Lìgure òcidentâle

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

O lìgure òcidentâle ò lìgure de ponénte o l'é o sotogrùppo da léngoa lìgure ch'o n'arechéugge i parlæ inta pàrte da Rivêa de Ponénte da Tàggia scìnn-a l'estremitæ de ponénte de difuxón do lìgure, pò-u ciù conpréiza inta región stòrica de l'Intemélia.

Lìgure òcidentâle
Parlòu in	Itàlia  Mónego
Regioìn	Liguria (provìnsa d'Inpéria)
Parlànti
Totâle	~43.500 (2015)
Clasificaçión
Filogénexi	Léngoe indoeoropêe  Itàliche   Romànze    Romànze de ponénte     Gàllo-Itàliche      Lìgure       Lìgure òcidentâle
Dialétti	Sanremàsco Vintimigiôzo Monegàsco
Difuxón di parlæ lìguri do grùppo òcidentâle, in celestìn e zöne de tranxiçión.

Stöia

Òrìgine do nómme

Sto grùppo chi o l'é stæto definîo pi-â prìmma vòtta da-o lengoìsta Werner Forner, studiôzo avoxòu de despæge variêtæ lìguri, into sò travàggio do 1980 dedicòu a-a léngoa lìgure, inclûzo into quàrto volùmme de l'êuvia Lexikon der Romanistischen Linguistik dond'o conpâre co-o nómme de Intemelisch, sàiva a dî "(lìgure) intemélio".

Tra e âtre clasificaçioìn de variànte da léngoa lìgure gh'é o grùppo, tòsto pægio pe caraterìstiche giögràfiche e lengoìstiche a quéllo definîo da-o Forner ma con l'azónta de l'àrea do lìgure arpìn, do coscì dîto "lìgure òcidentâle" pe comm'o l'é stæto indicòu da-a Giulia Petracco Sicardi. In particolâ, a Petracco Siccardi a l'à dêuviòu sta clasificaçión chi, do 1992, pò-u Vocabolario delle parlate liguri e, do 2010, pò-u capìtolo Liguria (Ligurien) de l'ediçión do 2010 de l'êuvia di ànni Òtànta, contegnûo into sò segóndo volùmme.

O concètto de lìgure òcidentâle o l'é stæto repigiòu da âtri scistêmi de clasificaçión co-în'estensción tòsto scìmile, fêua che pe l'àrea do lìgure arpìn, tórna conscideròu cómme grùppo pe cónto sò. In particolâ, o l'é stæto dêuviòu con sto scignificâto chi da-o Fiorenzo Toso e da âtri outoî ch'én vegnûi dòppo.

Evoluçión

I parlæ conpréixi inte sto grùppo chi, che a ògni mòddo gh'àn 'na çèrta variàbilitæ fra de lô, són, ciutòsto scìmili a-o zenéize, ch'o l'à de lóngo ezercitòu 'n'inportànte infloénsa in scê variêtæ do lìgure difûze ciù da vixìn a-a çitæ. A tùtte e mainêe, l'é probàbile che-e caraterìstiche despæge inti parlæ da Rivêa àggian de òrìgine tànto antîghe, ch'andiéivan inderê a no goæi dòppo a formaçión da Provincia Maritima, moménto inportantìscimo inta creaçión de 'na léngoa lìgure bén bén destacâ da quélle in gîo. Defæti, l'é stæto teorizòu che çèrte diferénse tra e variànte da léngoa lìgure remóntan scìnn-a-a spartiçión da Rivêa ch'a gh'é stæta a l'época do Càrlo Màgno, co-a formaçión de træ màrche che conprendéivan o levànte, o céntro e o ponénte, con l'ùrtima ch'a l'é stæta quélla con ciù ligàmmi a-o móndo provensâ, inclûzo da-o pónto de vìsta lengoìstico.

