Bekiek brón van Luuk

{{dialek|Norbiks}}
:''Dit artikel gèèt över de sjtad Luuk. Väör de provincie Luuk zuug [[Luuk (provincie)]]'' 
[[Plaetje:Be-map-liege.png|thumb|250px|Belsj]]
[[Plaetje:Li%C3%A8ge_agglom%C3%A9ration_Li%C3%A8ge_Belgium_Map.PNG|thumb|250px|De leigking va Luuk in de provincie. Roeëj is de sjtad Luuk die same mèt 't oranje deel de agglomeratie vörmt]]
'''Luuk''' of '''Luik''' ([[Frans]]: '''Liège''', [[Nederlands]]: '''Luik''', [[Duutsj]]: '''Lüttich''', [[Waols]]: ''Lidje'') is de cultureel [[hoofsjtad]] va [[Wallonië]], de hoofdsjtad va [[Luuk (provincie)|glieknaomeg provincie]] en 't bisdom Luuk. De sjtad liegkt 'n  daarteg kilometer te zuide vaan [[Mestreech]] en ten weste va [[Aoke]] an de samevloeiing van de [[Ourthe]] en de [[Maos]]. De gemèngde Luuk haat in [[2021]] 196.296 inwoners ('n veurziechtig greui vergeleke mit [[2005]] wie ze 188.907 inwoners haat). De gaanse agglomeratie, die besjtèèt oet de [[sjtad]] Luuk en [[Seraing]], [[Saint-Nicolas]], [[Ans]], [[Herstal]], [[Beyne-Heusay]], [[Fléron]], [[Chaudfontaine]], [[Esneux]] en [[Flémalle]] heet mieë wie 'n haof miljoeën inwoners.

== Aander kerne ==
*[[Angleur]]
*[[Bressoux]]
*[[Chênée]]
*[[Glain (Luuk)|Glain]]
*[[Grivegnée]]
*[[Jupille]]
*[[Rocourt]]
*[[Wandre]]

== De wieke ==

De belangriekste wieke die 't centrum van de sjtad zeunt: [[Amercœur]], [[Avroy]], [[Burenville]], [[Le Carré]], [[Cointe]], [[Coronmeuse]], [[Droixhe]], [[Fétinne]], les [[Guillemins]], [[Hors-Château]], le [[Laveu]], le [[Longdoz]], [[Naimette-Xhovémont]], [[Outremeuse]], [[Pierreuse]], [[Saint-Gilles]], [[Saint-Laurent]], [[Saint-Léonard]], [[Sainte-Marguerite]], [[Sainte-Walburge]], [[Sclessin]], le [[Thier-à-Liège]] et les [[Vennes]].

==Sjtadsfuncties==
[[File:Liège Airport - Passenger Terminal-9298.jpg|thumb|250x250px|Liège Airport]]
Luuk is hoofdsjtad van de provincie en cultureel en economisch centrum va gaans Wallonië. 
Luuk bezit talrieke logistieke bedrieve, die van de sjtad 'n belangrieke plaatsj in 't hart van Europa make.
* D'r [[have va Luuk]], driejde groeëtste binnehave van [[Europa]]
* 't Sjpoorwegsjtation Guillemins mèt [[TGV]] va [[Brussel]] nao Luuk (LGV 2) en va Luuk nao de [[Duutsjlaand]], [[Aoke]] en [[Kölle]] (LGV 3). Ooch via [[Name]] directe verbeending mèt [[Paries]].
* 'n Belangriek autowaegknooppeunt: E40, E42, E25, E313
* D'r vleeghave Airport Liège, achste Europese vleeghave vör goederevervoer op 12 km van 't centrum van de sjtad.
* Luuk is ooch gemekkelek te berieke via l'Aéroport de [[Charleroi]] Bruxelles-Sud en l'Aéroport de Bruxelles of [[Zaventem]]. Dis twieë vleeghaves liegke 'n 100 km va Luuk. [[Mestreech|Maastricht-Aachen Airport]] liegkt op 30 km. 
* Luuk bezit ooch 'n oetgebreid netwaerk an buslijne van de TEC, die de sjtad mèt de gaanse agglomeratie verbinge.

===Economie===
[[Plaetje:Piedboeuf.jpg|thumb|250px|De broeweriej [[Piedbœuf]] oeë Jupilerbeer gemakd wert.]]

