Преглед на кодот на Медицина во Азербејџан

'''Медицината во Азербејџан''' служи за заштита на здравјето и просперитетот на граѓаните на [[Азербејџан|Република Азербејџан]]. Реформите во сферата на медицинската заштита и насоката на [[Здравствена заштита|здравствениот]] систем се дел од глобалната стратешка развојна програма на [[Економија на Азербејџан|економската]] и социјалната инфраструктура. Оваа програма се заснова на принципите на воспоставување на високоживотно демократско општество со [[пазарна економија]].

== Рана историја ==
Историјата на медицината во Азербејџан има длабоки корени. Старите луѓе верувале во [[магија]] како начин за борба против разни болести. Резбите и пиктографите од [[камено време]] во Азихската пештера покажуваат докази за ова верување во магија.<ref name="axmedova">{{Наведена мрежна страница|url=http://www.jurnal.org/articles/2009/hist3.html|title=Археологические материалы в азербайджанской народной медицине.|last=Ахмедова Вафа Шамиль гызы, диссертант Азербайджанского государственного университета строительства и архитектуры.|date=16 February 2009|publisher=jurnal.org|archive-url=https://www.webcitation.org/66xwppCw4?url=http://www.jurnal.org/articles/2009/hist3.html|archive-date=16 April 2012}}</ref>

Раните луѓе користеле [[треварство|лековити растенија]] за лекување на различни болести. Нивното искуство се развило во она што е познато како традиционална медицина. Поделбата помеѓу усната и писмената гранка на [[народна медицина|традиционалната медицина]] настанала со пронаоѓањето на пишувањето.<ref name="efendiyeva">{{Наведена мрежна страница|url=http://azer.com/aiweb/categories/magazine/34_folder/34_articles/34_medicalhistory.html|title=Medicine in Azerbaijan. A Brief Historical Overview.|last=Dr. Nigar Efendiyeva, medical historian at the Academy of Sciences.|date=Winter 1995|publisher=azer.com|archive-url=https://www.webcitation.org/66xwoppEe?url=http://azer.com/aiweb/categories/magazine/34_folder/34_articles/34_medicalhistory.html|archive-date=2012-04-16}}</ref>
[[Податотека:Dzika_róża_owoce.jpg|мини|270x270пкс| Плодови во Азербејџан, чиј чај се користи за лекување на настинка.<ref>{{GRIN|''Rosa canina''|5309}}</ref>]]
Богатата [[флора]] на [[Азербејџан]] уште од античко време го привлекувала вниманието на лекарите и научниците. За превенција и третман се користеле различни лековити растенија. Семињата, корените, цветовите и листовите на овие растенија се користеле за лекување. Жените лесно го забележале влијанието на [[овошје]]<nowiki/>то, [[зеленчук]]<nowiki/>от и медицинскиот [[чај]] врз организмот и нивното влијание врз [[кашлица]]та, [[Крвавење|крварењето]], [[Пролив|дијареата]] и други болести.

Од античките ракописи е познато дека користеле не само растенија, туку биле запознаени и со [[хирургија]], постоел и третман за лекување на тумори и поставување на [[Скршеница на коска|скршеници]]. На пример, Нариман Нариманов пронашол [[череп|човечки череп]] датиран од 4-от милениум п.н.е ([[Бронзено време|енеолит]]) со траги од трепење на него во селото Ерефли во [[Агдам (округ)|Агдам]]. Во [[1971]] година, археологот Х. Кесеменли пронашол череп датиран од доцното [[Бронзено време|бронзено]] и раното [[Железно време|железно]] време на кој е извршена трепанација во селото Хачбулаг во [[Дашкесен (округ)|Дашкасан]]. Р.<ref name="axmedova" />

Во 1958 година, во селото Гаракепектепе во рамнината Муган при археолошките ископувања биле пронајдени стомни датирани од 6 век п.н.е.

[[Ароматерапија]]та исто така била широко распространета. Се верувало дека мирисот на [[дуња]] ја зајакнува енергијата на телото. [[Лимон]]от се користел за прилагодување на [[Нервен систем|нервниот систем]], а [[јаболко]]то за стимулирање на работата на мозокот.

Во античко време постоела активна културна размена меѓу Азербејџанците и жителите на [[Месопотамија]]. Маслото од [[сусам]] и [[Качунки|крокусот]] биле увезени од [[Сумер]]. Има информации за лековити билки и медицина во [[Авеста]], света книга на [[Зороастризам|обожавателите на оган]] и античкиот споменик на луѓето од Азербејџан и [[Иран]].<ref name="history">{{Наведена мрежна страница|url=http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/13.htm|title=История медицины в Азербайджане.|last=Фарид Алекперли, доктор исторических наук.|year=2006|publisher=Веб-страница Фарида Алекперли|archive-url=https://www.webcitation.org/66xwqovhA?url=http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/13.htm|archive-date=2012-04-16}}</ref> Исто така, пишува дека „''докторот има три оружја: збор, билка и нож''“. Докторот што лечел со зборови и сугестии се сметал за најдобар во тоа време<ref>{{Наведена книга|title=Авеста. Священная книга зороастрийского учения|year=1967|location=Tehran|pages=47}}</ref>.