A ògni mòddo, tànte diferénse che gh'é a-a giornâ d'ancheu tra i parlæ do céntro da Ligùria e quélli de Rivêe e de l'entrotæra pàn vegnî da 'n procèsso ciù reçénte, dovûo a-o ròllo ch'o l'àiva pigiòu Zêna into móndo ligùstego. Defæti, co-a formaçión di domìnni da Repùbrica con, into Ponénte in particolâ, a colonizaçión de Sanrémmo in gîo a-o 980, a conquìsta de Vintimìggia do 1221 e a sotomisción d'Arbénga do 1251, s'é desvilupòu o ròllo unificatô da nêuva poténsa. A supremaçîa da Repùbrica a l'êa inta coltûa e inta léngoa ascì, fæto ch'o l'à comensòu a-aliniâ i parlæ di pàixi de mâ e di mercoéi ciù inportànti a quéllo da capitâle e che, pe cóntra, o l'à portòu a-o créscio de diferénse co-e canpàgne e-e periferîe. Pe de ciù, into câxo de Sanrémmo, gh'é dêv'êse stæto scìnn-a 'n'infloénsa do lìgure centrâle pe caxón da colonizaçión vosciûa da-i véschi de Zêna, co-a çitæ che, da l'inprinçìpio do sécolo XI, a l'êa za vivàgna d'integraçión ancón prìmma de infloénse zenéixi "de nòmina" do sécolo aprêuvo.

I nêuvi caràteri lengoìstichi, spantegæ pe-i àssi de dôe Rivêe e de lì vèrso l'entrotæra, se són difûxi ànche co-e inpréize coloniâli ch'àn portòu a-o zenéize a nòmina de léngoa comerciâle e de ciù èrta fàmma, inclûzo tra chi vegnîva inderê inta Rivêa da l'Otramâ, con de stratigrafîe lengoìstiche de lóngo ciù conplèsse ch'én coscì nasciûe. Però, i parlæ riveàschi no són andæti de lóngo aprêuvo a-e evoluçioìn do capolêugo, ch'én stæte ciù dinàmiche, con de fàrte de racòrdo tra i cangiaménti ch'àn portòu a-o conservâse de træti do zenéize antîgo fêua de Zêna, dond'êan za stæti abandonæ. Inte sto mòddo chi, e-evoluçioìn do zenéize són vegnûe de vivàgne de diverscitæ into panoràmma lengoìstico lìgure, co-a tendénsa comùn di âtri parlæ a di cangiaménti ciù lènti che gh'àn fæto conservâ di eleménti d'antighitæ.

A ògni mòddo, a-o mànco scìnn-a l'Èrta Etæ de Mêzo e, in particolâ, a-o sécolo XII, i parlæ do Ponénte no l'àn avûo in ròllo pascîvo inte l'evoluçión da léngoa lìgure, fàndose creatoî de çèrti træti che co-o ténpo s'én spantegæ into rèsto de variànte lìguri. Da-o Ponénte vegniéiva, in particolâ, a tìpica palatizaçión lìgure di grùppi latìn PL, BL, FL, ciù avànti adotâ da-o lìgure centrâle e, pe mêzo de lê, scìnn-a into Levànte, cómme testimoniòu da-a sò difuxón ciù profónda inte l'Otrazôvo de ponénte, scìnn-a a di pòsti do tùtto de léngoa piemontéize, e da-a sò fàrta inti papê di sécoli X-XII, méntre gh'é za inte êuvie do Raimbaut de Vaqueiras, ch'o l'êa a-o servìçio da córte do Monferòu, alôa bén ligâ a-a Rivêa de Ponénte.

Pasòu o sécolo XII, co-o zenéize ch'o l'àiva pigiòu a fonçión de koiné pe-e raxoìn mensonæ de d'âto, tòsto tùtte e inovaçioìn fonétiche do lìgure pàn pe cóntra vegnî da-o capolêugo, scibén ch'én stæte adotæ in mezûa diferénte lóngo a Rivêa de Ponénte e, in generâle, mêno che inte quélla de Levànte. Quarchedùnn-a de st'inovaçioìn chi, cómme a chéita de -r a-a fìn de pòule e a riduçión de [t͡s] e [d͡z] a [s] e [z], a s'é spantegâ squæxi da tùtte e pàrte fêua de sénci pónti izoæ, ma o ciù tànto de quélle sucesîve, cómme çèrte caraterìstiche pigiæ da-o parlâ de Zêna da-e âtre léngoe gàllo-itàliche, abastànsa destacæ da-o lìgure, se són arestæ apénn-a ciù a ponénte de Sànn-a, sénsa difóndise a-o de la de quéllo che, ancón a-a giornâ d'ancheu, o l'é o lìmite tra i parlæ do grùppo do céntro e quélli do céntro-ponénte.

