မှတ်ဉာဏ်

သိပ္ပံနယ်ပယ်တွင်းရှိ မှတ်ဉာဏ်တစ်ခု၏ ဖွဲ့စည်းပုံနှင့် ဖွဲ့စည်းပုံအစိတ်အပိုင်းများ၏အကြမ်းဖျင်း ပုံသဏ္ဌာန်

မှတ်ဉာဏ် (အင်္ဂလိပ်: memory) ဆိုသည်မှာ - အကြောင်းအချက် များကို (သက်ရှိသတ္တဝါများတွင်လျှင်) ဦးနှောက်အဖို့၊ သို့မဟုတ် (စက်များတွင်လျှင်) အတွေးအတွက် စနစ်တခုအဖို့ ဖတ်ရှုဖွယ် စီစဉ်မှုများအဖြစ် စိတ်၏ ဘာသာပြန် သိမ်းဆည်းထားခြင်းတမျိုးနှင့် လိုသလို ပြန်လည်သိယူ(မှတ်မိ)ခြင်း လုပ်ငန်းစု ဖြစ်၏။ အနာဂတ် စဉ်းစားချက်၊ လုပ်ဆောင်ချက်များတွင် (လိုသလို) လွှမ်းမိုးပါဝင်စိမ့်သောငှာ အကြောင်းအချက်၊ အခြင်းအရာများကို သိုမှီးထားခြင်း ဖြစ်၏။
အဖြစ်အပျက်များ မှတ်မိခြင်းဟူသော သိတွေးအုံလုပ်ငန်း မရှိခဲ့လျှင် ဘာသာစကား ညှိနှိုင်းသတ်မှတ် အသုံးပြုခြင်း၊ အချင်းချင်း မှတ်သားဆက်ဆံခြင်း၊ လူတဦးစီ၌ သူရယ်ဖြစ်မှု (personal identity) တို့ တစစ ဖွံ့ဖြိုးပေါ်လွင်လာခြင်း စသည်တို့လည်း ဖြစ်မြောက်နိုင်ဖွယ် မရှိချေ။ တချိန်ကမှတ်သားဖူးသော အကြောင်းအချက် (information) များကို လက်ရှိ အသိစိတ်၏ စဉ်းစားမြင်မှုပိုင်းသို့ ပြန်မသယ်နိုင်တော့ခြင်းများလည်း ရှိပြီး၊ မေ့လျော့ခြင်း (forgetting) လည်း ဖြစ်နိုင်သကဲ့သို့ အတိတ်မေ့ခြင်း (amnesia) လည်း ဖြစ်နိုင်သည်။

အမျိုးအစားများ

မှတ်ဉာဏ်ဖြစ်ပေါ် အဆင့်များအရ မှတ်မိပုံအကြောင်းအချက် မှတ်ဉာဏ်များကို ဤသို့ အဓိက ၂ခု ခွဲခြား၏။

1. ရေတို မှတ်ဉာဏ်များ (short-term memories)
2. ရေရှည် မှတ်ဉာဏ်များ (long-term memories)

သဘောတရားနှင့် သာဓကအချို့

ယခင်က မြင်ဖူးသည့် ပုဂ္ဂိုလ်တစ်ဦးအား စဉ်းစားကြည့်ရာတွင် မရနိုင်က ထိုသူ၌ သတိရမှုသည် ချွတ်ယွင်းနေသည်ဟု ဆိုနိုင်သော်လည်း စဉ်းစားမိသည့် ပုဂ္ဂိုလ်ကိုသာ ထိုသူ မြင်လိုက်ရလျှင် မြင်လိုက်သည့်နှစ် တစ်ပြိုင်နက် ထိုပုဂ္ဂိုလ်ကို မှတ်မိနိုင်ပေသည်။