De sjtad is 'n belangriek economisch centrum: d'r 19de ieëwse mienbouw en sjtaolindustrie maakde häör groeët. Wie evels de koele gesjlaote waoërte en de sjtaolindustrie ooch zjoer tieje begoes te beleve raakde de sjtad in verval. Saer 2000 is de sjtad evvel in vool expansie.
D'r nuje dynamiek leidde töt talrieke hoeëg technologische bedrieve, zoewie Techspace Aero, oeë oonderdele vör de Airbus A380 of de Ariane V werre gemakd; talrieke electronische oondernaeminge: EVS, Gillam, AnB, Balteau, IP Trade, Dinh Telecom en waeltleider lichte bewapening: FN Herstal; agro-alimentaire sector: [[beer]] (Jupiler), [[water]]s en limonades ([[Spa]] en [[Chaudfontaine]]) of [[sjokelaat]] (Galler).

De universitèèt gèft ooch 'ne groeëte ''[[spin-off]]'' en me vindt in de directe ömgaeving de geneumde hoeëgtechnologische bedrieve
Luuk is ooch 'n polletiek centrum en 'n besjluutvormingscentrum, wat 'n groeët aantal zaeëtels en hoofdkantoeëre en de daobie hurende administraties impliceert. Mieë wie de helft van de werknömmers va Luuk wèrkt in 'n bediende-statuut.

=== Wetensjap en oonderwies ===
[[Plaetje:ULg-Aula.jpg|thumb|250px|Fresco 1842 va A. Rifflaert in de aula van de universitèèt mèt waope va Willem l]]

Luuk is 'n belangriek oonderwiescentrum: mieë wie 93000 jongere vervolge hön sjtudies in Luuk.
De groeëte oonderwiesinstèllinge zeunt:
* l'Université de Liège mèt oongeveer 17000 sjtudaente
* la Haute École de la Province de Liège mèt oomgeveer 8000 sjtudaente
* la Haute École HEMES mèt oongeveer 3500 sjtudaente
* la Haute École de la Ville de Liège mèt oongeveer 2200 sjtudaente
* le Conservatoire Royal 

De sjtad bezit saer [[1817]] 'n [[universitèèt]] die gesjtichd is dör kunning [[Willem l]] der Nederlande. D'r campus en 't [[Universitair Ziekehoes Sart Tilman]], geboewd dör [[Charles Vandenhove]], liegke op d'r berg van [[Sart Tilman]]. Roond 1540 sjtichde [[Lambert Lombard]] de örsjte [[keunsacademie]] ten noorde van de [[Alpe]] in Luuk. Later goof [[Preensbisdom Luuk|preensbisjop]] [[F.K. de Velbrück]] 'ne belangrieke impuls an 't oonderwies.

=== Keuns en kultuur ===

Luuk is riek an keunssjatte, wie de riek verseerde [[kèrk]]e, [[abdij]]e en [[kloeëster]]s, [[palies|palieze]] en [[patriciërshoes|patriciërshoeze]], de ''hôtels'' geneumd, [[fontijn]]e en klèng monumaente, wie [[Maria]]beelde en ''potales'' (nisse of kapelle). De [[Opéra Royale]] haat 'n riek programma en is över de grenze bekaand. Bekaande internationaal tentoeënsjtèllinge deunt ooch Luuk aa. De liegking van de sjtad in 't [[Maasdal]] en de väöle [[park]]e en [[tuin]]e bèje 'n aantrèkkelek oetzich. Luuk is beziejt mèt [[sjtandbeeld]]e en herinnerings[[monumaent]]e en haat 'n twintigtal [[museum|musea]]. De ieëder sjiengbaar es werklèke wanorde bèjt de verrassinge van 'n daag en nach laevende en multicultureel sjtad, riek an [[traditie]]s.

=== Toerisme ===
Luuk participeert ooch op toeristisch vlak in grensöversjrèjjende samewèrkingsverbaande. Kiek vör 't aanbod de extern leenke.

==Historie==
[[Plaetje:Place_Saint_Lambert.jpg|thumb|250px|Place Saint-Lambert]]
=== Prehistorie ===
Reste van miensjeleke aanwezighèèd oet d'r [[owwe sjtèèntied]] zeunt voonde op de plaatsj [[Place Saint-Lambert]]. Op die ègeste plaatsj trof me ooch reste van [[Romeinse tied|Romeinse]] geboewe oet d'r 2de - 3de ieëw aa.