Difuxón

I parlæ do grùppo òcidentâle són spantegæ inte l'estremitæ da Rivêa de Ponénte e, in particolâ, inta sò porçión conpréiza tra Tàggia/Inperiéize e o confìn co-a Frànsa, ciù o pónto izoòu do monegàsco, ancón ciù a ponénte. Vèrso l'entrotæra o lìgure de ponénte o se spànde inta pàrte média e bàssa de valàdde de l'Argentìnn-a e da Nèrvia, ciù a fìn de quélla do Röia, pe lasciâ o pòsto inti pàixi ciù èrti a-o grùppo particolâ do lìgure arpìn, che, inta sò porçión ciù a vàlle, o gh'à di caràteri ciù scìmili a-o lìgure òcidentâle.

Variànte

• 
  Cartéllo de 'na ciàssa de Dosàiga co-o topònimo in dosaighìn ascì
• 
  Tàrga in monegàsco

Into lìgure òcidentâle, tra e sénce variànte chi conpréize, e ciù inportànti són quélle de çitæ ciù grénde pe stöia e popolaçión e dónca, in particolâ, gh'é:

• o parlâ de Sanrémmo (sanremascu)
• o parlâ de Vintimìggia (ventemigliusu)
• o parlâ de Mónego (munegascu)

Pe de ciù, gh'é de variêtæ ch'én in càngio de tranxiçión, ligæ a-o lìgure de ponénte ma con de caraterìstiche diferénti ascì, sconpartîe co-i grùppi parlæ in gîo. In particolâ, ste chi són:

• o parlâ de Tàggia: prezénte inte sta çitæ chi e inte dötréi comùn dâ-arénte, o gh'à de caraterìstiche ch'én fòscia dovûe a di ligàmmi ciù antîghi co-i parlæ quésto grùppo, a despêto di cangiaménti ciù modèrni ch'o àn fæto vegnî ciù scìmile a quélli do grùppo céntro-òcidentâle.
• i parlæ do grùppo arpìn di pàixi ciù vixìn a-a Rivêa gh'àn de caraterìstiche ch'én de lóngo ciù scìmili a-o lìgure òcidentâle de manimàn che se chìnn-a vèrso o mâ. St'àrea chi, caraterizâ da di træti de mêzo, a l'inclùdde, prezénpio, i comùn de Pìgna e de Triêua levòu e sò fraçioìn ciù èrte, za de parlâ brigàsco.

Fonologîa

Pe caxón da lónga unitæ teritoriâle de l'àrea dovûa a-o domìnio da-a Repùblica de Zêna, i parlæ lìguri do grùppo òcidentâle són stæti co-o ténpo infloensæ a-o zenéize de Zêna ma, a ògni mòddo, gh'é ancón bén bén d'eleménti outònomi.

Caraterìstiche unitâie

O lìgure òcidentâle o l'é determinòu in sciâ bâze di éxiti inte l'evoluçión de dötréi soìn, che perméttan de marcâ i confìn co-i parlæ di âtri grùppi:

