Урусар патал чешмедиз килигун

{{Халкь
| тӀвар                 = Урусар
| чпин чӀалал           = русские
| шикил                = Урусрин зурба ксар.PNG
| гьяркьуьвал = 330
| къул         = [[Дмитрий Иванович Донской|Дмитрий Донской]] • [[Иван Грозный]] • [[Александр Сергеевич Пушкин|Александр Пушкин]] • [[Пётр Ильич Чайковский|Петр Чайковский]] • [[Пётр ЧӀехи]] • [[Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Ломоносов]] • [[Дмитрий Иванович Менделеев|Дмитрий Менделеев]]<br />
[[Николай Иванович Лобачевский|Николай Лобачевский]] • [[Михаил Юрьевич Лермонтов|Михаил Лермонтов]] • [[Лев Иванович Яшин|Лев Яшин]] • [[Александр Васильевич Суворов|Александр Суворов]] • [[Антон Павлович Чехов|Антон Чехов]] • [[Иван Петрович Павлов|Иван Павлов]] • [[Фёдор Михайлович Достоевский|Фёдор Достоевский]]<br />
[[Юрий Алексеевич Гагарин|Юрий Гагарин]] • [[Константин Эдуардович Циолковский|Константин Циолковский]] • [[Лев Николаевич Толстой|Лев Толстой]] • [[Анна Павловна Павлова|Анна Павлова]] • [[Сергей Павлович Королёв|Сергей Королёв]] • [[Александр Ярославич Невский|Александр Невский]] • [[Фёдор Иванович Шаляпин|Фёдор Шаляпин]]
| чпин чӀалал          = 
| кьадар               = ~ 127-150 миллион<ref>[http://russkie-fond.ru/node/278 Сколько русских живет в России и на Земле?]</ref><ref>[http://www.russkie.org/index.php?module=fullitem&id=4194 Нас 150 миллионов]</ref>
| яшамиш жезвай чилер   = {{RUS}}: 111 016 896 ''(2010 й. Вири Урусатдин сиягьдиз кьачун)''<ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref><br /> [[Файл:Flag of Ukraine.svg|22px]] [[Украина]]: 8 334 141 ''(2001 й. сиягьдиз кьачун)''<ref name="perepisU">[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/general/nationality/ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык]</ref><br /> [[Файл:Flag of Kazakhstan.svg|22px]] [[Къазахстан]]: 3 848 246 ''(2010 й. сиягьдиз кьачун)
| кьена =
| археологидин культура =
| чӀал = [[Урус чӀал]]
| раса = европадин раса
| дин = [[Хашпара дин|христианвал]]
| мукьва халкьар = украинар, белорусар
| гьахьзава =
| какатзава = славян халкьар
| акъатунар =
}}

'''Урусар''' ({{lang-ru|русские}}) — рагъэкъэчӀдай-славян халкьарин группадиз талукь тир миллет. Кьадардиз килигна Урусатдин (вири агьалидин 80 %) ва Европадин виридалайни чӀехи халкь я. Украинада, АСШ-да, Белоруссияда ва дуьньядин маса уьлквейра урусрин чӀехи диаспораяр ава. Вири дуьньяда авай урусрин кьадар тахминан 133 миллион кас я.

Жемиатдин фикирар чирзавай вири Урусатдин тешкилатди 2010 йисуз агьалидин арада тухвай жузунрин малуматриз килигна, Урусатда авай урусрин 75 % чеб православие мезгьебдин векилриз талукьарнавай, гьакӀни абурун арада са диндизни ибадат тийизвай атеистарни пара ава.

Урусрин хайи чӀал – урус чӀал я.

