Dôgôna (vahoaka)
Ny Dôgôna dia vodrom-poko ao Maly (ao Afrika Andrefana), monina ao anatin’ ny faritr’ i Sahel, indrindra ao amin' ireo Hantsan' i Bandiagara, atsimo-andrefan' ny fiolihan' ny ony Niger, sy ao amin' ny Lembalemba Dogon ary ny Lemak' i Seno. Ny Dôgôna sasany dia mipetraka any amin' ny tapany avaratr' i Borkina Fasô, ny sasany kosa mipetraka any Kôtidivoara. Ny fiteny dôgôna, izay mizara ho fitenim-paritra maro, no fitenin' izy ireo. Manodidina ny 600 000 ny isan’ izy ireo tamin' ny taona 2000 fa vinavinana ho 1 300 000 izy ireo ankehitriny. Miteny amin' ny fiteny dôgô sô izy ireo, fiteny mizara ho tenim-paritra maro. Mampiasa ny fiteny folany ihany koa izy ireo mba hifandraisan’ ny mponin’ ny tanàna maro. Manam-pifandraisana hentitra amin' ny Bôzô amin' ny alàlan' ny fizivana (antsoina hoe sinankunya ao Maly) ny Dôgôna. Mifanaraby ny Dôgôna sy ny Bôzô nefa mifanampy. Ny silamo no fivavahana be mpanaraka indrindra any aminy.
Tantara
[hanova | hanova ny fango]Teo anelanelan' ny taonjato faha-11 sy faha-13 dia nifindra monina avy any amin' ny tanin’ ny Mandinga (Mandé), any andrefan' i Maly ny Dôgôna, nandositra ny Miozolmana mandresy izay te hanova azy ireo ho amine' ny fivavahana silamo. Nialokaloka tao amin’ ireo hantsan’ i Bandiagara izy ireo, ka tao izy dia nandroaka vahoaka hafa, atao hoe Telema, izay nonina tanaty lavaka nohadina anaty vatolampy). Tamin' ireo taonjato nanaraka dia nanjakazakan' ny vahoaka afrikanina sasany izy ireo alohan' ny fanjanahan-tany frantsay izay nanomboka tamin' ny taona 1893. Nanomboka tamin' ny taona 1970 dia nianjadian' ny hain-tany miverimberina ny tanin' ny Dôgôna. Nanosika ny sasany hifindra fonenana any an-tanàn-dehibe ny fahantrana aterak' izany.
Fiarahamonina sy kolontsaina
[hanova | hanova ny fango]Fiarahamonina
[hanova | hanova ny fango].jpg)
Amin' ny ankapobeny dia tantsaha ny Dôgôna, izay nahavita nampiridra ny fiainany amin' ny tontolo iainana any Sahel, izay tsy dia misy rano loatra. Mamboly ampembambazaha, ampemba, vary ary tongolo izy ireo. Tehirizina ao anaty trano fitehirizam-bokatra misy tafo kitsoloha rakotra mololo ny vokatra. Eny amin’ ny hantsana ny tanàna tranainy zay misy trano maro vita amin’ ny vato na biriky tanimanga manta.
Ny fiarahamonina dia mifototra amin' ny fanavahana maromaro: eo amin' ny lehilahy sy ny vehivavy, eo amin' ny sokajin-taona, eo amin' ny asa aman-draharaha. Araka izany, ny mpanefy, ny mpanao asa tanana ary ny mpitendry mozika sady pôeta (mampita ny lovatsofina am-bava, atao hoe griot), dia mahaforona sarangam-poko mipetraka any amin' ny vakin-tanàna samihafa. Mitovy sokajin-taona ny ankizilahy niara-noforana. Tsy maintsy mifanampy izy ireo mandritra ny androm-piainany. Miraty trano iray izy ireo mandra-panambadiany. Toy izany koa ny tovovavy, izay mandalo ny fomban' ny famorana vehivavy.
Mifamatotra amin' ny fedrà momba ny famoronana ny rafi-piarahamonina. Eo an-tampon' izany rafitra izany no ahitana ny hogon, mpitarika ara-pôlitika sy ara-pivavahana izay mitarika ny foko dôgôna efatra; izy ireo no maneho ny andriamanitra Amma sy ny hery tsy hita maso hafa rehetra. Izy ireo no mitarika ny fikambanan' ny saron-tava (ata hoe ava), izay mampivondrona ny lehilahy voafora rehetra, na tanora na antitra. Manana toerana lehibe eo amin' ny fombafomba fandevenana (mifandray amin' ny fahafatesana sy ny fandevenana) ny fikambanan' ny saron-tava.
Fivavahana
[hanova | hanova ny fango]Hita ombieniombieny ny zava-masina sy ny fiheverana animista voarindra tsara. Vasokajin' ny UNESCO ao amin’ ny Lova iraisam-pirenena ny fomban-drazan’ ny Dôgôna, ka miroborobo any ny fizahàn-tany. Ny vahoaka dôgôna dia tena miavaka noho ny kôsmôgônia (angano sy fedrà rehetra manazava ny famoronana izao tontolo izao) ao aminy izay mana-karena sy saro-drafitra. Ahitana ny andriamanitra mpamorona Amma izay manambady ny Tany ny fedrà dôgôna. Niterahan' ny Tany zanaka roa i Amma: i Nommo sy i Yurugu. I Nommo dia niteraka kambana valo izay nifanambady tsiroaroa ka niandohan' ny foko dôgôna efatra antsoina hoe Diôna (Dyon), Aro (Arou), Ônô (Ono) ary Dômnô (Domno), sy ny karazana fanompoam-pivavahana lehibe efatra. I Yurugu, izay niova ho amboahaolo kely mpandeha amin' ny alina, dia anisan' ny anaovana fanompoam-pivavahana koa. Ny ombiasa no manambara ny hevitra fonosin' ny dian' ny amboahaolo amin' ny alina eo amin' ny tany amin' ny alàlan' ny fandaharana sikidy.
Na maro aza ny Dôgôna no niova ho miozolmana ankehitriny, matetika izany fivavahany izany dia mijanona ho zavatra ivelambeany, ka maro ny tanàna mitazona ny fivavahan-drazana afrikana animista. Ireo fanao ireo, izay miteraka hetsika ara-kolontsaina mahavariana, dia mahatonga ny tanin' ny Dôgôna ho toerana fizahan-tany mahaliana ny maro.
Zavakanto
[hanova | hanova ny fango]
Malaza ny zavakanton' ny Dôgôna, indrindra ny saron-tava sy ny sarivongana madinika fampiasa amin' ny fombafomba samihafa. Ny sarivongana dia apetraka ao amin' ny toerana masin' ny fianakaviana ary maneho ny razana na ny zavaboary resahina ao amin' ny fedrà. Mitafy saron-tava miampy akanjo ny mpandihy mandritra ny lanonam-pandevenana. Misy ihany koa ny fakan-tahaka ilay olona maty. Ny lanonana dôgôna lehibe indrindra dia ny sigui, izay ahitana ny saron-tava mitovy anarana amin’ izany, mirefy 7 m ny haavony. Isaky ny 60 taona ihany no mitranga izany lanonana izany ka tamin' ny taona 1967 no farany.