Nedersaksisch: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
| (36 tussenliggende versies door 16 gebruikers niet weergegeven) | |||
Regel 1:
{{Infobox taal
|
|
| gesproken = [[Nederland]], [[Duitsland]], [[Denemarken]]
| sprekers = 2,2-5 miljoen<ref>Inclusief Oost-Nederduits. Oost-Nederduits en Nedersaksisch/West-Nederduits worden samen soms ook als Nedersaksisch gezien.</ref> (Duitsland) en 1,6 miljoen sprekers thuis in Nederland (2,15 miljoen in totaal)
Regel 64:
[[Bestand:Nedersaksisch Correct.png|thumb|Taalgebied exclusief Oost-Nederduits.]]
[[Bestand:Low Saxon dialects.png|thumb|Taalgebied inclusief het Oost-Nederduits. Beide gebieden samen worden soms ook Nedersaksisch genoemd.]]
[[Bestand:Ls-dialects.jpg|thumb|Taalgebied van het Nederduits/Nedersaksisch voor 1945 en de [[verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog]]]]
Het '''Nedersaksisch''' ([[Duits]]: ''Niedersächsisch
De Nedersaksische dialecten worden voornamelijk gesproken in het noordelijke deel van Duitsland en in het noordelijke en oostelijke deel van Nederland (de provincies [[Groningen (provincie)|Groningen]], [[Drenthe (hoofdbetekenis)|Drenthe]], [[Overijssel]], de [[Gelderland (hoofdbetekenis)|Gelderse]] regio's [[Veluwe (streek)|Veluwe]] en [[Achterhoek]], in [[Utrecht (provincie)|Utrecht]] ten oosten van de Utrechtse Heuvelrug, op Urk in Flevoland en in de [[Stellingwerven]] en rond [[Kollumerpomp]] in [[Friesland]]).
Nedersaksisch is, naast het [[Limburgs]], een van de twee officiële [[streektaal|streektalen]] in Nederland. Anders dan het [[Westerlauwers Fries]], dat de status heeft van
Sinds 1998 erkent Nederland het Nedersaksisch als minderheidstaal, onder het [[Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden]]. In 2018 trad het [[Convenant Nedersaksisch]] in werking, waarbij de regionale overheden in het Nedersaksisch-talige deel van Nederland aangeven zich in te spannen voor het behoud en de bevordering van het Nedersaksisch; dit is echter niet juridisch afdwingbaar.
Regel 75:
Ook Duitsland erkent sinds 1998 het Nederduits (zowel Nedersaksisch als Oost-Nederduits), onder het Europees handvest voor regionale en minderheidstalen. In de Europese Unie is het Nedersaksisch en Nederduits een officieel erkende streektaal. De taalcode (ISO 639-2) van beide streektalen '''nds'''. Wikipedia maakt onderscheid tussen ''[[Nedersaksische Wikipedia|Nedersaksies]]'' ('''nds-nl''') en ''[[:nds:Plattdüütsch|Plattdüütsch]]'' ('''nds''').
Voor het aantal sprekers in Nederland zijn geen betrouwbare actuele cijfers voorhanden.<ref name="Duijvendak">{{Citeer boek|taal=nl|auteur=Maarten Gerrit Jan Duijvendak|URL=https://books.google.nl/books?id=7nZvYDMObrkC&lpg=PP1&hl=nl&pg=PA95#v=onepage&q&f=false|titel=Regionaal besef in het Noorden: historische opstellen aangeboden aan prof.dr. P. Th. F.M. Boekholt bij zijn afscheid als hoofddocent in de regionale geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen op 23 november 2001|uitgever=Uitgeverij Van Gorcum|datum=2003-01-01|ISBN=9789023239109|bezochtdatum=2017-04-29|archiefurl=https://web.archive.org/web/20181008175226/https://books.google.nl/books?id=7nZvYDMObrkC&lpg=PP1&hl=nl&pg=PA95#v=onepage&q&f=false|dodeurl=ja}}</ref>
In Nederland wordt het aantal sprekers (2005) thuis op circa 1,6 miljoen geschat en het totale aantal sprekers op 2,15 miljoen. Deze cijfers berusten dan wel op zelf-opgaven en zijn niet wetenschappelijk op grond van objectieve gemeten taaleigenschappen vastgesteld. Dat verklaart de grote variatie in aantallen.
== Aanduiding ==
De term 'Nedersaksisch' werd tot in de [[1990-1999|jaren negentig]] van de 20e eeuw alleen gehanteerd door [[historische taalkunde|historisch taalkundigen]] en - vooral in de jaren vijftig - door een groep streektaalschrijvers en -activisten.<ref>Zo had het in Groningen opgerichte [[literair tijdschrift]] '' 't Swieniegeltje'' (1954-1959) een tijdlang de ondertitel 'Nedersaksisch tiedschrift'.</ref> Sprekers van de Nedersaksische variëteiten refereerden aan hun dialect met de naam van de plaats of streek: bijvoorbeeld het Achterhoeks, Twents, Drents, Veluws, Elspeets, of met de aanduiding '''Plat''' (ook ''Platduuts''). Onder invloed van diverse streektaalbewegingen heeft de politiek het begrip 'Nedersaksisch' overgenomen, en het Nedersaksisch uiteindelijk als streektaal erkend.