==Кьадар==
Вири дуьньяда урусрин кьадар тахминан 133 миллион кас я (бязи чешмейрив кьурвал 167 миллион кас). Абурукай 111 миллион (2010 йисуз) Урусатда уьмуьр тухузва, им вири уьлкведин агьалидин саки 78 % я. 2002 йисуз Урусатда урусрин кьадар 116 миллион кас яз вири агьалидин саки 80 % туькӀуьрзавай. Аквадай гьаларай муьжуьд сан къене урус миллетдин кьадар саки 5 миллион тӀимил хьанвай. Ихьтин къати процессдин асул себебрикай сад маса уьлквейриз иммиграция ва урус миллетдиз хас тир тӀебии гзаф хьунин дережа пара агъуз хьун я. ЧӀехи пай урус хзанри са аял хуниз ва я гьич тахуниз винизвал гузва. Урусатдин маса бинедин халкьарив гекъигайла, урус миллетдин арада никагь квачир хзанрин, чара хьанвай хзанрин кьадар лап чӀехиди я.

Виликан СССР-дин уьлквейрани 1991 йисалай 2006 йисалди, эмиграциядин, аялар хунин коэффициент агъуз хьунин себебралди урус миллетдин кьадар 25-30 миллиондилай 17 миллиондал аватнай.

Алай чӀавуз урусри Урусатдин Федерациядин агьалидин чӀехи пай туькӀуьрзава. Идалайни гъейри урусрин чӀехи диаспораяр Украина, Белоруссия, Къазахстан, Узбекистан, Латвия, Киргизия, Эстония, Литва, Молдавия, Туркмения, АСШ, Канада, Бразилия, Германия уьлквейра ава.

==Урусрин этно группаяр==
Чпи уьмуьр тухузвай региондикай, мезгьебдикай, майишатдин жуьредикай аслу яз, урусар агъадихъ галай этнографиядин группайриз пай хьанва:

=== Кеферпатан Урусатда ===
* [[Водлозёрар]], [[выгозёрар]] ва [[заонежанар]] — [[Карелия]]да.
* [[Поморар]] — [[Лацу гьуьл|Лацу]] ва [[Баренцево гьуьл]]ерин къерехрал.
* [[Усть-цилёмар]] — [[Коми (республика)|Коми]] республикада.

=== Урусатдин кьулан пата ===
* [[Кацкарар]] — [[Ярославль вилаят]]да.
* [[Мещёра (субэтник группа)|Мещёра (мещерякар)]] — [[Владимир вилаят|Владимир]] ва [[Рязань вилаят]]ра.
* [[Однодворар]] — Юкьван Урусатда.
** [[Новосильскдин казакар]] — [[Орёл вилаят]]да.
** [[Талагаяр]] — [[Воронеж вилаят]]да.
* [[Полехар]] — [[Орловско-Калужское полесье]]да.
* [[Саянар (субэтник группа)|Саянар]] — [[Курск вилаят]]да.
* [[Севрюкар]]
* [[Сицкарар]] — [[Ярославль вилаят]]да.
* [[Тудовлянар]] — [[Тверь вилаят]]да.
* [[Цуканан]] — в [[Липецк вилаят|Липецк]], [[Воронеж вилаят|Воронеж]] ва [[Тамбов вилаят|Тамбов]] вилаятра.

=== Дондани Къавкъазда===
* [[Дондин казакар|Дондин]], [[Терекдин казакар|Терекдин]], [[Кубаньдин казакар]];
* [[Молоканар]] — [[Кеферпатан Къавкъаз]]да, [[Азербайжан]]да, ва гьакӀни [[АСШ]]-дин Секин океандин къерехрал алай регионра <ref>[http://molokane.org/molokan/index.html Molokane. Short Description and History]</ref> и [[Мексика|Мексики]]<ref>{{ref-en}} {{cite web|url=http://www.molokane.org/places/Mexico/|title=Pryguny and Molokane in Baja California, Mexico|accessdate=14 августа 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/69yiEGC2r|archivedate=2012-08-17}}</ref>.

=== Урусатдин Азия пата===
* [[Каменщикар]] — [[Алтайдин край]]да.
* [[Камчадалар]] — [[Камчатка]]да.
* [[Гуранар]], [[Карымар]], [[Семейскияр]] — [[Забайкалье]]да.
* [[Затундренные крестьяне]] — [[Таймыр (зур-остров)|Таймыр зур-остров]]да.
* [[Кержакар]] — [[Заволжье (территория)|Заволжье]]да, на [[Урал]]да,[[Сибирь]]да.
* [[Колымчанар]], [[русскоустьинцыяр]], [[якутянар]] — [[Якутия]]да.
* [[Марковцар (субэтник группа)|Марковцар]] — [[Чукотка зур-остров|Чукотка]]да.
* [[Сибирякар]], [[чалдонар]] — [[Сибирь]]да.
* [[Полякар (урусрин этнографик группа)|Полякар]] — в [[Алтайдин край]]да.

