Riessens
|
Achtet der op: in dit artikel stoat IPA-tekens. As oewen webkieker det nit keant, kan t ook wean de'j allene bluks zeet |
| Riesns | |
|---|---|
| Riessens logo | 
|
| Taalklassifikaasie | |
| Neersassiesen naamn | Riesns, Riessens |
| Nederlaandsen naamn | Rijssens |
Riessens is ne spreksoorte van et Tweants, wat wier nen vörm is van de Neersassiese sproake. Et hef een stoark egen karakter, en dut wat zängeriger en "roonder" an as aandere soorten Tweants. Doarduur is et good te herkennen. Et wörd duur alle loagen van de Riessense bevolking esprökken. Umdet dit de leste joaren toch wat terugge leup, kiest wat leu der vuur um de leste joaren de wichter wier Riessens te learen. Der wordt Tweantse Oawende organiseerd, woerin as spesialen andach vuur et plat is, met gedichen, verhalen en diskussies.
Et Riessens maakt oonderskeaid in klaanken dee as in aandere soorten Tweants verlöaren egoan zeent, en in wat variaanten in et geheel nit vuurkomt. Riessenders zelf meant doarumme mangs det et gin Tweants is, umdet et in öare oren totaal ofwik van aandere soorten Tweants. Disse ofwiekende klaankn woarket ook as sjibbolet. Éne verkeerde oetsproake verröd oe.
Et Riessens is ene van de offisjele sproaken op et gemeentehoes en an de balies. De aandere offisjele sproaken zeent et Nederlaands en et Sallaands van Hoolten. Riessen-Hoolten was de eerste offisjele tweetalige gemeente in et Neersassiese gebeed. In de gemeenteroad wörd alle joarn ne vergoarige in et Neersassies eheulden.
Oetsproake van et Riessens
[bewark | bronkode bewarken]Kleenkers
[bewark | bronkode bewarken]Riessens dut nen helen hoop dinge net eawen iets aanders as aandere soorten Tweants. Et bekeandste an et Riessens is de [oa]-klaank in wöarde woer as aandere soortn Tweants nen [e], [ea] [a], of [aa] hebt. In t Riessens is et woaark, terwiel at aandere soortn Tweants werk, weark, wark of waark zegnt. Dit lik iets van de leste hoonderd joar te wean, want in antekeningen van WJC van Wiengoarden (nen Riessender meaister den as in et 19de joarhoonderd as eerste Riessens skreef) stoat al disse wöarde nog met ne -aa, net as in et nondeagse Eanters.
Doarnöast gebrok Riessens ne klaankbrökke: de -ee, -oo en -eu wordt eeə (eeje) -ooə (oowe) en -euə (euwe). Dit lik een oawerbliefsel te wean oet et Westfaals van Meunster, wat vroger de modelsproake was vuur Oost-Nederlaand. In aandere soortn Tweants zegnt ze geem/gevn (geven), loopn (lopen) en leu, mer in et Riessens wörd det geejewn, loo-upn en lùwe (In et IPA: /ɣeəwn, lɔəpm̩, lʏə/). n Riessensen wöardebookmaker Koarel van n Notoaris veund vuural de biezeundere leu-klaank skienboar zo belangriek, det hee de -eu aait as -ue skreef.
In heel wat Riessense wöarde is de Westfaalse klaankbrökke vort, mer zörget der nog aait vuur at oorsproonkelike open-kleenkerwöarde met nen korten kleenker wordt oet esprökken. In völle Noord-Nedersassiese dialekte bestoat bievuurbeeld de wöarde beter en ketel (/beɪtəɾ, keɪtəl/). In Westfalen sprekt ze dit oet as biäter en kiätel (/bɪætəɾ, kɪætəl/). Et Vjense bjetter en kjettel zeent hier oawerbliefsels van en maakt et annemmelik at et in Riessen ooit ook zo ekleunken mut hebben. Toch is et Riessens dee anvaankelike j-klaank kwiet, terwiel as de ä oawerblif. Doarumme kuiert vuural de euldere leu nog van bätter en kättel. De jungere geslachten zegnt rechtevoort better en kettel, as in de rest van Tweante en Sallaand.