Het Nedersaksisch omvat een complex van streektalen, van één uniforme cultuurtaal is geen sprake. Dit komt mede doordat uniformering van spelling en woordenschat, door de sprekers als wezensvreemd voor de grote variëteit aan dialecten wordt afgewezen. De afhankelijkheid van de Nederlandse dan wel Duitse spellingwijze, en de talloze leenwoorden uit respectievelijk het Duits en het Nederlands bemoeilijken bovendien steeds meer grensoverschrijdende herkenning en acceptatie. Waar vroeger herkenning en verstaanbaarheid over de staatsgrenzen heen groot was, werd deze door het onderwijs grotendeels vervangen door de kennis en het dominerende gebruik van de nationale standaardtalen. In Nederland ervaart men de varianten van het Nedersaksisch als Nederlandse dialecten, in Duitsland als Duitse (Nederduitse) dialecten. Toch zijn er verscheidene pogingen ondernomen om tot een overkoepelende spelling te komen. De meest recente poging is de Nysassiske Skryvwyse, die bedacht is door leden van de Duitse en Nederlandse Nedersaksische Wikipedia-gemeenschap, om de Duits/Nederlandse verschillen in de spelling van het Nedersaksisch te overbruggen. In Duitsland wordt de Sass'sche Schrievwies door velen als meest geschikt beschouwd.
In het grote verspreidingsgebied van het (Neder)Saksisch - oudtijds van [[Blaricum]] tot [[Palanga|Nimmersatt]]
#het [[Noord-Nedersaksisch]]:
##[[Gronings]]
##[[Oost-Fries Nedersaksisch|Oost-Fries Platt]]
Regel 97 ⟶ 99:
##[[Holsteins]]
##[[Sleeswijks]]
#het [[Westfaals]]: [[Achterhoeks]], [[Drents]], [[Sallands]], [[Zuid-Drents|Zuid-]] en [[Midden-Drents]], [[Stellingwerfs]], [[Twents (dialect)|Twents]], [[Urkers]], [[Veluws]], [[Westerwolds]], [[Graafschaps|Bentumers]], [[Eemslands|Zuidwest-Eemslands]], [[Oostwestfaals]], [[Zuidwestfaals]], [[Münsterlands]], [[West-Münsterlands]]
#het [[Oostfaals]]
Regel 116 ⟶ 117:
In ''Steenwijk: Folk Perception and Regional Language of the Youth werden'' 141 middelbare scholieren ondervraagd die in klas 2 en 4 van mavo, havo en vwo zaten. De jongeren oordeelden dat het Steenwijks en Nederlands aangevuld met Steenwijkse woorden als minder modern, slim, aantrekkelijk, normaal, en mooi opgevat worden ten opzichte van het Nederlands. Daarnaast wordt er negatiever geoordeeld over de rijkdom van een spreker van het Steenwijks maar was er geen verschil te bemerken tussen het Nederlands en Nederlands aangevuld met Steenwijkse woorden. Tussen de vriendelijkheid van het Steenwijks, Nederlands en Nederlands met Steenwijkse woorden zat geen significant verschil. Jongeren die zelf de regionale taal of elementen daarvan gebruiken oordelen positiever over sprekers van het Steenwijks dan niet-sprekers. De tweede klassen oordeelden positiever over het Steenwijks dan de vierde klassen.<ref>{{Citeer boek |titel=Steenwijk: Folk Perception and Regional Language of the Youth |achternaam=Brandenburg |voornaam=Daan |url=https://research.rug.nl/en/publications/steenwijk-folk-perception-and-regional-language-of-the-youth |uitgever=Science Shop, University of Groningen |datum=2015-06}}</ref>
In een enquête uit 2018 op negen verschillende Drentse middelbare scholen onder 376 middelbare scholieren uit klas 1 en 2 die op vmbo basis lwoo, vmbo basis en vmbo kader zaten<ref name=":03">{{Citeer boek |titel=Assessing versus Achieving: if you think you can(‘t), can(‘t) you do it?: A survey about the self-assessment of language [Drents dialect] in relation to language proficiency of high school students in Drenthe |achternaam=van der Boom |voornaam=Joanne |url=https://research.rug.nl/nl/publications/assessing-versus-achieving-if-you-think-you-cant-cant-you-do-it-a |uitgever=Science Shop, University of Groningen |datum=2018-11}}</ref> werd, ten opzichte van het Nederlands, Drents als een beetje ouderwets gezien,<ref>A bit old-fashioned, p.41</ref> meer landelijk<ref>Quite countrified, p.41</ref> en enigszins grappiger (niet serieus, niet grappig<ref>Dus niet 'grappiger' als in 'dom'</ref> versus zeer serieus). Daarnaast werd het Drents als minder intelligent dan het Nederlands beschouwd. Enkel degene die aangeven Drents te spreken beoordeelden zowel het Nederlands als Drents als even intelligent.<ref>Nederlands: quite intelligent Drents: Niet dom, niet intelligent. Drentstaligen: beiden niet dom, niet intelligent. p. 41</ref> Zowel Nederlands als Drents scoorden in de categorie 'quite sociable' alhoewel het Drents slechter scoorde. De Drentstaligen oordeelden dat het Drents socialer klonk dan het
== Expansie, neergang en opleving van het Nedersaksisch ==
Regel 129 ⟶ 130:
Het Nedersaksisch behield tot na de middeleeuwen een zekere expansiekracht. Zo gingen omstreeks 1500 de tevoren [[Fries (taal)|Friese]] dialecten sprekende Groningse [[Ommelanden (Groningen)|Ommelanden]], onder invloed van de van oudsher Nedersaksische stad [[Groningen (stad)|Groningen]], over op het Nedersaksisch. Een soortgelijk proces herhaalde zich minder dan een eeuw later in [[Oost-Friesland]]. Deze expansiekracht was het gevolg van de economische en politieke kracht van de [[Hanze]], waar grotere steden in het gebied zoals Groningen, Oldenburg en Bremen deel van uitmaakten.