=== Middelieëwe ===
In de hoeëg [[middelieëwe]] waor d'r 'n klèng nederzètting. Nao d'r moord op [[Lambertus]] in 700 verplaadsjde ziene opvolger [[Hubertus]] d'r [[bisjop]]szaeëtel van Mestreech nao Luuk en saer dae tied waoërt Luuk 'n [[baevaartsoord]] dat väöl [[pelgrim]]s trok. Bietsje bie bietsje verenderde Luuk in 'n indrukwekkende en machtige sjtad. 'n Dèèl van de [[Pepinide]], zoewie [[Karel Martel]] en [[Karolinge]], zoewie [[Karel de Groete]] zeunt in 't Luukse gebaore, in [[Jupille]] of [[Herstal]]. In 't centrum van Luuk sjtèèt 'n sjtandbeeld va Karel de Groete.

=== Preensbisdom Luuk ===
[[Plaetje:Liege-Blaeu-00.jpg|thumb|250px|[[Blaeu]], Luuk in 1649]]
Vanaaf preensbisjop [[Notger]] in 972 bies 1795 waoërt Luuk ieëwelaank geregeerd dör preens-[[bisjop]]pe. 't [[Preensbisdom Luuk]] sjtrekte zich oet över 't groeëtste deel van de huidige [[provincie Luuk]] en de zuideleke helft van de huidige provincie [[Name]]. Daobie verworve de bisjoppe va Luuk in 1366 ooch 't [[Graafsjap Loeën]], dat groeëtendeels samenvèlt mèt de huidige Belzje provincie [[Belsj Limburg]]. De sjtad Luuk waor de väörnaamste van de 23 [[Gooj Sjtaej]] van 't prinsdom. Es teke van hön [[autonomie]] zeunt in de centra van al die sjtaej 'ne [[perroen]] geplaatsjt.

De historie va Luuk wert gekenmerkt dör talloze conflicte tösje de sjtad Luuk en z'n bisjoppe, zoewie mèt preens-bisjop [[Adolf van der Marck]], mae ooch bie ander [[feodalitèèt|feodaal]] krège, zoewie d'r [[Awans- en Warouxkrèèg]]  gong 't d'r soms fel an toe. D'r volksopsjtaand va 1312 dae d'r [[Seent-Maeërtensraamp]] geneumd wert, is legendarisch. Aeëve dèk is geprobeerd die conflicte op te losse dör 'n beroop te doeë op d'r [[Sens du Pays]]. In 1316 waoërt de [[Vraej va Fexhe]] getekend. 

In 1468 wert in 't kader van zoe 'ne machtsjtrijd de sjtad "getuchtigd" dör d'r Bourgondische hertog [[Karel de Stoute]]. Z'n soldaote höbbe zich doe boetegewoeën misdrage in de sjtad: ongeveer 'n kwart van de 20.000 inwoners verloor hiebie 't laeve.

Wie de hertoge van Bourgondië - en later de Habsburgse kunninge van Sjpanje - allengs de gaanse [[Nederlande]] onder hön gezag verenigde, bleef 't preensbisdom Luuk es oonafhankeleke sjtaot daoboete.

Tiedens d'r [[Tachtigjarige Krèèg]] va  1568 bies 1648 probeerde de bisjoppe va Luuk neutraal te blieve tösje de twieë strijdende partieje.

Mèt de verdrage van 1772 en 1780 makde preens-bisjop F.K. de Velbrück an de ieëwelang twiste mèt [[Fraankriek]] en de [[Habsburgers|Habsburgse]] [[Nederlande]].
[[Plaetje:Liege-Opera-20051226-A.jpg|thumb|250px|Opéra Royale mèt 't sjtaandbeeld va [[Gréty]] in kaeërsjverlichting]]

=== De Luukse Revolutie ===

In [[1789]] brook de [[Fraanse Revolutie]] en de [[Luukse Revolutie]] tegeliekertied oet. Nicolas Bassenge, dae de [[leider|leiding]] how över de Luukse patriotte, joog d'r preens-bisjop nao [[Trier]] in [[Duutsjlaand]]. D'r Preens-bisjop waoërt evvel wer flot truuk op d'r troeën gezat dör de Oostenriekse troepe die 't Preensbosdom Luuk en de Zuideleke Nederlande wer veroverde.

Die restauratie van 't gezag van d'r preens-bisjop waoërt gaar neet geaccepteerd dör de Lukenaere en daovör waoërte de Fraanse troepe oonder leiding va Dumouriez ooch mèt bliejdsjap binnegehaold wie ze de sjtad in 1792 binnekieëme. 't Politiek systeem van 't [[Ancien Regime]] waoërt grondig op d'r kop gezat mèt es gevolg dat de Lukenaere vör 't örsj gebroek koese make van 't [[Algemèng Sjtèmrech Luuk 1792|Algemèng Stèmrech]]. 