Се развивала и медицината на [[Кавкаска Албанија]], чии потомци се сметаат за [[Азербејџанци]]<ref>{{cite web|url=http://bse.sci-lib.com/article010121.html|title=Албания Кавказская.|author=З. И. Ямпольский}}</ref>. Таму биле засадени лековити растенија од [[Римското Царство]]. Делата на [[Хипократ]] и Клавдиј Гален биле популарни поради ширењето на [[христијанството]] и грчкиот јазик. Некои знаења за медицината се предавале во верските училишта и цркви<ref name="faridalakbarli">{{Cite book|url=http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/159.htm|title=1001 секрет Востока|year=2006|location=Baku|pages=4|author=Фарид Алекперли, доктор исторических наук.}} {{in lang|az}}</ref>.

== Среден век ==
Во овој период [[медицина]]<nowiki/>та брзо се развивала, за што сведочат археолошките наоди. На пример, пронајдени се полирани мермерни садови за [[антимон]] и златни четки за нанесување, кои се користеле како лек против кашлица и антиеметици во [[Среден век|средниот век]]. Болните луѓе пиеле вино од овие чаши направени од антимон. Различни стаклени садови кои се користат за подготовка и складирање на лекови, кои [[Алхемија|алхемичарите]] ги користеле во традиционалната медицина и [[фармакологија]], биле пронајдени во Шамаки при ископувањата. Овие наоди потврдуваат дека луѓето во Азербејџан се занимавале со фармацевтика во средниот век.<ref name="axmedova" />

Според Фарид Алакбарли, историчар, турската традиционална медицина наречена „''Туркачаре''“ и била слична на [[Шаманизам|шаманизмот]] и лекувањето со магии и билки почнало да се шири во [[4 век]] од нашата ера со навлегувањето на [[Туркиски народи|турските]] племиња во Азербејџан. На турски, лекарите се нарекувале гам, што значело „''шаман''“, или „''билкар''“. Билките се нарекувале ''ота'' (от е билка во превод од [[Туркиски јазици|турски]]). Божицата ''Оленг'' се сметала за покровителка на лекарите.<ref name="alakbarli">{{Наведена мрежна страница|url=http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/6.htm|title=Хронология азербайджанской медицины.|last=Фарид Алекперли, доктор исторических наук.|year=2006|publisher=alakbarli.aamh.az (Веб-страница Фарида Алекперли)|archive-url=https://www.webcitation.org/66xwrSug5?url=http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/6.htm|archive-date=2012-04-16}}</ref>

[[Ширван]], каде главно живееле [[Кавкаска Албанија|Албанци]] и [[ирански народи|Иранци]], бил окупиран од [[Арапи]]те. Науката и културата се развиле поради меѓусебното влијание на културите како дел од еден [[калифат]]. Биле изградени универзитети, опсерватории, библиотеки, [[Џамија|џамии]] и болници. Забележан е напредок на медицината, поточно во [[ислам]]скиот период. Во тоа време во [[Азербејџан]] функционирала [[медреса]], каде што се изучувале [[Арапски јазик|арапски]] и [[Персиски јазик|персиски]] јазици, религија, математика, калиграфија, историја и литература. Таму се изучувале и медицина и алхемија. Медресата „Малхам“ во Шамаки била една од најпознатите медреси во тоа време. Оваа образовна институција ја предводел угледниот научник и доктор Кафијадин Омар ибн Осман – вујко на угледниот персиски поет [[Какани|Кагани Ширвани]].