Tot in de 19e eeuw werd het Nedersaksisch nog in [[Estland]] gesproken (o.a. [[Tallinn]]), mogelijk zelfs tot in de vroege 20e eeuw.<ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Siewert |voornaam=Janine |titel=Towards a balanced annotated Low Saxon dataset for diachronic investigation of dialectal variation: Conference on Natural Language Processing |url=https://researchportal.helsinki.fi/en/publications/towards-a-balanced-annotated-low-saxon-dataset-for-diachronic-inv |tijdschrift=Proceedings of the 17th Conference on Natural Language Processing (KONVENS 2021) |datum=2021 |pagina's=242–246 |last2=Scherrer |first2=Yves |last3=Tiedemann |first3=Jörg}}</ref><ref>{{Citeer boek |titel=Keelekontaktid: Eesti keele kontakte teiste keeltega |achternaam=Ariste |voornaam=Paul |url=https://search.library.wisc.edu/catalog/999525027502121 |pagina=29, 97-98 |jaar=1981}}</ref> Met de [[verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog]] verdween het Nedersaksische taalgebied ten oosten van de hedendaagse Duits-Poolse grens.
=== Invloed op de Scandinavische en andere talen ===▼
Van de 500 vaakst gebruikte woorden in het Deens zijn 100 leenwoorden uit het Middelnederduits.<ref name="Sproget2">{{Citeer web |url=http://sproget.dk/raad-og-regler/artikler-mv/svarbase/SV00001479 |title=Antal arveord og låneord |last=Jervelund |first=Anita Ågerup |publisher=Dansk Sprognævns svarbase |year=2008}}</ref> In standaardteksten van hedendaags Deens is 16-17% van de woordenschat een leenwoord uit het Middelnederduits.<ref name="Sproget2" /> Circa 25% van de totale woordenschat van het Deens, [[Zweeds]] en [[Noors]] is van Middelnederduitse herkomst. Andere schattingen gaan tot 30% of zelfs 55 tot 60%.<ref name=":04" /> Scandinavist Didrik Arup Seip benoemd dat een conversatie tussen twee Noren al binnen enkele minuten een leenwoord uit het [[Nederduits]] bevat (zonder dat de sprekers het zelf beseffen).<ref name="Woerkom2" /> Daarnaast heeft het Middelnederduits uitgangen van woorden beïnvloed of nieuwe geïntroduceerd. Voorbeelden betreffen be-, for-, bi-, an en -aktig, -heit en -inne. Verder was er invloed op voornamen vanuit het Middelnederduits. Voorbeelden betreffen de voornamen Henrik, Frerik, Kristian, Otto en Kristoffer. Vooral in [[Bergen (Noorwegen)|Bergen]], een belangrijke plaats ten tijde van de Hanze werden Middelnederduitse namen vaker gebruikt ten opzichte van de rest van West-Noorwegen.<ref>Pettersen, E. 1981. ''Personnavn i Vest-Norge 1450–1550''. Oslo: Novus.</ref> Vrouwelijke voornamen uit het Middelnederduits werden minder gebruikt en geleend. Bepaalde plaatsnamen in het zuidwesten van Noorwegen lijken Middelnederduits te zijn of daardoor beïnvloed.<ref name=":4">{{Citeer tijdschrift |achternaam=Særheim |voornaam=Inge |titel=Low German influence on the Scandinavian languages in late medieval times – some comments on loan words, word-forming, syntactic structures and names |url=https://journals.uis.no/index.php/AmS-Skrifter/article/view/270 |tijdschrift=AmS-Skrifter |datum=2019 |taal=en |nummer=27 |doi=10.31265/ams-skrifter.v0i27.270 |issn=2535-6127 |pagina's=153–161}}</ref> Hellquist (1930) vermeldde de Middelnederduitse invloed als zodanig dat, indien [[Gustaaf I van Zweden]] niet de onafhankelijke positie van Zweden herwonnen had en de [[Reformatie]] niet zo'n sterk nationaal karakter qua taal had, het [[Zweeds]] zich mogelijk in een vorm van het Nedersaksisch had kunnen ontwikkelen.<ref>Hellquist, E. 1930. ''Det svenska ordförrådets ålder och ursprung 2''. Lund: C. W. K. Glerups förlag.</ref>