=== Гъурбатда ===
* [[Албазинар]] — [[Китай]]да.
* [[Семиреченскдин казакар]] — в [[РагъэкъэчӀдай патан Къазахстан]]дани  [[Киргизия]]дин кефер патара.
* [[Горюнар]] — [[Украина]]да.
* [[Липованар]] — [[Румыния]]да.
* [[Некрасовар]] — [[Турция]]да.
* [[Урусрин диаспора]].

==Антропология==
Урус халкьдин антропологиядин кьетӀенвилер алимрин паталай хъсандиз чирнавайди я <ref name="deryabin">{{книга|автор=Дерябин В. Е.|часть=Современные восточнославянские народы|заглавие=Восточные славяне. Антропология и этническая
история|оригинал=|ссылка=|ответственный=Под редакцией [[Алексеева, Татьяна Ивановна (антрополог)Т. И. Алексеевой]]|издание=Издание 2-е, дополненное|место=Москва|издательство=Научный мир|год=2002|том=|страницы=30—59|страниц=342|серия=|isbn=5-89176-164-5|тираж=1000}}</ref>.

Антропологиядин жигьетдай урус миллетдин вири къатар, асул гьисабдалди, са жуьрединбур я <ref name="bunak1965">{{книга|автор=[[Бунак, Виктор Валерианович|Бунак В. В.]]|часть=|заглавие=Происхождение и этническая история русского народа по антропологическим данным|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=Наука|год=1965|том=88 (новая серия)|страницы=|страниц=|серия=АН СССР. Труды института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая|isbn=|тираж=}}</ref>.  Урусрин антропологиядин юкьван гьисабдалди лишанар РагъакӀидай Европадин лишанрихъ галаз я сад къвезва, я са жизви тафаватлу я.

Урусар РагъакӀидай патан Европадин агьалидикай чара ийизвай лишанар:

* Шабалтдин ранг алай чӀарар авай инсанрин кьадар расубурулай ва чӀулав чӀарар алайбурулай пара я. Экуь рангар алай вилер авайбур, мичӀи вилер авайбурулай пара ава.

*РацӀамар ва чуруяр кьери я.

*Чинар гьяркьуь туш.

*Пелин тиквал тӀимил я.

Урусрин арада [[эпикантус]] галай инсанар гзаф кьери гьалтзава. Килигнавай 8.5 агъзур касдин арадай эпикантус анжах 12 касдиз авайди ашкара авунай, амани кьерех тир береда. Эпикантусдин гьалтунин икьван кьеривал Германиядин агьалидизни хас я <ref>{{статья|автор=[[Чебоксаров, Николай Николаевич|Чебоксаров Н. Н.]]|заглавие=Монголоидные элементы в населении Центральной Европы|оригинал=|ссылка=|язык=ru|автор издания=|издание=Уч. зап. МГУ|тип=|место=Москва|издательство=|год=1941|выпуск=63|том=|номер=|страницы=235—270|isbn=}}</ref>.

Чирунрин нетижада малум хьанай хьи, антропологиядин жигьетдай урусар кьве чӀехи  кластердиз чара хьанва. Кеферпатан ва кьиблепатан. Y хромосомдин полиморфизмдикай къачур малуматрив кьурвал, гегьенш Кеферпатан кластердиз вологдадин урусар, балтар (латышарни литвавияр), финн халкьар ва гьакӀни шведар талукь я. Идахъ галаз санал, финн-угоррилай пара урусрин балтрихъ галаз пара ухшарвал ава. ДНК-дин малуматрилай аквазвайвал, кеферпатан урусрин Кеферпатан Европадин халкьар тир норвегар, немецар, австриявияр, швейцарвияр, полякар, боснияр, литваяр, ирландвияр ва шотландивийрихъ галаз ухшарвал ава.