Копирањето на „''[[Канон на медицината]]''“, меѓу другите [[Авицена|ракописи]] за лекување<ref name="faridalakbarli" />, Ибн Сина пишувал за населбата Сабурхаст во Азербејџан.  Оваа копија на „Канонот“ била направена во [[Багдад]] во [[1143]] година и се смета за еден од најстарите ракописи во сферата на фармакологијата и медицината во светот и најстариот во Азербејџан. Таа била широко користен и во целиот [[муслимански свет]] и во христијанска Европа и имала големо влијание врз развојот на медицината. Во неа има описи на стотици лекови.<ref name="unesco">{{Наведена мрежна страница|url=http://www.unesco.org/moscow-new/index.php?id=1706&L=3&tx_ttnews%5Btt_news%5D=1020&tx_ttnews%5BbackPid%5D=2881&cHash=e31cf62e5f|title=Средневековые рукописи по медицине и аптечному делу.|last=Бюро ЮНЕСКО в Москве|year=2006|publisher=unesco.org|archive-url=https://www.webcitation.org/66xws1PKt?url=http://www.unesco.org/new/en/moscow/|archive-date=2012-04-16}}</ref><gallery class="center" widths="150" heights="190" caption="Копија од делото „Медицински канон“ напишано на арапски, во 1030 година, од докторот Ибн Сина. Институт за ракописи на Азербејџан, Национална академија на науките, во Баку">
Податотека:IbnSinaCanon1.jpg
Податотека:IbnSinaCanon2.jpg
Податотека:IbnSinaCanon3.jpg
Податотека:IbnSinaCanon4.jpg
</gallery>[[Бахмањар|Бахмањар ел-Азербејџан]] (починал во 1067 година), ученик на Ибн Сина, бил исто така познат меѓу научниците од [[11 век]].<ref>Nicholas Rescher, «The development of Arabic logic», University of Pittsburgh Press, 1964. p. 157:</ref> Бахмањар ги допрел прашањата во медицината во неговото филозофско дело наречено „''ат-Тахсил''“ („Разбирање“).

Ракописна копија на „''ел-Магала ас-Саласун''“ („Тринаесеттиот трактат“) напишана во [[13 век]] од Абу ел-Гасим ел-Захрави, еминентен научник од [[Андалусија]], кој во [[Европа]] е познат како Абулгасис (починал во 1013 г.) била донесена од Азербејџан. Тоа е еден од најстарите ракописи на оваа книга. Во оваа книга биле спомнати околу 200 хируршки инструменти. Таму биле објаснети и нивните задачи. Работата влијаела на развојот на хирургијата и на [[Ориент|Исток]] и во [[Европа]]. Професорот Зија Буњадов го превел делото нна [[Руски јазик|руски]] во [[Москва]] во 1983 година. <gallery class="center" widths="150" heights="190" caption="Ракопис копија на „ел-Магала ас-Саласун“ („Тринаесеттиот трактат“) напишана во 13 век од Абу ал-Гасим ал-Захрави, еминентен научник од 11 век. Институт за ракописи на Азербејџан, Национална академија на науките, во Баку">
Податотека:Salasun1.jpg
Податотека:Salasun4.jpg
Податотека:Salasun3.jpg
Податотека:Salasun2.jpg
</gallery>Средновековните лекари ги предупредувале болните луѓе. На пример, Махмуд ибн Илјас, лекар кој живеел во [[12 век]], ги советувал нервозните луѓе да слушаат [[мугам]].

Медицината силно се развивала во [[13 век]] во [[Селџучко Царство|Големото Селџучко Царство]] на Азербејџанските Атабези. Речиси секој источен научник и филозоф имал работа во медицината. Жителите од различни области на Азербејџан составувале, препишувале и истражувале книги во медицината, вклучително и споменици од 14-18 век. Постојат повеќе од четиристотини ракописи во медицината на [[Азербејџански јазик|азербејџански]], арапски, персиски и [[Турски јазик|турски]] јазик, напишани на територијата на современ Азербејџан и донесени од различни области во Институтот за ракописи [[Физули|Мухамед Физули]] на [[Национална академија на науките на Азербејџан|Националната академија на науките на Азербејџан на Азербејџан]] во [[Баку]].<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.irs-az.com/pdf/100328190339.pdf|title=Медицинские рукописи средневекового Азербайджана}}</ref> Според Коичиро Мацура, поранешниот генерален директор на [[УНЕСКО]], „''оваа збирка ја покажува улогата на Азербејџан во развојот на светската медицина''“.<ref name="portalunesco">{{Наведена мрежна страница|url=http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=22322&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|title=Conference on traditional medicine and pharmacy in medieval manuscripts in Baku opened|last=Communication and Information Sector's news service.|date=13 June 2006|publisher=UNESCO|archive-url=https://www.webcitation.org/66xwt5jYs?url=http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID%3D22322%26URL_DO%3DDO_TOPIC%26URL_SECTION%3D201.html|archive-date=2012-04-16}}</ref>

„''Захираи Низамшахи''“, напишана од Рустам Јурјани во 13 век, била делумно истражувана и во Азербејџан. Неговиот ракопис бил копиран во [[16 век]], зачуван е во Институтот за ракописи во Баку. Содржи описи на фармацевтски билки, супстанции од животинско потекло, минерали и некои сложени лекови. Ракописот не е пронајден во ниту едно друго складиште на светот и постои само во примерок во Азербејџан.<ref name="unesco"/><gallery class="center" widths="150" heights="190" caption="Копија од 16 век на „Захираи Низамшахи“ напишана од Рустам Јурјани во 13 век. Институт за ракописи на Азербејџан, Национална академија на науките, Баку">
Податотека:Nizamshahi.jpg
Податотека:Nizamshahi2.jpg
Податотека:Nizamshahi3.jpg
Податотека:Nizamshahi4.jpg
</gallery>„''За научното лекување''“ е дело на Махмуд ибн Илјас (14 век) во кое се опишани и основните идеи за медицината, симптомите и причините за одредени болести.
[[Податотека:Medical_centers_of_Azerbaijan_and_Middle_East.png|лево|мини|269x269пкс| Најголемите медицински центри на средновековниот Азербејџан и соседните региони на Истокот.]]
Јусиф Гарабаги, азербејџански лекар од [[16 век]], кој дошол од [[Карабах]], напишал многу медицински трактати, а исто така и Објаснувања и толкувања на „Канонот на медицината“ од Ибн Сина. Долго време живеел во [[Средна Азија]] и предавал во [[Самарканд]].