De Middelnederduitse invloed valt samen met het verlies van het naamvallensysteem en de ontwikkeling van een [[synthetische taal]] naar [[analytische taal]], belangrijke veranderingen in de Scandinavische talen ten tijde van de late middeleeuwen. Sommige veranderingen zoals het ontbreken van u-umlaut (strand vs strond) en de verandering van drie naar twee woordgeslachten kunnen beschreven worden als [[dialectnivellering]].<ref name=":4" /> De speciale positie van [[Bergen (Noorwegen)|Bergen]] als dialecteiland in het Noord-Germaanse dialect continuüm kan mogelijk voor een deel beïnvloed zijn door het Middelnederduits.<ref>Jahr, E. H. 1995. ''Nedertysk og nordisk: Språksamfunn og språkkontakt i Hansatida'', in E. H. Jahr (ed.), Nordisk og nedertysk. Språkkontakt og språkutvikling i Norden i seinmellomalderen, 9–28. Oslo: Novus.</ref> Het ''[[Bergensk]]'' kent geen u-umlaut, heeft geen e-apocope (kaste vs kast), verlengde medeklinkers in plaats van verlengde klinkers (venn vs ven), het ontbreken van i-umlaut in de tegenwoordige tijd van sterke werkwoorden (kommer vs kjem), [[monoftongering]] (øga vs auga) en twee woordgeslachten in plaats van drie. Sommige van deze veranderingen zoals onder andere de sin-genitief, de verandering van drie naar twee woordgeslachten, te als markering van het infinitief en de -et uitgang in het verleden tijd van zwakke werkwoorden waren al begonnen voor het hoogtepunt van de [[Hanze]].<ref name=":5">Nesse, A. 2002. ''Språkkontakt mellom norsk og tysk i hansatidens Bergen''. Oslo: Det Norske Videnskaps-Akademi.</ref>
De sin-genitief (mannen sin hatt, de man zijn hoed) wordt vooral gebruikt in de dialecten van Noord, Midden en West-Noorwegen en is geleend uit het gesproken Middelnederduits. De sin-genitief is bezig met een opmars in de dialecten van Oost-Noorwegen en geschreven Noors, vooral in informeel taalgebruik.<ref name=":4" />
Ongeveer 15% van de leenwoorden in het [[Estisch]] komen uit het Nedersaksisch. Daarnaast zijn het [[Lets]], [[Litouws]] en [[Fins]] duidelijk beïnvloed.
==== Communicatie tussen sprekers van het Middelnederduits en de Scandinavische talen ====
Er bestaan verschillende theorieën over de communicatie tussen sprekers van het Middelnederduits en de [[Noord-Germaanse talen|Scandinavische talen]].<ref name=":4" /> In de jaren 50 en 60 werd gesuggereerd dat een [[Pidgin (taal)|pidgin]] of [[mengtaal]] gebruikt zou worden als [[Lingua franca]] bij onderlinge communicatie vanwege de verschillen tussen de talen.<ref>Indrebø, G. 1951. ''Norsk målsoga''. Bergen: John Griegs boktrykkeri.</ref><ref>Skard, V. 1967. ''Norsk språkhistorie til 1523''. Oslo: Universitetsforlaget.</ref> Vanaf de jaren 90 kwam de gedachte op dat er sprake was van semi-communicatie of passieve of receptieve tweetaligheid.<ref>Jenstad, T. E. 2016. ''Ordforrådet, in H. Sandøy (ed.), Norsk språkhistorie 1'', 447–509. Oslo: Novus.</ref><ref>Braunmüller, K. 1994. Semikommunikation og lingvistiske simulationsmodeller (om sprogkontakt i hansatiden), in U. B. Kotsinas and J. Helgander (eds), ''Dialektkontakt, språkkontakt och språkförändring i Norden''. Föredrag från et forskarsymposium, 92–97. Stockholm: Stockholms Universitet.</ref><ref>Braunmüller, K. 1995. Forudsætninger for at overtage middelnedertyske sprogstrukturer i de skandinaviske sprog, in E. H. Jahr (ed.), ''Nordisk og nedertysk'', 29–54. Oslo: Novus.</ref><ref>Braunmüller, K. 2012. Semi-communication and beyond: some results of the Hamburg Hanseatic Project (1990–1995), in L. Elmevik and E. H. Jahr (eds), ''Contact between Low German and Scandinavian in the Late Middle Ages. 25 years of Research'', 95–111. Acta Academiae Regiae Gustavi Adolphi 121. Uppsala: Swedish Science Press.</ref> Vanwege de verwantschap en gelijkenissen tussen de (dialecten van de) talen verstond men elkaar in grote mate bij het gebruik van de eigen taal.<ref>Rambø, G.-R. 2010. ''Historiske og sosiale betingelser for språkkontakt mellom nedertysk og skandinavisk i seinmiddelalderen – et bidrag til historisk språksosiologi''. Oslo: Novus.</ref> Hier en daar moest men zich het eigen taalgebruik echter aanpassen aan de ander. Zo werden er veel woorden gebruikt die aanwezig waren in beide talen.<ref name=":5" /> Berg (2016) vermeldt dat aan het begin van de 16e eeuw de onderlinge verstaanbaarheid waarschijnlijk beperkt was en er sprake was van [[codewisseling]] en actieve tweetaligheid wat indiceert dat sprekers de Scandinavische talen en het Middelnederduits als verschillende talen beschouwden. Verder zouden sprekers van de Noord-Germaanse talen het Middelnederduits beter verstaan dan andersom.<ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Berg |voornaam=Ivar |titel=A note on the relationship between Scandinavian and Low German |url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/jhsl-2016-0012/html |jaargang=2 |tijdschrift=Journal of Historical Sociolinguistics |datum=2016-10-01 |nummer=2 |doi=10.1515/jhsl-2016-0012 |issn=2199-2894 |pagina's=189–210}}</ref> Verzonden ([[Oudzweeds|Oud)zweedse]] brieven uit [[Zweden]] naar het hedendaagse [[Tallinn]] ten tijde van de [[Hanze]] werden vertaalt naar het Middelnederduits maar niet andersom. Dit illustreert statusverschil tussen de twee talen maar ook het feit dat de [[wederzijdse verstaanbaarheid]] niet dusdanig groot was dat kennis van een van de twee talen genoeg was om de andere taal te begrijpen. In dit geval zonder veel blootstelling aan het Zweeds in Tallinn. Vanwege meer blootstelling aan het Zweeds ging het Middelnederduitse scribenten in Zweden beter af met het Zweeds.<ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Petzell |voornaam=Erik M. |titel=Low German with a Swedish twist - Contact-induced word order transfer in the 15th century |url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S2215039016300145 |jaargang=3 |tijdschrift=Ampersand |datum=2016 |taal=en |doi=10.1016/j.amper.2016.06.004 |pagina's=143–150}}</ref>
==== Invloed van het Middelnederduits en Nedersaksisch op Slavische talen ====
De woordenschat en de grammatica van het [[Kasjoebisch]] hebben een grote invloed ondergaan van het Middelnederduits, onder andere door taalcontact via de [[Oostkolonisatie]]. Voorbeelden zijn het gebruik van ''miec'' (hebben) en ''bëc'' (zijn) bij bepaalde werkwoordtijden.<ref>Bartelik, Piotr. 2018. ''Sprachkontaktinduzierte Grammatikalisierung am Beispiel des polnischen und Kashubianen Tempussystems''. Studia Germanica Posnaniensia 39. 7–34.</ref> De noordelijke Kasjoebische dialecten hebben een grotere Nedersaksische invloed op de woordenschat dan de zuidelijke Kasjoebische dialecten.<ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Abraham |voornaam=Werner |titel=Kashubian – its Middle Low German heritage as partial superstrate |url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/glot-2022-2003/html |jaargang=13 |tijdschrift=Glottotheory |datum=2022-07-02 |taal=en |nummer=1 |doi=10.1515/glot-2022-2003 |issn=2196-6907 |pagina's=45–80 |last2=Kątny |first2=Andrzej |last3=Bartelik |first3=Piotr}}</ref> De uitspraak van bepaalde woorden is eveneens beïnvloed door het Middelnederduits/Nedersaksisch.<ref name=":6">{{Citeer web |url=https://blogs.helsinki.fi/hist-lexicology/files/2017/06/chl-knoll.pdf |titel=On the history of Low German Influence in Slavonic languages |achternaam=Knoll |voornaam=V. |datum=2017 |bezochtdatum=22-07-2024}}</ref> Het samenvallen van de ł met l wordt toegeschreven aan Nedersaksische invloed.<ref>Dicky Gilbers; John A. Nerbonne; J. Schaeken (1 January 2000). ''Languages in Contact''. Rodopi. p. 331. ISBN <bdi>90-420-1322-2</bdi>.</ref> Met de [[verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog]] is er geen contact meer tussen het Nedersaksisch en het Kasjoebisch. Nedersaksische leenwoorden met een [[Middelhoogduits|Middelhoogduitse]] leenwoord als equivalent in het Pools worden vaak vervangen door het Middelhoogduitse Poolse leenwoord. Oudere Nedersaksische leenwoorden zijn echter behouden gebleven omdat ze niet herkend worden als 'vreemd' en gezien worden als karakteristiek voor het Kasjoebisch.<ref name=":6" />