==ЧӀал==
Урус чӀал – гьинд-европадин чӀаларин хзандиз талукь тир рагъэкъэчӀдай патан славян чӀаларин группадик акатзава. Кхьинра кирилл графикадал бинеламиш хьанвай урус алфавитдикай менфят къачузвайди я.

Урус чӀал – [[Садхьанвай миллетрин тешкилат|СМТ]]-дин ругуд официал чӀаларикай сад я. 1997 йисуз «Language Monthly» журналдин чинрал акъатнавай макъалада кхьенвай: вири дуьньяда урус чӀалан чирвилер 300 миллион касдиз ава (дуьньяда 5 чкадал ала), абурукай 160 миллион касдиз урус чӀал хайи чӀал я (дуьньяда 7 чка я) <ref>[http://www2.ignatius.edu/faculty/turner/languages.htm The World’s Most Widely Spoken Languages] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110927062910/http://www2.ignatius.edu/faculty/turner/languages.htm |date=2011-09-27 }}</ref>.

Америкадин Садхьанвай Штатра авай Гэллапан тӀварунихъ галай Институтди урус чӀалаз талукьарнавай ва кьиле тухвай жемиятдин чирунрин нетижада малум хьанай хьи, виликан СССР-дик квай уьлквейрин агьалидин арада жузунар тухудайла Белоруссиядин агьалидин 92 %, Украинадин 83 %, Къазахстандин 68 % ва Киргизиядин агьалидин 38 % анкетаяр урус чӀалалди ацӀурнай. Институтди и макъаладиз «Урус чӀал – Хайи чӀал хьиз» тӀвар эцигнай <ref>[http://www.gallup.com/poll/109228/Russian-Language-Enjoying-Boost-PostSoviet-States.aspx?version=print Russian Language Enjoying a Boost in Post-Soviet States] — ''… In addition to sampling error, question wording and practical difficulties in conducting surveys can introduce error or bias into the findings of public opinion polls.''</ref>.

2009 йисуз АСШ-дин Нью-Йорк штатда хкягъунрин къанунрик дегишвилер кутунай. Кьбулнавай къарардалди, штатдин миллиондилай пара агьалияр авай шегьерра, хкягъунриз талукь тир документар урус чӀалазни таржума авуна кӀанзавай. Нью-Йоркда урус чӀал официалдиз кьабулнавай къецепатан чӀаларикай сад хьанвай. Адалай вилик и сиягьдик испан, корей, филиппин, креол ва китай чӀалан пуд нугъат акатнай <ref name="annews">{{cite web|author=|datepublished=2009-08-11|url=http://www.annews.ru/news/detail.php?ID=190830|title=Русский язык стал официальным языком в штате Нью-Йорк|lang=ru|publisher=АНН news|accessdate=2009-12-07|archiveurl=http://www.webcitation.org/616OHc9Mg|archivedate=2011-08-21}}</ref>.
[[Файл:RussianLanguageMap_Rus.png|thumb|right|400px]]

1991 йисалди урус чӀал СССР-дин саки гьукуматдин чӀал хьиз, халкьарин арада рахадай чӀал тир.

Алай чӀавузни урус чӀал виликан СССР-дин уьлквейра кьведлагьай чӀал ва я хайи чӀал хьиз гегьеншдиз кардик ква.

Советрин вахтунда СССР-дай вири дуьньядиз чкӀанвай эмигрантар пара авай уьлквейра, месела (Израиль, Германия, Канада, АСШ, Австралия ва мсб.) урус чӀалал ТВ ва радио гунугар, газетар вахт-вахтунда акъудзава, мектебра урус чӀалан тарсар гузва.

Израильда урус чӀал бязи юкьван мектебрин чӀехи классра къецепатан чӀал хьиз чирвилерин программада ава. XX виш йисан 80-й йисаралди РагъэкъэчӀдай патан Европадин уьлквейрин мектебра урус чӀал асул къецепатан чӀал хьиз физвай <ref>[http://www.russia.edu.ru/rus/russian/ Российское образование для иностранных граждан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140313155704/http://www.russia.edu.ru/rus/russian/ |date=2014-03-13 }}</ref>.