Мир Мухамед Момин, напишал неколку поучни дела на [[персиски јазик]], вклучувајќи го и „''Тохфат ел-Моминин''“ во 1669 година. Во делото биле напишани описи на повеќе од 4000 растенија, животни, минерали и други состојки кои се користат во медицината. Момин детално го опишал секое растение, неговите специфични одлики, каде може да се бере, другите области каде што се користи и неговото име на други јазици како [[Кинески јазик|кинески]] и [[хинди]].

Во [[1712]] година, Мухамед Јусиф Ширвани го напишал „''Тибнам''“ на азербејџански јазик. Како доктор, Ширвани советувал да се користат природни минерали за лекување, на пример, триење на кора од [[портокал]] за умор во вратот. Во ова дело, исто така, пишува дека почивалиштето на болните мажи треба да биде украсено со цвеќиња во светло-сини, зелени и бели нијанси. Тоа значи дека дури и бојата имала големо значење во делата на средновековните исцелители.

Општо земено, во 17-18 век, голем број дела биле напишани во сферата на медицината и фармакологијата од азербејџански научници како што се Муртузагулу Шамлу (сексуален патолог), Абдулхасан Марагаи, фармаколози како Хасан Рза оглу Ширвани, Хаџи Сулејман Иравани, и други. Опишани се 724 видови лековити растенија.

== 19 век и почеток на 20 век ==
[[Податотека:Abdulkhalig_Akhundov.jpg|мини|177x177пкс| Абдулхалиг Ахундов, основач на основата на научното истражување во [[Историја на медицината|историјата на медицината]] во Азербејџан.]]
Во почетокот на [[19 век]] северните канатите од Азербејџан (Ширван, Баку, Нахчиван, Куба, Талиш, Карабах, Шаки, Дербенд и други) се приклучиле кон [[Русија]], а јужните (Тебриз, Хој, Ардабил и други) кон Иран. Азербејџанската заедницата во Иран продолжила да постои под влијание на персиската и генерално на целата [[исламска култура]], но азербејџанската заедница во [[Руска Империја|Руското Царство]] (подоцна [[Советски Сојуз|СССР]]) се развивала под влијание на европеизираната секуларна [[руска култура]] (главно во советско време). Медицината во два региона се развивала на два различни начини.

Во Азербејџан до 1828 година немало аптека слична на [[Европа]]. За време на владеењето на Русија, во Азербејџан биле основани такви болници и аптеки како и во целиот [[Закавказје|Јужен Кавказ]], каде што руските лекари ги применувале своите вештини.

Абдулхалиг Ахундов ја основал основата на научното истражување во [[Историја на медицината|историјата на медицината]] во Азербејџан. Абдулхалиг ја проучувал и ја превел познатата фармацевтска енциклопедија напишана од Абу Мансур Харави во [[9 век]] од [[персиски]] на [[Германски јазик|германски]]. После тоа, книгата била објавена во [[Германија]]. Абдулхалиг Ахундов одбранил и дисертација по историја на медицината на Универзитетот во Тарту. Во 1895 година, д-р Мамед Рза Вакилов, д-р Керимбеј Мехмандаров и други го основале Медицинскиот сојуз на Баку.<ref name="alakbarli" />
[[Податотека:Hasan_bey_Zardabi.jpg|лево|мини|177x177пкс| [[Хасан бег Зардаби|Хасан-бег Зардаби]]]]
[[Хасан бег Зардаби|Хасан-бег Зардаби]] и [[Мирза Фатали Ахундов]] го користеле знаењето во медицината во своите дела за изразување на филозофските идеи. Ахундов бил еден од првите кои дејствувале против традиционалните исцелители. Автор е на трудови за [[хигиена]] и санитарност. Зардаби исто така имал важна улога во развојот на медицината. Тој бил првиот од Азербејџан во сферата на [[Природонаука|природната историја]] и социјалниот дарвинизам.

Како автор на „[[Акинчи]]“ – првиот азербејџански весник во Руското Царство – Зардаби, заедно со Ахундов работеле на дела за [[маларија]]та која ја опустошила земјата во тоа време. Неговата книга „''Хигиена''“ е прва научноистражувачка работа за медицината во сферата на хигиената во Азербејџан. Објавена е во [[1914]] година во Азербејџан.

