Преглед на кодот на Латински јазик

{{Infobox language
|name= Латински јазик
|nativename           = {{lang-la|language latina}} 
|pronunciation        = /laˈtiːna/
|states={{знамеикона|VAT}} [[Ватикан]], {{знамеикона|SMOM}} [[Суверен воен ред на Малта]]
|familycolor= Indo-European
|fam1                 = [[Италски јазици|Италски]]
|fam2                 = [[Латинофалиски јазици|Латинофалиски]]
|caption= Латински натпис во [[Колосеум]]от
|image= Rome Colosseum inscription 2.jpg
|map                  = [[Податотека:Europa60AD.svg|center|thumb|300px|Говорното подрачје на латинскиот јазик во 60 г. н.е.]]
|nation             = [[Ватикан]]
|agency= Во антиката, римските школи по граматика и реторика.<ref>{{наведена енциклопедија|title=Schools|encyclopedia=Britannica|edition=1911}}</ref> Денес [[Opus Fundatum Latinitas]].<ref>Opus Fundatum Latinitas е орган на [[Римокатоличка црква|Римокатоличката црква]], и го регулира латинскиот јазик како официјален на Црквата и Светата Столица, и католичките свештеници ширум светот.</ref>
|iso1=la|iso2=lat|iso3=lat}}

'''Латинскиот јазик''' (''Latīna'', [[МФА|се изговара]] [laˈtiːna]) е стар [[индоевропски јазици|индоевропски јазик]] кој се зборувал во [[Стар Рим|Стариот Рим]]. Со римските освојувања јазикот се раширил низ целото [[Средоземје]] и голем дел од [[Европа]]. Постоел во два облика: [[класичен латински јазик|класичен латински]], за поезија и формална проза, и [[народен латински јазик|народен латински]] (вулгат), зборуван од народот. По [[распад на Римското Царство|падот на Римското Царство]] и подемот на [[Римокатоличка црква|Римокатоличката црква]], латинскиот станал универзален црковен јазик и [[лингва франка]] на образованите Европејци.

Јазикот опстоил 2.200 години, па околу [[XVIII век|1600-тите]] полека почнал да се губи. Меѓутоа народниот латински се одржал: се подвоил во неколку регионални дијалекти, кои до 800-тите станале предците на денешните [[романски јазици]].

Латинскиот живее и во облик на [[црковнолатински јазик|црковнолатински]] кој се зборува во Римокатоличката црква. Латински зборови и денес се користат во [[наука]]та, [[академство]]то и [[право]]то. [[Класичен латински јазик|класичниот латински]], [[книжевен јазик]] на доцната република и раното царство, сѐ уште се учи во многу основни и средни училишта и факултети, често заедно со [[старогрчки јазик|старогрчки]] во рамките на [[Класични студии|Класичните студии]], иако од раниот XX век неговата улога е намалена. [[Латиница]]та заедно со нејзините современи варијанти е најупотребуваната азбука на светот.

== Историја ==
{{Главна|Историја на латинскиот јазик}}
[[Податотека:Duenos inscription.jpg|thumb|right|[[Дуеношки натпис]], од [[VI век п.н.е.]], еден од најраните [[старолатински јазик|старолатински]] текстови]]

Латинскиот спаѓа во групата на [[италски јазици]] и неговата [[латиница|азбука]] се заснова на [[староиталска азбука|староиталската азбука]], која пак е изведена од [[грчко писмо|грчкото писмо]]. Во [[IX век п.н.е.|IX]] или [[VIII век п.н.е.]] латинскиот бил донесен на [[Апенински полуостров|Апенинскиот Полуостров]] од [[латини]]те кои се отселиле и се населиле во [[Лациум]], околу реката [[Тибар]], каде се развила [[Стар Рим|римската цивилизација]]. Во тоа рано доба латинскиот потпаднал под влијание на [[индоевропски јазици|индоевропскиот]] [[етрурски јазик]] од [[северна Италија]].

Иако зачуваната [[римска книжевност]] речиси сосема се состои од [[класичен латински јазик|класичен латински]], фактичкиот зборуван јазик во [[Западно Римско Царство|Западното Римско Царство]] бил [[народен латински јазик|народниот латински]], кој се разликувал од класичниот по граматика, [[вокабулар]], и (подоцна) [[изговор]].

Иако латинскиот останал правен и управен јазик на Римското Царство, [[старогрчки јазик|старогрчкиот]] станал доминантен јазик на образованата елита, бидејќи голем дел од филозофските дела кои тие ги изучувале биле од грчки (обично атински) автори. Во источната половина на Римското Царство, кој потоа станал [[Византија]] по расцепот од [[Западно Римско Царство|Западното Римско Царство]] во 395 година, старогрчкиот го заменил латинскиот како правен и управен јазик, а веќе долго време бил и народен јазик (кај сите класи).

=== Правопис ===

{{Главна|Латиница}}

За пишување на латинскиот јазик, римјаните ја измислиле [[латиница]]та, заснована на [[Етрурска азбука#Етрурската азбука|етрурската азбука]], која пак самата се засновала на [[грчко писмо|грчката]]. Латиницата денес живее во [[мали букви|изменет облик]] во писмата на романските, келтските, словенските и германските јазици.