In 1793 kieëm d'r 'n twiede restauratie van 't gezag van de preensbisjoppe es gevolg van 't verlees van de Fraanse troepe in d'r Sjlaag va Neerwinden in 1793, mae die waor van korte doeër.

In d'r mond juni [[1794]] gong d'r lètste preensbisjop [[François-Antoine-Marie de Méan]] in exil. In [[1795]] makde de Nationaal Conventie per decreet oet dat 't preensbisdom Luuk deel oetmakde van de Republiek Fraankriek. Luuk waoërt de hoofdplaatsj van 't [[Departemaent van de Ourte]].

In [[1815]] verloor [[Napoleon Bonaparte]] d'r [[Sjlaag va Waterloo]] en daomèt kieëm 'n èng aan d'r [[Fraanse tied]]. Luuk kieëm, zjuus wie de res va [[Belsj]] oonder 't gezag van 't Kunninkriek der Nederlande. Oet de Hollendsje periode sjtamt de universitèèt en de opera.

In [[1830]] brook de [[Belzje Revolutie]] oet en saer doe makt Luuk deel oet van 't Kunninkriek Belsj.

=== De industrieel revolutie ===
[[Plaetje:Affiche_1905.jpg|thumb|250px|Affiche van de waelttentoonsjtèlling in 1905 in Luuk]]

Saer d'r 18de ieëw waor Luuk de Europese weeg van de metaal- (Cockerill) en de waopeindustrie. Van hie-oet zat zich de industrialisatie dör in gaans 't continaent. In 't Luukse ontsjonge de örsjte socialistische en later ooch katholieke [[vakboond]]e.
't Gevolg van de industrialisatie waor dat d'r groeëte immigratiesjtrome op gang kieëme oet Vlaandere, Italië en Noord-Afrika, get wat zich huuj nog in 't sjtraotbeeld tuuënt. Dör de insjtorting van d'r mienboew, en d'r dao-aan gekoppelde sjtaalkrisis, kieëm d'r regio in de probleme, die zich bies 't èng van d'r 20ste ieëw aa-gesjlèpt haant. D'r krisis brach sjtakinge mèt zich mèt. De sjtaking va 1893 leidde töt [[Algemèng Kiesrech]]. Van de sjtaking va 1913 dèèt [[Georges Simenon]] versjlaag in z'n autobiografisch waerk ''Pédigrée''.

In [[1887]] wert besjlaote töt de oprichting van de [[forte roond Luuk]].
In [[1905]], [[1930]] en [[1939]] waoërte de Waelttentoonsjtèllinge gehaowe in Luuk. Hienaeve 'n plaetsje van 'n aankondigingsaffiche in [[art-nouveau]]sjtiel.

===De twieë krège en 't verzet ===
Tiedens d'r [[Örsjte Waeltkreeg]] zeunt de forte gevalle. 't Groeët Luuks verzet an 't begin van d'r krèèg in 1914 verlieënde de sjtad de Fraanse oondersjèejing d'r [[Légion d'honneur]], 't Italiaans krèègskruuts [[1919]], de militaire medaille vör heldendom van 't Kunninkriek van de Serve, Kroate et Slovene in [[1926]] en 't Krèègskruuts va Belsj in [[1940]].

Wie de Duutsjers truukkieéme in 1940 hele de forte mer driej daag sjtaand. De jode zeunt tiedens d'r krèèg in Luuk veilig gewes. Ze waoërte opgevange en geholpe dör de bevolking die oonderduikplaatsje booj. Ooch de talrieke kloeësters boje oonderduikplaatsje, vöral ander Joodse keender. In september 1944 waoërt de sjtad bevrijd dör de Amerikane. de jtad haat aerg te lieje gehad va bombardemaente, mieë wie 1500 V1 en V2 bomme besjtookde de sjtad tössje de bevrijding en 't èng van d'r krèèg.

=== 1945 - noe ===
Nao d'r krèèg sjtortte de sjtad gaans inèè. Väöl luuj howwe gèè waerk en sociaal waor d'r väöl oonrös. Bie 'n sjtaking in januari 1961 richde de wèrkluuj hön oongenoege op de sjtatie va Guillemins, die ernstig verroeweneerd waoërt. Luuk is 'n traditioneel socialistische sjtad, mae kriet in d'r lètste tied ooch väöl liberaal MR-aanhengers. De twieé partieje vinge hön oorsjpronkeleke ideje in de Verlichting.