Понекогаш лекарите им давале бесплатна помош на болните мажи. За време на уништувањето на [[колера]]та во [[Нахчиван (град)|Нахчиван]], во 1847 година, Мирза Насрула Мирза Алиоглу бесплатно ги лекувал и азербејџанските и [[Ерменци|ерменските]] болни мажи, поради што бил почитуван меѓу луѓето.
[[Податотека:HolyBukhara_from_Molla_Nasreddin_Azerbaijanian.jpg|мини|250x250пкс| „Света Бухара“. „ Мола Насрадин “, 1911 година, бр. 20]]
Покрај сето ова, тогаш функционирале и аптеките во кои се продавале билки увезени од [[Иран]] и [[Индија]]. Вакви аптеки имало во секој град на Азербејџан - Баку, Шамахи, Шуша, Агдам, Нахчиван, Лахиџ, Ордубад, Салјан, Ланкаран итн. Мир-Баба Мир-Абдулаоглу, татко на угледниот азербејџански книжевен човек Јусиф Вазир Чаманзаминли имал аптека во Агдам. Во неговата аптека се продавале 142 видови лекови, од кои повеќе од 100 биле направени од билки. Самиот Чаманзаминли, како син на фармацевтот, го опишал секојдневниот живот и практиките на азербејџанските исцелители од [[19 век]] во својот наратив наречен „''Докторот''“.

Таквите аптеки биле главно во ирански (јужен) Азербејџан. На почетокот на [[20 век]] третманот со билки бил доволен за да се прошири методот на лекување во Азербејџан. Но, дошло до појава на нови, модерни лекови кои биле сфатени како нешто чудно.

„[[Мола Насрадин (списание)|Мола Насрадин]]“ – популарното азербејџанско списание од тоа време, кое било од големо значење во медицинското образование, ги критикувало ваквите остатоци од минатото, ја исмевап заостанатоста на тогашните исцелители, нивното третирање на современото знаење во медицината. На пример, карикатурата наречена „''Света Бухара''“ (насликана од Азим Азимзаде) била дадена во 20-тото издание на списанието (1911).<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/i349.html|title=Священная Бухара.|last="Молла Насреддин" (1911 г., № 20)|publisher=Zerrspiegel|archive-url=https://www.webcitation.org/66xwu0HEt?url=http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/i349.html|archive-date=2012-04-16}}</ref>

== Демократска Република Азербејџан ==
Во 1918 година, во независната [[Азербејџанска Демократска Република|Демократска Република Азербејџан]] било формирано Министерството за здравство предводено од д-р Рафиев. Во тоа време во Баку и Гања биле отворени десетици нови аптеки и болници.
[[Податотека:Azerbaijani_students_in_Paris_1920.jpg|лево|мини|250x250пкс| Азербејџански студенти во Париз, 1920 година.]]
Многу студенти од Демократската Република Азербејџан биле испратени на образование во странство, главно во [[Германија]], [[Санкт Петербург]], [[Москва]], [[Киев]] и други градови, каде училе медицина.

Во 1919 година, во Баку беше основан Државниот универзитет со медицински факултет. Професорот В.И.Разумовски, еминентен хирург, станал негов прв претседател (до 1920 година). Таму се изучувала и историја на медицината. Разумовски за краток временски период ја формирал Првата подготвителна комисија. Приемните испити се одржувале во август истата година и така бил собран првиот курс на студенти - идни доктори.

На [[2 август]] [[1922]] година, имало само тројца Азербејџанци - А. Алакбаров, Џејран Султанова и Адлија Шахтахтинскаја-Бабаева, кои станале доктори на науки и професор.

== Азербејџанската ССР ==
По [[Инвазија на Црвената армија на Азербејџан|воспоставувањето на советската власт]], во текот на 1920-тите, аптеките, каде што се продавале билки, биле затворени, а ракописите напишани со [[Арапска азбука|арапско писмо]] биле запалени. Тоа било дел од политиката на советската сила спроведена против [[ислам]]от (главно во Азербејџан и [[Средна Азија]]).
[[Податотека:Terapie_institute_in_Azerbaijan.jpg|мини|200x200пкс| Зградата на Институтот за физиотерапија во Баку, 1930-тите.]]
Нариман Нариманов, кој исто така бил лекар, станал водач на новоформираната администрација. Од 1920 до 1921 година Агахусејн Казимов, а потоа во 1935 година и Мир Мовсум Гадирли, биле национални комесари за здравствена заштита во [[Азербејџанска ССР]].

