Керекул

ГьакӀан керекул

Pica pica pica

Керекул (урус. сорока) — пехъренбурун хзандик квай, керекулрин жинсиниз талукь нуькӀ.

ЧкӀанвай чилер

Керекулар гегьенш хьанвай чкаяр. Гьар рангуни керекулдин са жуьре къалурзава: экуь-къацу: Pica p. pica, мичӀи-къачу: P. p. fennorum, рехи: P. p. asirensis, хъипи: P. p. bactriana, жегьре: P. p. bottanensis, шуьтруь: P. p. hemileucoptera, вили: P. p. kamtschatica, экуь-фичӀи: P. p. leucoptera, туракь: P. p. mauritanica, цавун: P. p. melanotos, мичӀи-яру: P. p. serica

Керекулар асул гьисабдалди Евразия материкда ва Кеферпатан Америкадин рагъакӀидай пата, Аляскадилай Калифорниядал кьван авай чилера гьалтзава.

Европада керекулар, анжах Аравилин гьуьлуьн бязи островрилай гъейри вирина гьалтзава. Европадилай гъейри керекулар Африкадин кефер патара, Марокко, Алжир ва Тунис уьлквейрин гьуьлуьн кьерихъ галай вилаятрани акваз жеда.

Керекул — мекьи береда чими уьлквейриз лув тагудай, гьамиша са чкадал уьмуьр ийизвай нуькӀ я.

НуькӀрен акунар ва кьетӀенвилер

Вичин чӀулав-лацу рангар алай цӀакулриз ва адетдиндилай яргъи тумуниз килигна муькуь нуькӀверин арадай керекул регьят чир жеда. Адан кьил, кьам ва кӀул чӀулав я, руфун ва къуьнер лацубур я. ГьакӀни, гзаф вахтара луварин кӀвенкӀверни лацу жеда. Керекулдин чӀулав тум адан бедендилай яргъи я. Эркек ва диши нуькӀвер акунрай сад-садавай тафаватлу туш, амма эркекар дишийрилай са кьадар залан я. Эркекдин юкьван гьаларин заланвал — 233 грамм, дишийрин — 203 гр. Керекулрин яргъивал 51 см-див агакьун мумкин я, луварин ахъавал 90 см-див.

ЧиляйтӀуз керекулар гзаф вахтара хкадриз-хкадриз къекъвезава, амма абурувай пехъерхьтинбурун жинсиниз хас тир кьетӀен экъуьнив — камар вегьинивди къекъвезни жезва. Тарцин хилерал ам пара кӀубандиз гьерекатзава. Керекулди лепедай физвайди хьиз, садлагьана хкаж жез, гуьгъуьнлайни аста-аста агъуз жез лув гузвайди я.

Ван

Керекулдин тӀекьрекь

Хата акурла керекулри «шэк шэк шэк» хьтин ванер акъудзава. Партнёр желб авун патал керекулди аста лирлияр язава. Вичиз махсус территория къалурун патал нуькӀре тарцин кьилихъ ацукьна «киа», «кяя», «кик» хьтин ванер акъудзава.

Акьул

Керекул виридалайни акьуллу нуькӀверикай сад гьисабзавайди я. Керекулриз чпин жемиятдин арада кардик квай ритуалар авайди малум я, ва гьакӀни абурувай сад садаз перишанвилин гьиссер къалуриз жезва. Керекул — гуьзгуьда авай эхъен вич тирди чир жезвай дуьньяда малум тек сад тир нуькӀ я. Месела, гуьзгуьдиз килигзавай попугайди вичин эхъен маса попугайдикай кьазва.

Уьмуьр тухунин тегьер

Адет тирвал керекул даим са чкада уьмуьр тухузвай нуькӀ я. Асул гьисабдалди абур гъвечӀи паркра, салара, тамун зулара, гъвечи рукара гьалтзава. Керекулар чӀехи тамаривай яргъал акъваззава. Керекулри жуьтралди уьмуьр гьалзава. Вичин сифте жуьт ада уьмуьрдин садлагьай йисуз хкязава, кьведлагьай йисуз диши кфизва ва гатфариз муг туькӀуьрна шарагар чӀехи ийизва. Мукьвал-мукьвал тарцелай тарцел лув гузвай пуд-кьуд керекул акваз жеда, гзаф вахтара им керекулрин хзан жезва, эркек, диши ва абурун шарагар. Чпиз махсус чилер керекулри муькуь керекулрин гьахьунивай викӀегьвилив хуьзвайди я. Гъуьрчехъан ва я маса хата акур акур керекулди акъудзавай тӀекьрекьдин ван саки вири гьайванриз хатадикай хабар гуда.

Керекул дуьньядин культурада

Дуьньядин чара чара халкьарин фольклорда ва культурада керекул жуьреба-жуьре образда гьатнава. Месела, китайдин медениятда керекул — инсандиз бахтлувал, шадвал гъидай гьайкалдивай гьисабзава. Идаз акси яз, урус халкьдин фольклорда керекул нагьакьан персонаж хьиз гьатнава. Къедалди, урусрин арада гзаф рахазвай, чӀуру мез квай ва чарадакай гъибетар ийидай дишегьлияр керекулдиз тешпигь ийизва.

ЭлячӀунар

• Кьулан тар квай гьайванар: Керекул Архивация 11 март 2018 йисан.