Saer 2000 is Luuk in vool expansie en d'r negavieve spiraal, dae diek 'ne ieëw gedoord haat, is gekieërd.

== Bekiekenswaeërd ==
[[Plaetje:Tchantches2.jpg|thumb|left|150px|Tchantchès in 't theatertje in 't Musée de la Vie Wallonne]]
[[Plaetje:Musee_de_la_vie_wallonne_-_Liege.jpg|thumb|left|150px|Musée de la Vie Wallonne in [[Maaslandse renaissance]] sjtiel (17de ieëw)]]
{{wrapper}}
|[[Plaetje:Lüttich Montagne.jpg|thumb|250px|De trappe va Montagne de Bueren]]
|-
|[[Plaetje:St-Jacques-liege-inside.jpg|thumb|250px|Interieur Seent-Jaques mèt beelde van Del Cour. In dis kèrk liekt Guda, de örsjte vrów va Valkeberg begrave<ref>Kijk op Valkenberg, Jan Notten en Thijs Habets, ISBN 90 10 05124 2</ref>]]
|}
*16de ieëws [[Prins-Bissjoppelik Pelies (Luuk)|Preensbisjoppelek palies]]
*D'r [[peroen]] op d'r Place du Marché 
*Seent-Paulskathedraal mèt de tombe va Seent-Lambertus en mausoleum van [[F.K. de Velbrück]]. De [[romaans]]e Seent-Bartholomeuskèrk en de Seent Martinuskèrk.
*De kèrk va Seent-Jacques is 'n middelieëwse kèrk va Luuk, geboewd in d'r [[gotiek|gotische]] sjtiel mèt beelde va [[Jean Del Cour]]; 'n sjtaonde Madonna mèt Keend, waarsjienglek 'n deel van 'n [[Marianum]] van d'r [[Meester van Elsloo]] (ènnig waerk in Wallonië en ènnig gedateerd waerk van dae meester, n.l. 1523)<ref> De kunst van het Maasland II, JJM Timmers,</ref>
*Musea: MAMAC (Museum of Modern & Contemporary Art); Museum van [[Wallonië|Welsj]] Laeve ([[Musée de la Vie Wallonne]], väöl parralelle mèt 't Limburgs laeve; 't theatertje va Tchantchès); 't museum van Welzje kunst en religieus kunst; 't Curtius Museum.
*Wieke in 't historische centrum: Hors-Château, Outremeuse, de parke en boulevards langs de Maas, de Citadel, de 400 trappe "[[Montagne de Bueren]]", die van Hors-Château nao de Citadel veure, en de sjtatie va Guillemins oontworpe dör [[Santiago Calatrava]].

==Bekènde Lukenaere==
* [[Jean Del Cour]], beeldhouwer
* [[Luc Dardenne]], regisseur
* [[Jean-Pierre Dardenne]], regisseur
* [[César Franck]], componis
* [[André Gréty]], componist m.n. va [[opéra comique]]
* [[Justine Henin]], tennissjpäöler
* [[Pierre Krol]], cartoonist
* [[Philippe Léonard]], voetballer
* [[Lambert Lombard]], renaissancesjèlder, architekt en humanist
* [[Jaques Pelzer]], jazz saxofonist en fluitist
* [[François Prume]], violist en componist
* [[Jean-Michel Saive]], taofeltennissjpäöler
* [[Georges Simenon]], sjriever
* [[Charles Vandenhove]], architekt

== Referentie ==
{{referenties}}
==Extern linke==
{|style="border:2px dotted #999" align="center"  color="ffffff"
! align="center" | Office du tourisme !! align="center" | Maison du tourisme !! align="center" | Liège gestion centre ville
|-
| align="center" | en Féronstrée, 92
| align="center" | place Saint-Lambert, 35
| align="center" | place Saint-Lambert, 45/47
|-
| align="center" | +32 (0)4 221 92 21
| align="center" | +32 (0)4 237 92 92
| align="center" | +32 (0)4 222 22 42
|-
| align="center" | https://web.archive.org/web/20080409195348/http://www.liege.be/tourisme/
| align="center" | http://www.ftpl.be
| align="center" | https://web.archive.org/web/20170914215350/http://liegecentre.com/
|}
<br />

* [http://www.liege.be Officieel website (Franstaoleg)]
* [https://web.archive.org/web/20060627205524/http://liege.eu.org/photos/index.html Vrij foto's vaan de stad Luik]

{{Commons|Liège}}
{{GemeintesLuuk}}

[[Categorie:Luuk| ]]
[[Categorie:Plaatse in Luuk]]