Во 1930 година бил основан [[Медицински универзитет во Азербејџан|Државниот медицински институт на Азербејџан]], а М.Н. Гадирли бил неговиот прв ректор. Еминентни научници и професори како И.Широкорогов, С.Давиденков, Ф.Илин, Лев Левин, Н.Ушинкиј, к. Малиновски и други имале голем придонес во развојот на институтот. На овој институт дипломирале научници како М.Миргасимов, М.А. Топчубашов, А.М. Алиев, И.М. Исмајилзаде и други, кои потоа донеле слава на азербејџанската медицинска наука.

Општо земено, од 1920 до 1940 година во Азербејџан биле основани стотици поликлиники, болници и аптеки. Академици како Мирасадула Миргасимов и Мустафа Топчубашов, и професори како Алибеј Алибејов, Камил Балакишиев и други биле светски познати научници и доктори од Азербејџан.

== Република Азербејџан ==
Во првите години од независноста, состојбата во здравството била многу лоша во Азербејџан. Владата би можела да го одржи здравствениот систем на нозе само со поддршка на меѓународните организации. Голем проблем била потребната медицинска опрема, недостатокот на лекови.

Една нова фаза во развојот на медицината започнала откако Азербејџан стекнал независност.<ref name="azeriru">{{Наведена мрежна страница|url=http://azeri.ru/papers/echo-az_info/61443/|title=Система здравоохранения Азербайджана подводится под уровень мировых стандартов.|last=Искендер Гулиев, директор центра мониторинга "Право выбора".|date=2 February 2010|publisher=azeri.ru|archive-url=https://www.webcitation.org/66xwiwZGW?url=http://azeri.ru/papers/echo-az_info/61443/|archive-date=16 April 2012}}</ref> Биле донесени повеќе од 10 закони од областа на здравствената заштита. Во март 1998 година, [[Хејдар Алиев|Хејдар Алијев]], поранешен претседател на Азербејџан, потпишал декрет „''За формирање на Државен комитет за реформи во сферата на здравствената заштита“.'' Во земјата била воспоставена единствена државна политика, а бил подобрен и квалитетот на медицинската услуга на населението. Веднаш штом здравствените програми кои вклучувале поправка и рехабилитација на медицинските установи, обезбедување опрема, обезбедување и лекување на граѓаните со бесплатни лекови и препарати, биле прифатени дијагностички центри во регионите, особено опфатот на децата со сите медицински услуги.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://sehiyye.gov.az/umumi_melumat.html|title=Səhiyyə tarixi|work=sehiyye.gov.az}}</ref> Денес медицинските центри и современаа фармацевтска индустрија на Азербејџан се создадени на ниво на светски стандарди. Во земјата е развиен национален план против болести како што се [[Синдром на стекнат имунолошки дефицит|ХИВ/СИДА]] и [[туберкулоза]]. Во [[2001]] година бил потпишан декрет за одбележување на [[17 јуни]] како празник на здравствените работодавачи. Во [[2004]] година, основана била азербејџанската асоцијација на историчари на медицината која била вклучена во Меѓународната унија за историја на медицината со седиште во [[Париз]], во 2005 година. Првата национална конференција на Здружението се одржала на 1-2 февруари истата година во Баку. Во последните години Фондацијата Хејдар Алијев започнала голем број проекти за третман на [[дијабетес]], таласемија, кампањи за дарување крв и заштита на здравјето на мајките и децата.

Во Азербејџан работат околу 870 приватни медицински компании и 2.300 фармацевтски организации. Здравствениот систем во современ Азербејџан вклучува главно примарна здравствена заштита, амбулантски и болнички услуги.

Во 2012–2013 година, во земјата биле реализирани 11 приоритетни здравствени програми со вкупен износ од 387,7 милиони манти. Во [[2013]] година износот на средствата наменети за здравствениот систем од државниот буџет е зголемен за 11 пати во однос на 2003 година. Врз основа на овој раст биле создадени или обновени до 500 здравствени установи. Опсегот на најважните лекови е зголемен од 60 на 166. Во текот на изминатите 10 години, стапката на смртност се намалила; растот на природното население се зголемено.

Во рамки на кампањата за превенција од болести „''Месец на здравјето''“ организирана од Министерството за здравство во декември [[2012]] година под слоганот „''За здрав живот''“ на медицинските установи кои вршат профилактички прегледи им е обезбедена потребната опрема и реагенси, 3 мил. пациентите биле проверени и соодветно третирани.

Научниот хируршки центар М. Топчубашов за прв пат во овие години извршил операција на отворено срце за возрасни и деца. Во републичката клиничка уролошка болница именувана по М. Џавадзаде, [[трансплантација]] на [[бубрег]] започнала на почетокот на 2000 година.

За лекување на пациенти со хронична бубрежна инсуфициенција, повеќе од 2.000 пациенти примаат сесии на [[хемодијализа]] во 27 центри и се обезбедени со соодветни лекови. Преземени се мерки за подобрување на квалитетот на медицинските услуги што им се даваат на мајките и децата. Ако стапката на смртност на доенчиња во земјава била 16,7 во 2003, во 2013 година оваа бројка изнесувла10,8. Соодносот на мајчинска смртност е намален од 18,5 на 14,9, во споредба со 2003 година.