Een aander belangriek kenmoark wat vuural nog bie euldere Riessenders is te heuren, is de oetsproake van nen korten -a as -ä (IPA: /æ/. Dissen klaank kleenkt etzelfde as in et Engelse "trap", nen soort korten -aa. Samen met de earder neumde (oawerbliefsels van de) klaankbrökke, kan et volgende vuurbeeldzinneke vuur aandere Tukkers vrömd of zelfs onverstoanboar wean: Hee har nog gin half uur an de bar ezetten, of hee was alwier zo dikke as ne koo (hee hä nog gin half uur an de bär ezètn, of hee wès èwier zo dikke ès ne koo).
Eankele klaanken
[bewark | bronkode bewarken]Et Riessens hef völle verskillende eankelklaanken (onverdreeide kleenkers). Een antal doarvan wörd mangs ook nog länger oet esprökken, ofhaankelik van et woard. Vanzelfs hebbt aandere soorten Tweants een groot antal van de hieroonder stoande klaanken ook.
| skriefwieze | oetsproake | vuurbeeld | verlenging |
|---|---|---|---|
| ie, i | [i] | gries | |
| ie | [iː] | griezn | verlengd |
| i | [ɪ] | lippe | |
| uu, u | [y] | kruus | |
| u, uu | [yː] | kruze | verlengd |
| u | [ʏ] | musse | |
| eu | [œ] | dreun | |
| ö | [ɜ] | lös | |
| öa | [ɜː] | nöast | verlengd |
| e | [ə] | beuke | |
| ee, e | [eː] | breef | |
| e | [ɛ] | bek | |
| ea | [ɛː] | wean | verlengd |
| e, ä, a | [æ] | det | |
| a | [a] | wat | |
| aa, a | [aː] | jaagn | |
| aa, a | [ɑ] | water | |
| o | [ɒ] | rotte | |
| oa | [ɒː] | droad | verlengd |
| o | [ɔ] | motte | |
| oo | [ɔː] | woonder | verlengd |
| oe | [u] | boek | |
| oe | [uː] | doezend | verlengd |
| oo, o | [oː] | book |
Riessens maakt oonderskeaid in de klaanken oet motte en rotte. Ze liekt willekurig duur mekoar gebroekt te worden. Ook de klaank vuur et mearvoold haank hiervan of. Et woord blok (met den klaank oet motte) wörd in et mearvoold blukke, terwiel as et woord rok (met den klaank oet rotte) as mearvoold rökke krig.
Tweeklaanken
[bewark | bronkode bewarken]Et Riessens hef op wat steas tweeklaanken woer as aandere soorten Tweants nen eankelen klaank hebt. De meeste klaanken dee as hieroonder stoat, komt ook in aandere soortn Tweants vuur.
- [ʏɪ] oet mu'j (saamntrekking van mut iej)
- [œɪ] oet heui
- [øɪ] oet köjern
- verlengd: [øːɪ] oet möaite
- [eːɪ] oet dreei
- [ɛɪ] oet he'j (saamntrekking van heb iej)
- verlengd: [ɛːɪ] oet zea'j (vroagzin: Wat zea'j?)
- [æɪ] oet ei (bv. een henn-ei)
- verlengd: [æːɪ] oet weaide
- [ʌɪ] oet a'j (saamntrekking van as iej)
- [ɒɪ] oet wo'j (saamntrekking van wol iej)
- verlengd: [ɒːɪ] oet doaje
- [ɔɪ] oet ko'j (saamntrekking van kon iej?)
- [oːɪ] oet doo'j (saamntrekking van doo iej)
De volgende tweeklaanken komt in aandere soorten Tweants ook vuur. Meesttieds is det et gevolg van ne stille -r.