• -cl- : in sciâ bâze de l'éxito do latìn -cl- s'ariêsce a determinâ o confìn de levànte de quésto grùppo. Into lìgure òcidentâle gh'é defæti 'n'evoluçión a -λ-, cómme into françéize e into provensâ, ch'a l'arîva inte dötréi câxi, prezénpio into mentonàsco, scinn-a-a -į-. In càngio, inti parlæ céntro-òcidentâli, a sò evoluçión a l'à portòu a -d:ӡ- cómme inte quélli do grùppo centrâle: prezénpio, o latìn speculum o l'é vegnûo [ˈspeʎu] into Ponénte estrêmo, in càngio de l'evoluçión in [ˈspedːʒu] di parlæ difûxi ciù a levànte. O confìn lengoìstico ch'o ségna o pasàggio da -d:ӡ- a -λ- o l'é dêuviòu pròpio pe marcâ o pasàggio da-i parlæ céntro-òcidentâli e quélli òcidentâli e, in particolâ, o pàssa gròsso mòddo pi-â valàdda de l'Argentìnn-a, a-o mànco into sò træto de mêzo. Sto fæto chi o l'é bén bén ciæo into nêuvo comùn de Montâto Carpâxe: defæti, o pàize de Carpâxe, in çìmma a-a còsta de levànte da valàdda, o gh'à 'n éxito pægio a-i parlæ de çéntro-ponénte; Montâto, ciù in bàsso e arénte a-a scciumæa, o gh'à 'n parlâ ch'o s'é in càngio evolûo con di modélli ciù scìmili a-o lìgure òcidentâle.
• -lj- : l'evoluçión ch'a gh'é stæta da-o latìn -lj- a no permétte de delimitâ di confìn lengoìstichi inte sto grùppo chi. Defæti, inti parlæ céntro-òcidentâli cómme èxito gh'é stæto de lóngo -i̯- ò -λ-, cóntra o -dӡ- difûzo ancón ciù a levànte. Prezénpio, o latìn familia o s'é evolûo inte dôe fórme [faˈmiʤa], tìpiche do lìgure centrâle e òrientâle, e [faˈmii̯a] ò [faˈmiʎa].
• -n- : into lìgure centrâle, dónde gh'é de infloénse gallo-itàliche ciù marcæ, gh'é stæto a velarizaçión, sàiva a dî 'na pronónçia ciù nazâle, de quésto són ma a ponénte de l'àrea de confìn tra Nöi e Finâ sta caraterìstica chi a no s'é svilupâ, inte 'n mòddo scìmile a-i parlæ difûxi a levànte de Monêgia, e dónca a-o confìn tra o lìgure centrâle e òrientâle. O latìn lana o l'é coscì vegnûo [ˈlana] cómme into lìgure céntro-òcidentâle, a diferénsa do lìgure centrâle, dónde l'éxito o l'é stæto ['laŋa].
• -ē- : into lìgure òcidentâle a ē latìnn-a a s'é evolûa, coscì cómme inte âtre àree laterâli, inte 'n mòddo despægio da-o lìgure centrâle. Defæti, méntre into zenéize gh'é o ditóngo -ej-, inti parlæ lìguri céntro-òcidentâli e òcidentâli, coscì cómme inte quélli òrientâli, quésto o no s'é svilupòu. Prezénpio, o latìn bibere o s'é evolûo a [ˈbeve] inte variêtæ a-o ponénte do Finâ e a-o levànte de Monêgia, méntre into lìgure centrâle, co-o ditóngo da -ē-, gh'é [ˈbejve].
• -tr- : l'éxito do -tr- latìn o l'é do tùtto particolâ di parlæ ch'én drénto a sto grùppo chi, co-in'evoluçión inte -r- ch'a se peu trovâ into provensâ ascì. Prezénpio, gh'é o pasàggio da-o latin pater in ['pair̂e], inte 'n mòddo despægio da-o zenéize ['poɛː] e da-i parlæ lìguri céntro-òcidentâli dónde, cómme inte âtre léngoe gàllo-itàliche e inta léngoa françéize, o l'é vegnûo ['par̂e].
• -alt-, -als-: caraterìstica in comùn a-o grùppo do lìgure de ponénte intrêgo e a-a meitæ de ponénte do lìgure céntro-òcidentâle, inti parlæ de l'estrêmo ponénte gh'é stæto l'evoluçión inte [aut] e [aus], ch'a l'à portòu, prezénpio, a atru e fausu in càngio de atru e fasu cómme into lìgure centrâle.

Caraterìstiche spantegæ

• A tònica velarizâ: træto fonético spantegòu tra di pàixi da Rivêa de Ponénte, o peu êse inte di gràddi diferénti de velarizaçión, da-a "a" serâ, [ä], scìnn-a-a "ò", prononçiâ ségge [ɔ] che [o]. Inte l'àrea do lìgure òcidentâle sto træto chi o gh'é, prezénpio, a l'Îzoa.
• ar-: câxo ciutòsto izolòu, màscime de Vintìmiggia ma che gh'é inte quàrche pàize de l'estrêmo levànte ascì. Sto fæto chi o l'é ligòu a-a fàrta do cangiaménto, registròu za a partî da-o sécolo XI, da a a-o coménso da pòula inte 'na è, che pe cóntra o l'é acapitòu da tòsto tùtte e pàrte; dónca gh'é, prezénpio, arburu pe dî "èrbo".
• -a: caràtere registròu sôlo a-Avrigâ, o conscìste into cangiaménto da a àtona a-a fìn de pòule a-o femenìn scingolâre vèrso 'na e bén bén avèrta, prononçiâ [ä], cómme èrbä ò festä. Conscideròu che gh'é quàrche câxo de pasàggi a -e, cómme porte pe "pòrta", spantegæ in gîo pe tùtta a Ligùria, l'é stæto teorizòu 'n antîgo scentaménto inta còcina do tón de a a-a fìn de pòule, che però o l'à finîo p'êse repigiòu inte tòsto tùtti i câxi.