Согласно Законот „''за образование''“, обуката на лекарите во земјата се врши преку жителство, прифатено во медицинскиот образовен систем на повеќето земји во светот. Во [[2012]] година, околу 500 доктори биле примени во жителство во различни специјалности кои минувале низ Државната комисија за прием на студенти. Покрај тоа, во 2009-2012 година, 451 лекари и акушерка биле обучени во приватни и државни клиники во странство во период од 3-6 месеци.

Во Баку биле организирани обуки за освежување со учество на специјалисти од различни земји и 1363 учесници стекнале практично знаење на овие обуки. Од 2003 година, донесени се 12 релевантни решенија за зголемување на платите на медицинските работници.

Во рамките на Државната програма „''Електронски Азербејџан''“ започнала да функционира „''Електронска здравствена картичка на граѓаните''“. Во моментов има околу 10 матичари за разни болести, единствен регистар на кадри, систем за електронски надзор на заразни болести, циркулација на лекови, диспечерска служба на Итна медицинска помош и други. Министерството за здравство обезбедило 38 е-услуги. На официјалната веб-страница на Министерството е создаден делот „''Електронски услуги''“ и има 11 електронски услуги.

Министерството за здравство соработува со околу 40 земји. Дополнително, изработена е и Програмата за развој на санитарна и епидемиолошка служба за 2015-2020 година, со која се преземени соодветни мерки за спречување на заразни болести. Акционен план кој опфаќа 2013-2020 година за борба против неинфективните болести (како што се пушење тутун, [[дебелина]], физичка активност, [[Алкохолизам|нарушување на употребата на алкохол]], итн.) и Национален акционен план за рана превенција и третман на детски нарушувања (2014-2020), исто така биле имплементирани.

Во 2009 година, бил воведен нов пристап кој се обидува да го дефинира бројот и видот на персоналот потребен во системот врз основа на демографски критериуми.

Во јули 2009 година, владата донела нов закон за образование. Во рамките на законот за образование, Министерството за здравство до октомври 2009 година требало да подготви предлог закон за медицинско образование. Медицинскиот универзитет во Азербејџан е единствениот обезбедувач на додипломско медицинско образование во земјата. Неколку нелиценцирани приватни медицински училишта работеле кон крајот на 1990-тите и почетокот на 2000-тите, но сите тие биле затворени од Министерството за образование до 2005 година. Во 2013 година годишно се запишуваат околу 1020 студенти по медицина на 8 катедри.

Секторот за човечки ресурси, образование и наука при Министерството за здравство, организирајќи го планирањето на здравствениот персонал, дава податоци за слободните работни места во здравствените установи. Во согласност со податоците за слободните работни места, Министерството за здравство бара од Медицинскиот универзитет во Азербејџан да им обезбеди медицински персонал. Универзитетот ги испраќа дипломираните студенти на стажирање. Планирањето на медицинскиот персонал и здравствениот персонал од средно ниво, исто така, го следи истиот процес.

Од [[1 февруари]] [[2008]] година, владините медицински установи покажуваат бесплатна медицинска помош на населението, по налог потпишан од Огтај Ширинов, министер за здравство на Азербејџан. Во ноември 2009 година, азербејџанските лекари ја извршиле првата операција во [[срце]]то за спречување на аритмија.

Во последните години биле пуштени во употреба 43 нови болници и дијагностички центри, 46 амбулантски поликлиники, 4 реставраторски центри за инвалиди и 12 дијагностички и здравствени домови. Во 2013 година требало да се изградат 30 медицински установи и 5 поликлиники.<ref name="azeriru"/> Показателите за долговечност и наталитет се подобрени поради развојот на медицината во земјава.

=== Медицинска обука ===
Во [[Азербејџан]] има осум училишта за медицински сестри кои тесно соработуваат со Министерството за здравство. Да се биде [[Медицинска нега|медицинска сестра]] не бара високо образование. Кандидатите можат да станат медицинска сестра со дипломирање на училиште за обука на медицински сестри. На дипломираните медицински сестри им се доделуваат стручни дипломи. Во [[2008]] година, вкупниот годишен прием во сите училишта за медицински сестри бил 1950. Постдипломското образование за медицинските сестри се обезбедува преку три училишта за медицински сестри сместени во Баку, Гања и Мингечевир. Во зависност од специјалитетот, потребни се обуки за освежување на секои пет години. Времетраењето на курсот е од пет дена до два месеци. Во 2008 година, околу 2200 медицински сестри ги завршиле овие обуки.