Met het opgang komen van de [[Oostkolonisatie]] en de invloed van de [[Hanze]] begon de beïnvloeding en verdringing van de Slavische talen door het Middelnederduits in het huidige noordelijke deel van Oost-Duitsland en het noorden van Polen. Dit kwam vanaf ongeveer de 12e eeuw opgang. Vanaf de 14e en 15e eeuw nam de invloed van het Middelnederduits toe op het [[Kasjoebisch]], [[Sorbisch]] en het [[Polabisch]]. Vanaf ongeveer de 16e eeuw was er enkel nog contact met het Kasjoebisch, Polabisch en de noordelijke Poolse dialecten. Met de neergang van de Hanze nam de invloed van het Middelnederduits/Nedersaksisch af, vooral na de 17e eeuw. Het [[Polabisch]] heeft eveneens een grote invloed ondergaan van het Nedersaksisch op de woordenschat. Het [[Nedersorbisch]] en de noordelijke Poolse dialecten hebben een minder grote lexicale invloed ondergaan. Enkele leenwoorden bestaan daarnaast ook in het gestandaardiseerde [[Pools]] en in het [[Russisch]].<ref name=":6" />
===Teloorgang en aantal sprekers in Nederland===
Regel 138 ⟶ 158:
In een enquête uit 2018 op negen verschillende Drentse middelbare scholen onder 376 middelbare scholieren uit klas 1 en 2 die op vmbo basis lwoo, vmbo basis en vmbo kader zaten gaf 20,0% aan volledig de regionale taal te kunnen praten. 48,4% gaf aan een beetje de regionale te kunnen praten en 31,6% gaf aan helemaal niet de regionale taal te kunnen praten. 68,4% gaf dus aan affiniteit met het Drents te hebben. 93,8% van de Drentssprekenden was opgegroeid in de provincie Drenthe tegenover 85,7% van de niet-Drentstaligen. Na het invullen van een vragenlijst scoorde 28,0% in de categorie 'proficient user', 49,8% in de categorie 'independent user' en 22,2% scoorde in de categorie 'basic user.' Zie tabel 4.<ref name=":03" />
In Ooststellingwerf bedroeg het percentage kinderen dat onderling <nowiki>''streektalen''</nowiki> gebruikte in 2019 2,6% en in Weststellingwerf 5,4%.<ref>[https://app.powerbi.com/view?r=eyJrIjoiNDNiNTZlODEtOWY3Mi00MWViLTgxYzQtZWI0ZWYwOTJiOWQ5IiwidCI6IjQxNGRlYjViLWQ3ZGYtNGFlYS1hMDI1LTM4MGM5MGU0ZTcxNyIsImMiOjh9 Dashboard Friese taal]. Geraadpleegd op 13-09-2023.
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed"▼
Opmerking: Met inbegrip van andere streektalen in Friesland, niet enkel Nedersaksisch.</ref>
|+Tabel 1: Meest gesproken taal thuis (15 jaar of ouder) in 2019 (CBS)<ref>{{Citeer web|url=https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2021/talen-en-dialecten-in-nederland?onepage=true|titel=Talen en dialecten in Nederland|bezochtdatum=2022-06-27|auteur=Centraal Bureau voor de Statistiek|werk=Centraal Bureau voor de Statistiek|taal=nl-NL}}</ref>▼
▲|+Tabel 1: Meest gesproken taal thuis (15 jaar of ouder) in 2019 (CBS)<ref>{{Citeer web|url=https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2021/talen-en-dialecten-in-nederland?onepage=true|titel=Talen en dialecten in Nederland|bezochtdatum=2022-06-27|auteur=Centraal Bureau voor de Statistiek|werk=Centraal Bureau voor de Statistiek|taal=nl
!Provincie
!Nedersaksisch
Regel 206 ⟶ 228:
|39,1%
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-
|+Tabel 2: Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005)<ref name="Bloemhoff" />
!Gebieden<ref>Bekijk p 8. in [https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf Taaltelling Nedersaksisch] voor de grenzen van de gebieden.</ref>
!Aantal sprekers thuis<ref>Thuis Nedersaksisch en Nedersaksisch plus Nederlands bij elkaar opgeteld.</ref>
Regel 213 ⟶ 235:
!Percentage aantal sprekers totaal
!Percentage zeer goed + goed
!Percentage zeer goed
|-
|Groningen
Regel 219 ⟶ 242:
|77,7%
|60,9%
|40,5%
|-
|Twente
Regel 225 ⟶ 249:
|76,1%
|52,6%
|30,2%
|-
|West-Overijssel
Regel 231 ⟶ 256:
|73,0%
|58,8%
|34,5%
|-
|Drenthe
Regel 237 ⟶ 263:
|76,6%
|59,8%
|40,9%
|-
|Achterhoek
Regel 243 ⟶ 270:
|73,0%
|57,9%
|42,1%
|-
|Veluwe
Regel 249 ⟶ 277:
|48,6%
|33,0%
|14,9%
|-
|Steenwijkerland
Regel 255 ⟶ 284:
|67,4%
|48,1%
|23,5%
|-
|Weststellingwerf
|13.800
|16.800
|64,6%
|48,1%
|33,0%
|-
|Ooststellingwerf
Regel 267 ⟶ 298:
|48,8%
|30,1%
|18,4%
|-
|Totaal
Regel 272 ⟶ 304:
|≈2,15 miljoen
|70,9%
|
|
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-
|+Tabel 3: Percentage sprekers volgens Driessen (2005 & 2011)<ref>[https://www.slideshare.net/gdries/lcc05-driessenindutch LCC In Dutch? Usage of Dutch regional languages and dialects]. Geert Driessen (2005).</ref><ref name=":1" />
!