- [iə] oet alg. Tweants hier.
- [yə] oet alg. Tweants uur [uuə].
- [eə] oet alg. Tweants beer [beə], mear ook in bv. leedn [lẽə], breef [[breəf]]
- [œə] oet alg. Tweants deur [dœə], mear ook in bv. heugte [hœəxtə] en beugn [bœəgŋ].
- [ɛə] oet alg. Tweants lear [lɛə].
- [ɜə] oet alg. Tweants öar [ɜə].
- [ɒːə] oet alg. Tweants hoar [hɒːə]. (kleenkt mangs ook mear as ne -àh: [hɒːʌ)
- [oə] oet alg. Tweants Goor, mear ook in bv. groot [ɣɾoət], brood [bɾoət] en lood [loət]
- [uə] oet alg. Tweants boer [buə].
Neuzenklaank
[bewark | bronkode bewarken]In et Riessens wordt kleenkers duur de neuze oet esprökken oonder invlood van nen volgenden kleenkergroep den't begeent met nen -n of -ng-klaank. Dee vaalt doarduur zelf vort.
- [ɪ] - t Woord inlegn kan breed noteerd wordn met /ɪnlɛgŋ/, mear mut nauwkurig noteerd wordn as [ɪ̃lɛgŋ]
- [y] - t Woord puun wörd oet esprökn as [pỹː]
- [œ] - t Woord greun wörd oet esprökn as [ɣɾœ̃ː]
- [ɜː]- t Woord köant wörd oet esprökn as [kɜ̃ːt]
- [ɛː] - t Woord wean wörd oet esprökn as [ʋɛ̃ː]
- [ʌ]- t Woord an wörd oet esprökn as [ʌ̃]
- [ɑː] - t Woord laand wörd oet esprökn as [lɑ̃ːt]
- [ɒː ]- t Woord goan wörd oet esprökn as [ɣɒ̃ː]
- [ɔ] - t vuurplaksel on- wörd oet esprökn as [ɔ̃]
- [uː]- t Woord broen wörd oet esprökn as [bɾũː]
Oetzeundering op dissen regel is det as der meteen noa dissen -n wier nen kleenker steet, (bievuurbeeld duur een volgend woard), wörd der juust nit duur de neuze oet esprökken. Vuurbeeld: et woord puun ([pỹː]) van hierboawen wörd in de zin puun ophaaln ['pynɔbɑːln]. Doar is de -n terugge.
As leu Riessens skriewt, loatt ze dissen nasalen -n nog wal es vort (ze sprekt ne ja nit oet, dus skriewt ze ne ook nit), woerduur as et lastiger te leazen is vuur aanderen. Bv. De zin "Ik zin van plan...", skriewt ze dan as "Ik zi va pla...", wat vuur ondudelikheaid kan zorgen.
Duur dissen neuzenklaank liekt wat Riessense wöarde een betjen op Fraans. Algemeen bekeand zeent de Riessense gräpkes "kuup zwart zaand" en "za'k oe trean duur t plafond?".
Metkleenkers
De meeste metkleenkers van et Riessens zeent et zelfde as in aandere Tweantse variaanten, of zelfs Germaanse sproaken. Toch zeent der bepoalde klaanken dee as ofzeunderlik behaandeld mut worden:
- /d/ - n Riessensen /d/ is lechter as nen Nederlaandsen en wörd doarumme nog wal es duur mekoar ehaald met ne [ɾ]. Doarumme is der onzekerheaid oawer de skriefwieze: bedde of berre, hadden of harren.
- /t/ - Kan op verskillende maneern oet esprökken worden. An et begin van wöarde krig de /t/ vake nen kleainen sisklaank met. Doarduur wörd he ook wal es dikken of natten -t eneumd. In et IPA wörd dit eskrewen as [tˢ]. In et Riessens kleenkt dus et woard tonge zowat et zelfde as et Duutse Zunge. Den sisklaank wörd meesttieds vort eloatn as den /t/ noa nen kleenker keump, of an et eande van et woard. In een heel antal wöarde wörd zelfs an et eande den helen /t/ nit oet esprökken, bv. in lecht (/lex/ of ewest (/ə'ʋɛs/.