[[Лекар]]ите треба да учествуваат на обуки за осувршување на секои пет години што ги организира Институтот за напредување на лекарите во Азербејџан. Во 2008 година, повеќе од 2700 лекари присуствувале на различни обуки организирани од Институтот. Во исто време, меѓународните организации како што се [[УНИЦЕФ]], УНФПА, [[СЗО]], УСАИД, итн., исто така, организирале и финансирале различни обуки за нега на мајки за деца, примарна здравствена заштита и итна медицина, планирање на семејството и репродуктивно здравје, примарна заштита, јавно здравје и други. Обуките траеле од 22 месеци до 30 месеци во зависност од профилот на специјалност.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/118156/E94132.pdf|title=Health system review|date=2010|accessdate=2020-09-29|archive-date=2021-05-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210516055917/https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/118156/E94132.pdf|url-status=dead}}</ref>

=== Санитарно-епидемиолошка служба ===
Јавните здравствени услуги ги обезбедуваат различни агенции, вклучувајќи ги Санитарно-епидемиолошката служба, Центарот за јавно здравје и реформи на Министерството за здравство, Националниот центар за ХИВ/СИДА и други структури.

Санитарната епидемиолошка служба ги дефинира санитарните и хигиенските норми и вклучуваат прописи за вода за пиење, санитарни услови, хигиена на живеење и на работниот простор, хигиена на храната како што се производство, дистрибуција, складирање, продажба и ракување со прехранбени производи, хигиена на работа и животна средина и хигиена на зрачење. Дејноста на Службата опфаќа и контрола над државниот санитарен надзор и епидемиолошко истражување, социјално-хигиенско следење, спречување и елиминирање на заразни и паразитски болести и труење со храна, планирање санитарно-хигиенски и антиепидемиски активности, преглед на санитарно-епидемиолошката состојба, контрола на квалитетот на животната средина, физичкиот развој и морбидитет кај населението, спроведување на програми за здравје на населението.

Санитарната епидемиолошка служба се состои од две структури: инспекциска служба за санитарен епидемиолошки надзор и центар за хигиена и епидемиологија. Првиот ја контролира активноста на специјализираните хигиенско-епидемиолошки центри како и спроведува државен санитарен надзор.

Хигиенско-епидемиолошкиот центар обезбедува организациско-методолошки надзор во околу 83 области и град. Центарот е одговорен за хигиена и епидемиологија на воден транспорт.

=== Фармацевтскиот сектор ===
Од 2006 година фармацевтскиот сектор работи активно. Овој сектор е усогласен со законите за фармацевтска дејност и производи, промет на наркотици, психотропни супстанции и нивни претходници, основање и дејност на аптека, аналитички стручен центар за лекови, правила за државна регистрација на фармацевтските производи и управување со регистар на лекови, список на фармацевтски препарати без рецепт.

Помеѓу 1996 и 2005 година, фармацевтските производи биле регистрирани и дадени на лиценца од Одделението за лиценцирање и медицинска опрема на Министерството за здравство. Во 2005 година бил формиран Центар за иновации и снабдување за да се провери квалитетот на лековите, како и да се обезбеди здравствените организации со лекови. Центарот дава лиценца и на фармацевтски субјекти.

Индустрискиот парк Пиралахи од Азербејџан може да стане важен центар за локалното производство на фармацевтски производи.

== Наводи ==
{{наводи}}

== Надворешни врски ==
* [http://azer.com/aiweb/categories/magazine/34_folder/34_articles/34_medicalhistory.html Медицина во Азербејџан.] [http://azer.com/aiweb/categories/magazine/34_folder/34_articles/34_medicalhistory.html Краток историски преглед.] [http://azer.com/aiweb/categories/magazine/34_folder/34_articles/34_medicalhistory.html Од д-р Нигар Ефендијева]
* [http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai111_folder/111_articles/111_alakbarov_farid.html Жан Патерсон.] [http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai111_folder/111_articles/111_alakbarov_farid.html Истражување на медицинските ракописи на Баку]
* [http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/52_folder/52_articles/52_medical.html Медицинските ракописи на Азербејџан.] [http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/52_folder/52_articles/52_medical.html Од Бети Блер]
* [https://www.researchgate.net/publication/230633654_Medicine_in_ancient_and_medieval_Azerbaijan Фарид Алакбарли.] [https://www.researchgate.net/publication/230633654_Medicine_in_ancient_and_medieval_Azerbaijan Медицина во антички и средновековен Азербејџан]
* [http://www.unesco.org/moscow-new/index.php?id=1706&L=3&tx_ttnews%5Btt_news%5D=1020&tx_ttnews%5BbackPid%5D=2881&cHash=e31cf62e5f Средневековые рукописи по медицине и аптечному делу]
* [http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=22941&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html Средновековни ракописи за медицината и фармацијата]

[[Категорија:Науката и технологијата во Азербејџан]]
[[Категорија:Здравје во Азербејџан]]