Nòtte

Nòtte a-o tèsto

Nòtte bibliogràfiche

Bibliografîa

• (DE) Werner Forner, Italienisch: Areallinguistik I. Ligurien, in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. 4, 1ª ed., M. Niemeyer, 1988, pp. 453-469, ISBN 3-484-50250-9.
• (IT) Giulia Petracco Sicardi, Fiorenzo Toso e Patrizia Cavallaro, Vocabolario delle parlate liguri, Zêna, Consulta Ligure, 1985-1992.
• (IT) Fiorenzo Toso e William Piastra, Bibliografia dialettale ligure. Aggiornamento 1979-1993, Zêna, A Compagna, 1994.
• (EN) Martin Maiden e M. Mair Parry, The Ligurian Dialects, in The Dialects of Italy, Lóndra, Routledge, 1995, pp. 245-252, ISBN 0-415-11104-8.
• (IT) Fiorenzo Toso, Liguria, in I dialetti italiani. Storia, struttura, uso, Turìn, M. Cortelazzo, UTET, 2002, pp. 196-225.
• (IT) Fiorenzo Toso, Storia della cultura ligure (PDF), in Dino Puncuh, Atti della Società Ligure di Storia Patria, vol. 45, 119, fasc. II, Zêna, Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria, 2005, pp. 191-230.
• (IT) Giulia Petracco Sicardi, 128. Ligurien (Liguria), in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete vom Mittelalter bis zur Renaissance, Lexikon der Romanistischen Linguistik, vol. 2, Tübingen, Walter de Gruyter, 2010, pp. 111-124, ISBN 3-110-93835-9.
• (IT, EN) Davide Garassino, Michele Loporcaro e Stephan Schmid, La quantità vocalica in due dialetti della Liguria (PDF), in Fattori sociali e biologici nella variazione biologica, Pîza, 1º zenâ 2017, pp. 127-144. URL consultòu o 17 màrso 2024.
• (IT) Fiorenzo Toso, Il genovese. Cenni di storia linguistica, in Thomas Krefeld e Roland Bauer, Lo spazio comunicativo dell'Italia e delle varietà italiane, 2019.
• (FR) Werner Forner, Morphologie comparée du mentonnais et du ligurien alpin. Analyse synchronique et essai de reconstruction, Beihefte ZrP, Berlìn, De Gruyter, nov. 2021, ca. 450 pp.

Diçionâi

• (LIJ, IT) Costante Lanteri, Glossario etimologico del dialetto di Badalucco (con annotazioni su usi e tradizioni del paese), Vintimìggia, Philobiblon Edizioni, 2014, ISBN 88-88-59176-1.
• (LIJ, IT) Pio Carli, Dizionario dialettale Sanremasco-Italiano, Italiano-Sanremasco, Sanrémmo, Casabianca, 1980.
• (LIJ, IT) Enrico Malan, Dizionario ventimigliese-italiano italiano-ventimigliese, Pineròllo, Alzani, 2010, ISBN 978-88-81-70396-8.
• (LIJ, FR) Louis Frolla, Dictionnaire monégasque-français, Mónego, Ministère d'Etat Département de l'intérieur, 1963.
• (LIJ, FR) Louis Barral e Suzanne Simone, Dictionnaire français-monégasque, Mónego, Mairie de Monaco, 1983.

Vôxe corelæ

• Dialetologîa lìgure

Colegaménti estèrni

• (IT) Fiorenzo Toso, Liguri, dialetti, Enciclopedia dell'Italiano, 2010. URL consultòu o 17 màrso 2024.