မှတ်ဉာဏ်ကို ခွဲစိတ်ကြည့်လျှင် ဆက်စပ်ခြင်း၊ မှတ်မိနိုင်ခြင်း၊ သတိရခြင်းနှင့် မှတ်မိခြင်းတို့ ရှိသည်ကို တွေ့ရပေမည်။ ပုံပမာ- လူတစ်ယောက်သည် တစ်နေ့၌ လမ်းလျှောက် သွားစဉ် လမ်းထောင့်တစ်ခုသို့ ရောက်သွားချိန်တွင် မော်တော်ကားနှစ်စီး အရှိန်ပြင်းစွာနှင့် တိုက်မိကြသည်ကို တွေ့လိုက်ရ၏။ ထိုအခါ နောင်တွင် ထိုသူသည် ထိုလမ်းထောင့်သို့ ရောက်သည့်အခါတိုင်း မော်တော်ကားနှစ်စီး တိုက်မိခြင်းကို အစဉ် သတိရပေလိမ့်မည်။ ထိုသို့ဖြစ်ခြင်းမှာ ထိုလမ်းထောင့်နှင့် မော်တော်ကားနှစ်စီး တိုက်မိခြင်းတို့သည် ဆက်စပ်လျက် ရှိခြင်းကြောင့် ဖြစ်လေသည်။ အခြားလမ်းထောင့်များသို့ ရောက်သောအခါတွင် ထိုသို့ သတိရမည် မဟုတ်ချေ။ ထိုသို့ ဖြစ်ရသည်မှာ ဆက်စပ်မှုမရှိခြင်းကြောင့် ဖြစ်ပေသည်။

မှတ်ဉာဏ်ကောင်းရန်အတွက် အကောင်းဆုံးနည်းမှာ ထပ်တလဲလဲ ပြုလုပ်ရန်၊ သို့မဟုတ် ရွတ်ဆိုရန် ဖြစ်သည်။ သို့သော် ထိုသို့ အထပ်ထပ် ပြုလုပ်ရွတ်ဆိုနေသော်လည်း ထိုသို့ ပြုလုပ်ရွတ်ဆိုနေချိန်၌ ပြုလုပ် ရွတ်ဆိုနေသည့် ကိစ္စတွင် အာရုံကို စူးစိုက်ထားရန် အရေးကြီးပေသည်။ စာကို အထပ်ထပ် ကျက်၍နေသော်လည်း ထိုစာကို ကျက်နေသည့် ကလေး၏စိတ်သည် ကစားရာသို့ ရောက်နေလျှင် ထိုကလေးသည် သူကျက်နေသောစာကို ရနိုင်မှ မှတ်မိနိုင်မည် မဟုတ်ချေ။ မှတ်မိရန် ကြိုးစားရာတွင် ထိုအကြောင်းအရာ၏ အရေးကြီးသော အချက်အလက်များကို မှတ်မိခြင်းသည် အရေးမကြီးသော အချက်အလက်များကို မှတ်မိခြင်းထက် ပို၍ အရေးပါသည်။ မှတ်ဉာဏ် တိုးပွားစေရန် ကျောင်းသားတစ်ဦးသည် သူဖတ်နေသည့် စာအုပ်ကို ခေတ္တပိတ်ပြီးလျှင် ပြန်၍ စဉ်းစားကြည့်သင့်သည်။ အရေးကြီးသော အချက်အလက်များကို မမှတ်မိသေးလျှင် စာအုပ်ကိုပြန်၍ ဖွင့်ပြီးလျှင် တစ်ဖန် မှတ်ယူသင့်သည်။ ထိုသို့ ပြုလုပ်ခြင်းဖြင့် ကျောင်းသား၏ မှတ်ဉာဏ်သည် တိုးပွားလာနိုင်ပေသည်။ ထို့ပြင် မိမိလေ့ကျက်ထားသည့် အကြောင်းရပ်ကို အခြားသူတစ်ဦး၏ အမေးကို ဖြေကြား ခြင်းလည်း မှတ်ဉာဏ်ကို တိုးပွားစေနိုင်ပေသည်။