Regel 326 ⟶ 359:
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-
|+Tabel 4: Drentstaligen klas 1 en 2 vmbo basis (lwoo) en kader naar percentage & score naar categorie volgens van der Boom (2018)<ref name=":3" />
!
Regel 358 ⟶ 391:
=== Aantal sprekers Duitsland ===
Na de [[verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog]] nam het verspreidingsgebied van het Nedersaksisch flink af en hield het dialectcontinuüm van het [[Oost-Pommers]], [[Nederpruisisch]] en [[Marks-Brandenburgs]] ten oosten van de hedendaagse Duits-Poolse grens op te bestaan. [[Oost-Pommers]] leeft echter voort [[Latijns-Amerika]].
In Duitsland zou het aantal sprekers op bijna 5 miljoen liggen in 2016, onderverdeeld naar 'goed' en/of 'zeer goed' kunnen spreken. In het hele Nedersaksische gebied zou 15,7% het nog kunnen spreken, variërend van 2,8% in Brandenburg tot 24,5% in Sleeswijk-Holsteen. Circa 2,2 miljoen mensen zouden het Nedersaksisch nog zeer goed kunnen spreken. In 2007 zou dat 14,3% zijn en in 1984 nog 35%.<ref name="Bloemhoff" /> Het percentage dat 'zeer goed', 'goed' en 'matig' Nedersaksisch kan spreken bedroeg in de jaren 2007 en 2016 37,7% en 32,4%.<ref name=":0" />
In het [[Landkreis Hildesheim]] begon de teruggang van het Nedersaksisch, evenals andere gebieden in de omgeving van [[Hannover (stad)|Hannover]], vroeger dan in andere gebieden. Reeds in 1943 werd het [[Hildesheimer Platt]] met minder dan 50% van de kinderen gesproken door de ouders.<ref>''Verbreitung des Plattdeutschen in Niedersachsen. In: Archiv für Landes u. Volkskunde von Niedersachsen''. Nr. 18. Gerhard Stalling Verlag, Oldenburg 1943
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-
|+Tabel 5: Percentage sprekers naar categorie in 2016 naar Ehlers et al. (2016)<ref name=":0" />
!Gebied
Regel 444 ⟶ 479:
|11,4%
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-
|+Tabel 6: Percentage sprekers naar categorie in 1984 naar Bloemhoff (2005) uit Stellmacher (1987)<ref name="Bloemhoff" />
!Gebied
Regel 488 ⟶ 523:
|51%
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-
|+Tabel 7: Percentage sprekers [[Landkreis Hildesheim]] volgens Evers & Heinrich (1964): Wer spricht noch Plattdeutsch?<ref name=":2" />
!Jaar
!Ouders met elkaar
Regel 505 ⟶ 540:
|0,1%
|}
=== Opleving ===
Regel 521 ⟶ 555:
===Juridische status===
Nederland erkent het Nedersaksisch als taal en zegt er beperkte steun aan toe, al is deze steun volgens de Raad van Europa onvoldoende.<ref>{{Citeer web |url=https://www.coe.int/en/web/european-charter-regional-or-minority-languages/-/european-charter-for-regional-or-minority-languages-the-netherlands-should-strengthen-the-use-of-frisian-limburgish-and-low-saxon-and-support-romanes-and-yiddish |titel=European Charter for Regional or Minority Languages: the Netherlands should strengthen the use of Frisian, Limburgish and Low Saxon, and support Romanes and Yiddish - European Charter for Regional or Minority Languages - www.coe.int |bezochtdatum=2023-09-21 |werk=European Charter for Regional or Minority Languages |taal=en}}</ref> Sinds 1998 is het Nedersaksisch als taal erkend onder [[Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden]], waarbij deel II van toepassing is verklaard (minder verplichtingen dan onder deel III). In 2018 trad het [[Convenant Nedersaksisch]] in werking, waarbij de regionale overheden in het Nedersaksischtalige deel van Nederland zich verplichten tot inspanningen voor behoud en bevordering van het Nedersaksisch. Daarbij kan het ministerie van Binnenlandse Zaken een ondersteunende rol spelen.<ref>
== Enkele karakteristieken ==
Regel 551 ⟶ 585:
== Varianten van het Nedersaksisch ==