Biezeunderheden
[bewark | bronkode bewarken]- [ɪl] wörd mangs [ʏl], mer ook aandersumme: film kleenkt mangs as fulm, terwiel as spul mangs as spil wörd oet esprökn.
- Et Riessens löt op völle steas de [l] vort. Ze sprekt weelt, zöalt, zulke en welke oet as weent, zöant, zukke en wukke/vukke. Et lik een oawerbliefsel te wean van et Ooldsassies, en keump bievuurbeeld ook in et Engels vuur: shall not en will not wordt doar vake of ekortt töt shan't en won't, terwiel as wöarde as talk en folk zelfs aaltied zoonder -l ezegd wordt.
Veardere algemene klaankwoarnemmings
[bewark | bronkode bewarken]- Riesns hef ne verbindings -r, den as wöarde dee as eandigt op nen kleenker verbeendt met n wöarde wat begeent met n kleenker. Hierduur hooft nen sprekker ginnen glottisslag te maken.
- Vuurbeeld 1: Det dee hee ook.. nen Riessender plakt alns an mekoar: Det dee-r-ee-r-ook.
- Vuurbeeld 2: Joa hè? wördt duur iedern Riessender as Joa-r-è oetesprökn?
Grammatika
[bewark | bronkode bewarken]De Riessense grammatika is etzelfde as det van aandere soorten Westfaals Nedersaksies. Et hef een eenheidsmearvoold, woerbie as alle mearvooldsvörme in hudigen tied ne (e)t an et eande kriegt. Bie woarkwöarde maakt et Riessens oonderskeaid in stoarke en zwakke woarkwöarde, wat vuural in doarde persoon eankelvoold dudelik wörd. Vervogen geet doarbie op de volgende wieze:
Hudigen tied
[bewark | bronkode bewarken]| stoarke ww. | vuurbeeld | zwakke ww. | vuurbeeld | |
|---|---|---|---|---|
| ik | stam + e | loop + e | stam + e | woark + e |
| iej | stam + (e)t | loop + (e)t | stam + (e)t | woark + (e)t |
| Hee/(zee)/et | stam + umlaut + klaankverkorting | löp | stam + (e)t | woark + (e)t |
| vie(leu) | stam + (e)t | loop + (e)t | stam + (e)t | woark + (e)t |
| ie(leu) | stam + (e)t | loop + (e)t | stam + (e)t | woark + (e)t |
| zee(leu) | stam + (e)t | loop + (e)t | stam + (e)t | woark + (e)t |
Verleden tied
[bewark | bronkode bewarken]| stoarke ww. | vuurbeeld | zwakke ww. | vuurbeeld | |
|---|---|---|---|---|
| ik | stam + umlaut (+ e) | leup + (e) | stam + en | woark + en |
| iej | stam + umlaut + (e)n | leup + (e)n | stam + (e)n | woark + (e)n |
| Hee/(zee)/et | stam + umlaut | leup | stam + (e)n | woark + (e)n |
| vie(leu) | stam + umlaut + (e)n | leup + (e)n | stam + (e)n | woark + (e)n |
| ie(leu) | stam + umlaut + (e)n | leup + (e)n | stam + (e)n | woark + (e)n |
| zee(leu) | stam + umlaut + (e)n | leup + (e)n | stam + (e)n | woark + (e)n |
Riesns tellen
[bewark | bronkode bewarken]| In t Nederlaands | In t Riesns |
|---|---|
| Een | Eene |
| Twee | Tweeje |
| Drie | Dreeje |
| Vier | Veere |
| Vijf | Viewe |
| Zes | Zesse |
| Zeven | Zeuwne |
| Acht | Achte |
| Negen | Neegne |
| Tien | Tiene |
Soorten Riesns
[bewark | bronkode bewarken]Umdet der gin standaard Riessens is, gef et net as met de verskillende soorten Tweants ook verskilde soorten Riessens. Wat good Riessens is, doar vaalt oawer te disteren. De verskillen zeent minimaal, mer geewt toch informasie oawer n sprekker. As eerste is der verskil tusken et Riessens van Katholieken en Protestaanten. De katholieken kömmen van ooldsher vaker in et oosten van Tweante (wat ook heuwdzakelik Katholiek is) en kuiert doarumme wat mear "algemener" Tweants as de protestaanten. Doarnöast neumt euldere Riessenders mangs een oonderskeaid in Oost- en West-Riessens. De ene helfte zea Hee koomp en hee gong woeras leu oet aandere delen van Riessen Hee keump en Hee gung zegnt.