[[Стар Рим|Старите Римјани]] не користеле знаци за [[интерпункција]], [[меѓубуквен простор]], или [[минускул]]и (мали букви). Така, реченицата која оригинално се пишува:

''PHILOSOPHIAESTARSVITAE'';

во современо издание би била:

''Philosophia est ars vitae'';

а се преведува како:

''Филозофијата е уметност на животот'' (или пак, ''уметност на живеењето'').

[[Податотека:Calligraphy.malmesbury.bible.arp.jpg|left|thumb|250px|Латинскиот јазик извршил длабоки влијанија врз подоцнежните култури, како што може да се види по оваа [[црковнолатински јазик|латинска]] [[Библија]] од 1407]]

=== Оставнина ===

[[Походна историја на римската војска|Ширењето на Римското Царство]] значело и ширење на латинскиот јазик ширум Европа, па, подоцна, народниот латински почнал да се [[дијалект]]изира, зависно од локацијата на разните говорници. Така, тој потоа прераснал во низа [[романски јазици]], процес кој траел до IX век. Многу векови овие биле само усни јазици, додека за пишување сѐ уште се користел латинскиот.

На пример, латинскиот сѐ уште бил службен јазик во [[Португалија]] во 1296 година, кога бил заменет со [[португалски јазик|португалскиот]]. Многу од овие јазици - „чеда“, вклучувајќи го [[италијански јазик|италијанскиот]], [[француски јазик|францускиот]], [[шпански јазик|шпанскиот]], португалскиот, [[Романски јазик|романскиот]], [[каталонски јазик|каталонскиот]] и [[реторомански јазик|ретороманскиот]], доживеале подем, и разликите помеѓу нив со време станувале сѐ поголеми и поформални.

Од романските јазици, италијанскиот е најчист потомок на латинскиот во смисла на вокабулар,<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://www.appliedlanguage.com/languages/latin_translation.shtml |title=Применети јазични решенија: Латински |accessdate=2007-10-15 |archive-date=2007-10-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071011200221/http://www.appliedlanguage.com/languages/latin_translation.shtml |url-status=dead }}</ref> иако [[сардински јазик|сардинскиот]] е најконзервативен во смисла на [[фонологија]].<ref>[http://www.askoxford.com/languages/culturevulture/italy/diedialect/ Странски јазици: Италијански] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080820003938/http://www.askoxford.com/languages/culturevulture/italy/diedialect/ |date=2008-08-20 }}, поконкретно, „''Сардинскиот впрочем има задржано многу архаични одлики од латинскиот јазик кои исчезнале од италијанскиот, како тврдиот звук 'k' кај зборовите како '''chelu''', каде италијанскиот има '''cielo'''.“''</ref>

Во обид да се реконструира народниот латински, употребени се некои од разликите помеѓу класичниот латински и романските јазици. На пример, романските јазици имаат специфичен [[нагласок (јазичарика)|нагласок]] на извесни слогови, додека латинскиот ја имал оваа одлика, покрај специфичната [[самогласна должина]]. Кај италијанскиот и [[логудорски дијалект|логудорскиот дијалект]], покрај нагласок, постои специфична должина на согласките; во шпанскиот и португалскиот пак, постои само специфичен нагласок; додека во францускиот должината и нагласокот веќе не се јасни. Друга голема разлика помеѓу романските јазици и латинскиот е тоа што сите романски јазици, освен романскиот, ги имаат изгубено падежните наставки во скоро сите зборови, освен кај некои заменки. Романскиот пак, се одликува со директни падежи (номинатив/акузатив), и индиректни падежи (датив/генитив), и вокатив, но јазичарите сметаат дека ова е иновација на [[Балкански јазичен сојуз|балканска]] иновација.

Многу организации денес користат [[Список на латински фрази|латински слогани]].

== Граматика ==
{{Главна|Граматика на латинскиот јазик}}
Латинскиот е [[синтетички јазик|синтетички]], [[флективен јазик]]: [[афикс]]и (често наставки, кои обично содржат значење на повеќе од една граматичка категорија) се придодаваат на фиксен [[основа (граматика)|основи]] за изразување на [[род (граматика)|род]], [[број (граматика)|број]] и [[падеж]] кај [[придавка|придавки]], [[именка|именки]] и [[заменка|заменки]]—процес наречен ''[[деклинација]]''. Афиксите се придодаваат кон основите на глаголи, како и за назначување на [[лице (граматика)|лице]], број, [[време (граматика)|време]], [[глаголски вид]], [[глаголски начин]] и [[залог (граматика)|залог]]—процес наречен ''[[конјугација]]''.

