Arganboom
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
D'r Arganboom (Argania spinosa) is 'r ènnige plaantesaoërt oet 't gesjlach van de Argania, die töt de familie van de sapotaceae behuuërd.
Historie
D'r Arganboom keumt es endemische boom vör in 't zuud-weste van Marokko. D'r Arganboom kan geuje bies óp 'n huuëgde van 1300 meter.
D'r boom wert töt de Tertiairrelikte geraeëkend. Al 80 miljoeën jaor gelaeje greujde dae boom in Maorokko. In 't Tertiair bedèkde e warsjienglek groeëte dele van Noord-Afrika en Zuud-Europa, in 't Kwartair kroomp 't versjpreidingsgebied dör de klimatologische aafkeuling töt óp de paar gebiede in Marokko. Allewiel weest e óp mer mie 820.000 ha in 't zuud-weste van Marokko. [1]. Dit gebied is dör de UNESCO erkaant es biosfeerreservaat wat d'r toe geleid haat dat dao nuuj arganbeusje werre aangelach.
Besjrieving
D'r Arganboom haat däöën en kan bies 10 meter hoeëg waeëre. E haat vör d'r relatief kórte sjtam 'n brèj kroeën van soms wal 'ne ömtrèk van 70 meter, mèt takke die soms d'r groond rake. D'r arganboom kan groeëte druuëgde en temperature övver de 50 °C verdrage. In tiede van groeëte druuëgde verluust e z'n blajjer. Me neumt d'r Argan ooch wal 'ne iezerhootboom, wie nogal väöl ander boomsaoërte, ömwille van zie hieël hael hoot. D'r arganboom kan 250 bies 400 jaor aod waeëre.
De vruchte van d'r arganboom haant e bitter vruchvleesj, zeunt zoe groeët wie dadels en gelieke die in druuëge toesjtaand ooch. Vaeërsj ziet de arganvruch oet wie 'n mengeling van 'n olief en 'n gael proem. De vruch haat driej kaeëne, die get groeëter zeunt wie 'n hazelnaoët en de sjaal is extreem hael. In edere kaeën zit e klee zäödsje mèt de vörm van 'n amandel; ze zeunt zoe groeët es 'ne zónnebloomkaeën. Oet dis zäödsjes wert d'r arganaoëlie gewónne.
Gebroek
In Marokko wert d'r arganboom al hoonderde jaore aangeplaant vör 't winne van aoëlie. Daobie haowe arganbeusje de woestijnvörming taege.
Arganaoëlie
Bie 't make van d'r arganaoëlie werre de vruchte mèt de haand oonder d'r boom gerapd. Da werre ze in de lóch gedruuëgd en vervólges mèt de haand of machinaal gekwètsjt, öm 't gedruuëgde vruchvleesj van de kaeëne aaf te doeë. Daonao werre de sjale tösje twieë sjtèng gekrakd. De zäödsjes werre lich geruuësterd en fiegemale mèt 'n haandmäöële. D'r brei wert daonao zoe lang mèt water bewèrkd tötdat de aoëlie zich isoleert. Vör 't make van ene lieter aoëlie is 30 kg vruchte of ongeveer 4,5 kg kaeëne nuuëdèg. Traditioneel is 't make van d'r arganoeëlie vrówwewaerk; allewiel wèrke ze dèk in coöperatieve die 't ruuëstere en de 't paeërsje nog èges deunt. Es 't ruuëstere en paeërsje machinaal wert gedoeë wèrke de vóluuj in loeëndeens vör 'ne hóngerloeën.
Arganaoëlie oet de örsjte kow paeërsjing wert gemakd van oongeruuësterde zäödsjes, is hieël bitter van sjmaak en wert traditioneel gebroekd bie hoedkraenkdes, zoewie psoriasis, öm liemtekewaefsel taege te goeë en in cosmeticaproducte. Allewiel is d'r arganaoëlie in craemes aerg in de mode, mae oonderzeuk haat oetgewaeze dat hieël bekaande maerke hoeëgoet 2 % arganaoëlie bevatte terwiel d'r naam van d'r aoëlie onevenredig groeët óp de flacons sjteet. In zoe'n gering percentage kan d'r aoëlie evvel neet wèrke.
Voeding
D'r arganaoëlie vör voedingsdoeleinde besjteet oet vètte en etherische aoëlie. 't Deel oonverzadigde verzure bedrègd oongeveer 80%; 't deel tocopherolle is mèt ca. 620mg/kg bekaans dóbbel zoe hoeëg wie in d'r olieveaoëlie. Dizze arganaoëlie oet geroosterde zäödsjes is lichtelek roeëj van kleur en haat 'ne walnaoëtechtige sjmaak. Arganaoëlie is èng van de deurste aoëlies óp de waelt.
Referentie
>