Wiedters is der nog een verskil in et vervogen van et woarkwoord wean: wat leu zegnt Iej beent en aanderen zegnt Iej zeent. Disse verskillen zeent de leste joaren oardig bie-etrökken. Doar keump verdan vaker et algemenere iej bint of iej bunt vuur in de plaatse.
Andacht vuur et Riessens
[bewark | bronkode bewarken]n Eersten den as et Riessens opskreef was Meaister van Wiengoarden. Hee maken liestkes met aparte wöarde en skreef gedichten. Et bekeandst van um is een brulftengedicht.
In 1959 was Koarel van n Notoaris (Karel Schönfeld Wichers) n eersten den as een volledig wöardebook van et Riessens maken. Hieroet leut hee alle samen-esteelde wöarde vort, en wöarde woervan as hee meanen at dee warren oawer enömmen oet et Hollaands. He bedäch zinne egene (slim fonetiese) skriefwieze, dee as he ook gebreuk vuur aandere beuke dee as hee skreef. Nen aanderen den as Riessens laandelik bekeandheaid gavven, was Harm Agteresch, better bekeand oonder zinne artiestennaam Harm oet Riessen. Völle leu keant zinne nommers "Blote beene stoete met sjem", "Öllie ieleu oe wa in" en "Keunstgebit". Agteresch was joaren presentator vuur RTV Oost en treud ook völle op duur heel Nederlaand. Doarbie kuieren hee meestentieds Riessens.
Rechtevoort is der mear andacht vuur et behoold en gebroek van et Riessens as ooit. Skriewers as Gerrit Kraa en Gerrit Dannenberg hebt in Riessen Tweantse Oawende op gaank ekregen, dee verdan mear bezeukers kriegnt.
Oontwikkeling van et Riessens
[bewark | bronkode bewarken]Zo as al earder an egewen steet et Riessens nooit stille. De leste hoonderd joar is et Riessens fleenk veraanderd. Woer as in et 19e joarhoonderd wöarde as "waark" en "kaarke" nog net as aandere Zuudwest-Tweantse dialekte (Eanters en Maarkels) wörden oet esprökken, is det op een gegewen ogenblik veraanderd in "woark" en "koarke". Woerumme is neet dudelik, mer vuur völle Riessenders is det et belangriekste herkenningspeunt. Toch zit ook doar wier verloop in, want verdan mear jungeren gebroekt rechtevoort "wark" of "waark".
Duur de digitale revolusie en et feit det jonge Riessenders rechtevoort völle vearder reaizet as vroger, nemt ze verdan mear met van boetenof. Et typies Riessense "mer" en "vuur/duur" wörd steeds vakerder as "moar" en "veur/deur" ezegd en ook de earder eneumde klaankbrökke steet op n tocht. Oonder invlood van et Hollaands veraandert heanig et oonderskeaid van dree woardgeslachten in twee. Ook de klaankveraandering in et mearvoold is neet länger zeker: et euldere één pot, twee pötte maakt heanig an plaatse vuur "één pot, twee potn".
|
|
Disse bladziede is eskreeuwn in t Riesns |