Халкьарин арадин Космосдин Станцияда кӀвалахзавайбурун виридаз урус чӀал рахунин дережада чир хьун мажбур я <ref>[https://web.archive.org/web/20070423142045/http://www.tvkultura.ru/issue.html?id=49210 Телеканал «Культура». Всемирный день авиации и космонавтики</ref>.

===ЧӀалан нугъатар===
Урус чӀала пуд нугъатдин группаяр ава, ибур: кеферпатан («о» лугьуз рахазвай), кьиблепатан  («а» лугьуз рахазвай) ва кьулан патан нугъатар я. Вичин нубатда абур пара кьадарда гъвечӀи чкадин рахунриз апай хьанва. Кеферпатан ва кьиблепатан нугъатрин арадавай сергьят Псков — Тверь — Москва — Нижний Новгород шегьеррин цӀарцӀелайтӀуз физва <ref>Дурново Н. Н., Соколов Н. Н., Ушаков Д.Н, Опыт диалектологической карты русского языка в Европе с приложением очерка русской диалектологии. М., 1915.</ref>. И кьве нугъатрин арада кьулан нугъатдин группадик квай чкадин рахунри чка кьунва. Нугъатрин ва абурук акатзавай чкадин рахунрин арада инсанри са-сад гъавурда гьат тийидай хьтин тафават авач. Тафават анжах ахъа ванерин ва лексикадин бязи къатара кьатӀуз жеда.

Кеферпатан нугъатдик пуд группада рахунар акатзава:

* Ладого-Тихвинскдин группа
* Вологодадин группа
* Костромадин группа

Кьиблепатан нугъатдик квай вад рахунрин группаяр:

* РагъакӀидай патан группа
* Вини-Днепрдин группа
* Вини-Деснадин группа
* Курск-Орёлдин группа
* Рязаньдин группа

Кьулан нугъатрин рахунар:

* Гдовдин группа
* Псковдин группа
* Владимир-Поволжьедин группа

Урус чӀалан асул къамат ва литературадин чӀал кьулан нугъатрин рахунрал бине къачуна.

Алай чӀавуз, массайрин малуматрин такьатрин ва мектебрин чирвилерин вилик финин куьмекдалди и нугъатрин арада тафават гзаф тӀимил хьанва ва къвердавай квахьзава.

==Тарих==
===Урус халкьдин арадал атуникай===
Сифте славян халкьарин тарих лингвистика, ономастика, археология, антропология хьтин илимрин куьмекдалди алимрин паталай хъсандиз чирнавайди я. Гьинд-европадин халкьарин хайи ватан гьинаг тиртӀа гила лугьуз четин я, идан патахъай шумудни са гиманар ава. Алимрин фикирралди, гьин-европадин халкари, Гималай суварилай РагъакӀидай патан Европадал кьван ва Прибалтикадилай Палестинадал кьван экӀя хьанвай, тахминан 6 миллион км² майдан алай гегьенш чилерал уьмуьр ийизвай.

Лингвистикадин малуматрин бинедаллаз гиман ийизва хьи, гьинд-европадин чӀал цӀийи чӀалариз чкӀайдалай кьулухъ, тахминан чи э. в. II агъзур йисара славянрин несилри Юкьван Европада протогерман ва протоиталик тайифайрихъ галаз къуншидал уьмуьр гьалзавай. Чи эрадилай вилик I агъзур йисуз дегь-славян чӀал арадал атанай. Чи э. в I агъзур йисарин эхирра — чи. э. в III – V виш йисан къене славян чӀалан нугъатар арадал атанай. Гьа девирда славян халкьарин балт, иран, герман, фракия ва кельт халкьарихъ галаз кӀеви алакъаяр авай. Идахъ галаз санал, славян чӀалариз виридалайни ухшарди балт чӀалар я.