=== Именки ===
{{Главна|Латинска деклинација}}
Во латинскиот постојат шест главни деклинации (падежи) на [[именка|именките]]. Овие се од големо значење бидејќи ја одредуваат улогата која именката ја игра во реченицата, па така зборовниот ред во латинскиот не е така важен како кај други јазици. Во рамките на овие деклинации, зборовите во една реченица може да се преместуваат без значителна промена во смислата, но со ова го нагласуваме (подвлекуваме) тој дел од реченицата.
# [[Номинатив]]: кога именката е [[подмет]].
# [[Генитив]]: кога именката е имател на подметот (на пр.: „коњот на човекот“, или „човековиот коњ“—во обата случаја, зборот ''човек'' би бил во генитив ако го преведеме на латински). Ова исто така го назначува материјалот од кое нешто поголемо е направено (на пр.: „група луѓе“; „ред причини“—''луѓе'' и ''причини'' би биле во генитив). Некои именки се исто така генитивни со специјални глаголи.
# [[Датив]]: кога именката е индиректен предмет, кога се користи со специјални глаголи, со извесни предлози, и ако се користи како посредник, или како повикување на нешто.
# [[Акузатив]]: кога именката е директен предмет, со извесни предлози, или како предмет на индиректен исказ.
# [[Аблатив]]: кога именката искажува одделување или движење од извор, причина, [[агент (граматика)|агент]] или [[инструментал|инструмент]], или кога именката се користи како предмет на извесни предлози; прилошки.
# [[Вокатив]]: кога именката се користи за директно обраќање (обично на лице, но не секогаш).

=== Глаголи ===
{{Главна|Латинска коњугација}}
Глаголите во латинскиот јазик обично се распознаваат по четирите главни [[латинска коњугација|коњугации]]—групи на зборови со слични флексивни форми. Првата коњугација се одликува со активните инфинитивни формки со наставката ''-āre'', втората со активните инфинитиви ''-ēre'', третата со инфинитивите со наставка ''-ere'', а четвртата со активните инфинитиви со наставка ''-īre''. Меѓутоа од овие правила има и исклучоци. Во латинскиот постојат шест општи [[време (граматика)|времиња]] (сегашно, несвршено, идно, свршено, предминато, и идно свршено), четири [[глаголски начин]]и (индикатив, инфинитив, заповеден и погодбен), шест [[лице (граматика)|лица]] (прво, второ и трето, секое во еднина и множина), два [[залог (граматика)|залога]] (актив и пасив), и неколку [[глаголски вид]]ови. Глаголите се опишуваат по четири основни форми:
# Првата основна форма е прво лице, еднина, сегашно време, и во индикативна начинска форма на глаголот.
# Втората основна форма е активната инфинитивна форма на глаголот.
# Третата основна форма е прво лице, еднина, свршено време, активна индикативна начинска форма на глаголот.
# Четвртата основна форма е супинската форма, или пак , партиципна форма, номинатив, еднина, свршено време, пасивна партиципна форма на глаголот. Четвртата основна форма може да прикаже или еден род од партиципот, или сите три рода (''-us'' за машки, ''-a'' за женски и ''-um'' за среден). Може да биде и иден партицип кога тој глагол не може да се стави во пасива.

== Поврзано ==
=== Латински јазик ===
* [[Латиница]]
** [[Список на латински букви]]
** [[Азбуки изведени од латиницата]]
** [[Латинични знаци во Уникод]]
** [[Римско ракописно писмо]]
** [[Латинска Википедија|Латинска Википедија (Vicipaedia)]]
* [[Латинска граматика]]
** [[Латинска коњугација]]
** [[Латинска деклинација]]
** [[Латинска мнемоника]]
* [[Латинска книжевност]]
** [[Латинска поезија]]
** [[Латинска проза]]
** [[Список на поети кои пишувале на латински]]
*  [[Список на латински фрази]]
* [[Латински пцости]]
* [[Латински правопис и изговор]]
** [[Латински регионален изговор]]
* [[Латинизам]]

=== Историски периоди ===
{{latinperiods}}

== Белешки ==
{{reflist}}

== Наводи ==
<div class="references-small">
* Bennett, Charles E., ''Latin Grammar'' (Allyn and Bacon, Chicago, 1908)
* N. Vincent: "Latin", in ''The Romance Languages'', M. Harris and N. Vincent, eds., (Oxford Univ. Press. 1990), ISBN 0-19-520829-3
* Waquet, Françoise, ''Latin, or the Empire of a Sign: From the Sixteenth to the Twentieth Centuries'' (Verso, 2003) ISBN 1-85984-402-2; translated from the French by John Howe.
* Wheelock, Frederic, ''Latin: An Introduction'' (Collins, 6th ed., 2005) ISBN 0-06-078423-7
* Frank Palmer. ''Grammar''
</div>

== Надворешни врски ==
{{ИнтерВики|код=la|јазик=латински}}
{{Wikibookspar||Латински јазик}}
{{Староримски теми}}
{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Латински јазик| ]]
[[Категорија:Латинофалиски јазици]]
[[Категорија:Мртви јазици во Европа]]
[[Категорија:Флективни јазици]]
[[Категорија:Јазици во Франција]]
[[Категорија:Јазици во Италија]]
[[Категорија:Јазици во Шпанија]]
[[Категорија:Јазици во Португалија]]
[[Категорија:Јазици во Романија]]
[[Категорија:Јазици во Андора]]
[[Категорија:Јазици во Ватикан]]