Zie de categorie Jules Massenet van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.