[[Bestand:Low German dialects around the world.jpg|thumb|300px|Verspreiding van het Nedersaksisch over de wereld]]
Over de indeling van het Nedersaksisch bestaat geen eenstemmigheid. Bovendien lopen veel dialectgebieden over de grens door; het Gronings vormt met het Oostfries één dialectgebied, het Twents en het Achterhoeks sluiten aan bij het Westfaals. Dit geldt ook voor provinciegrenzen; het Veenkoloniaals wordt gesproken in de Groninger Veenkoloniën, maar ook in het noordelijke deel van de Drentse Veenkoloniën. Dit zijn dan de [[Drentse Monden]]. Dit wordt verklaard door de migratie van veenarbeiders vanuit Groningen. Van [[Barger-Compascuum]] en [[Zwartemeer]] tot en met [[Veenoord]] spreekt men varianten van het Zuid-Drents, veelal met invloeden vanuit [[Emsland]]. Interessant is ook het verschil tussen plaatsen waar men verwantschap zou verwachten door de naam; [[Weerdinge]] (Drents) en [[Nieuw-Weerdinge]] (Veenkoloniaals) of [[Schoonebeek]] (protestant-christelijk en Drents) en [[Nieuw-Schoonebeek]] (rooms-katholiek en Drents met veel Emslandse invloeden). Die invloeden zijn een gevolg van de immigratie van [[rooms-katholiek]]e Emslanders in de 19de eeuw.▼
[[Bestand:NDS dialekten.PNG|thumb|300px|Indeling van het Nedersaksisch in Europa]]
▲Over de indeling van het Nedersaksisch bestaat geen eenstemmigheid. Bovendien lopen veel dialectgebieden over de grens door
===Nederland===
Regel 557 ⟶ 593:
====Dialectkaart van Jo Daan====
De onderstaande indeling is gebaseerd op de dialectkaart van [[Jo Daan]].<ref>
====Toelichting====
Regel 563 ⟶ 599:
====Indeling====
[[Bestand:Nederland Laag-Saksisch.svg|thumb
[[Bestand:Nedersaksisch.png|thumb|Indeling van het Nedersaksisch taalgebied in Nederland en aangrenzende gebieden in Duitsland]]
* [[Westerkwartiers]]
** [[Kollumerpompsters]]
Regel 614 ⟶ 651:
Het Nedersaksisch heeft over het algemeen een uitgang op ''-et'', het Oost-Nederduits op ''-en''.
Bijvoorbeeld: ''wi, ji, se hebb(e)t'' in het Nedersaksisch, ''wi, ji, se hebben'' in het Oost-Nederduits.<ref name="sanders" />
▲=== Invloed op de Scandinavische talen ===
▲Onder invloed van de handel binnen het [[Hanze]]verbond was er vanuit het Nedersaksisch en het aanverwante Nederduitse Mecklenburgs en Pommers een grote invloed op de [[Noord-Germaanse talen|Scandinavische talen]]. Zo bestonden er in de [[Middeleeuwen]] bijvoorbeeld ruim vijftienhonderd leenwoorden in het [[Deens]] die voor het overgrote deel uit het [[Middelnederduits]] en dus vaak ook uit het toenmalige Nedersaksisch afkomstig waren. Deze invloed kwam op vanaf de 11e eeuw en was het sterkst in de 13e, 14e en de eerste helft van de 15e eeuw. Daarna nam de invloed af omdat de macht van de [[Hanze]] afnam en het [[Middelnederduits]] dientengevolge steeds meer verdrongen werd door het [[Duits|Hoogduits]] dat in die jaren de officiële taal van bestuur, onderwijs en kerk in het noorden van het Duitse Rijk werd.<ref name="Woerkom">Mathieu van Woerkom, [https://web.archive.org/web/20160305125454/http://lowlands-l.net/talk/nld/index.php?page=scandinavisch De invloed van Middelnederduits op de Scandinavische talen]</ref>
== Taalvoorbeelden ==
Regel 720 ⟶ 752:
* [http://www.ins-bremen.de/ Institut für niederdeutsche Sprache e.V.] (Platduits)
* [https://web.archive.org/web/20090803095935/http://www.ndr903.de/programm/platt/norichten52.html Platduits nieuws] (Platduits)
== Literatuur ==
* Reinhard Goltz & Andrea Kleene, ‘Niederdeutsch’, in: Rahel Beyer & Albrecht Plewnia (red.), ''[https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/10176/file/Beyer_Plewnia_Handbuch_der_Sprachminderheiten_2020.pdf Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland],'' Tübingen 2020,, p. 171-226
{{Appendix||2=
| |||