Дуьз I агъзур йисан эхирдалди славянри мийитар курзавай, гьавиляй Юкьван Вишйисан девирдалди славян халкьарин антропологиядикай малуматар авач. 

Археологиядин малуматриз килигна, кьилдин миллет хьиз славянар чи э. в I агъзур йисарин юкьвара, лугадин культурадин ва абурун чилерал атанай поморьедин тайифайрин культурадин сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанай.

XII виш йисуз рагъэкъэчӀдай патан славян халкарин сад-садахъ галаз акахьунин рекьелди дегь-урус миллет арадал къвез эгечӀнай.

Дегь-Урус гьукуматдин чкӀунин ва татарринни-монголрин вигьинрин себебралди, гьеле кьилдин халкь хьиз тамамдаказ туькӀуьр тахьай дегь-урус миллетни сад садавай  тайифайриз къакъатнай. Гуьгъуьнлай, Русьда авай гъвечӀи князьвилер сифте Москвадин ЧӀехи Князьвилин, ахпа Литвадин ЧӀехи Князьвилин ва эхирда Речь Посполитая гьукуматдин гъилик акатна сад хьайидалай кьулухъ, дегь-урус миллетдикай пуд миллет арадал атанай, ибур: белорусар, урусар ва украинар тир.

Урусар – асул гьисабдалди рагъэкъэчӀдай патан славян тайифаяр тир кривичи, словенар, вятичи, северянар ва XII—XIII виш йисара Поднепровьедай куьч хьана атанвайбурун сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанвай халкь я. Урус халкьдин энтогенездиз, славянрин колонияйра уьмуьр гьалзавай финн-угор тайифайрин (меря, мещера, мурома, чудь заволоцкая) акахьунини тӀимил дережада таъсир къалурнай.

Идалайни гъейри, гиман ийизва хьи, рагъэкъэчӀдай патан славян халкьари, иллаки вятичри балт тайифа тир голядь ва финн-угор тайифа – меря ассимиляция авуна чпиз элкъуьрнай. 

Урус алим-славист [[Седов Валентин Васильевич|В. В. Седован]] фикирдалди, гилан къаматдал атанай урус миллетдин хайи муг Владимир-Суздальдин Русь тир.

Урус халкьдин милли кьатӀуниз ва халкьдин арада садвилин гьиссинин къарагъуниз 988 йисуз князь Владимира кьиле тухвай Русьдин Крещениеди (хашунин цяй ягъуни) лап зурба таъсир ганай. Христианвал кьабул авур югъ урусрин тарихда виридалайни чӀехи метлеб авай чка кьунва. Диндихъ галаз санал урусрин культура чпин милли суваррив, адетрив, календарьдив, инсанрин тӀварарив, алфавитдив девлетлу хьанай. Культурадин жигьетдай гзаф вилик фенай.

Гьа чӀавалай къедалди а князьдин къаматди урусрин махара ва кьисайра кьетӀен чка кьунва. Владимир тӀвар урусрин арада виридалайни мукьвал-мукьвал гьалтзавай тӀварарикай сад я.

==ТӀварцӀикай==
Урус миллетдин «русские» тӀвар, чпин дегь девирдин уьлкведин тӀварцӀихъ галаз алакъалу я. «Русские» гаф «русские люди» (Урусатдин инсанар) гафарикай арадал атанвай сифет я. Тарихдин къене "люди" гаф къакъатна "русские" аламукьнай.

Дегь-славян чӀалалди халкьдин тӀвар "рѹсьскъ", "рѹсьскыи" тир. Вичин нубатда и гаф, «Рѹсь» гафуникай ва адак гилиг хьанвай, чкадиз талукьвал къалурзавай «ьск» суффиксдикай туькӀуьр хьанвай. «Русь» гаф гьам, миллетдин гьамни абурун уьлкведин тӀвар тир.

XVII–XVIII виш йисарин къене "русь" тӀвар дегиш хьана, "россияне"-диз элкъвенай. Гуьгъуьнлайни, XVIII–XIX виш йисарин арада урус миллетдин тӀвар — "великоруссы" хьанвай. "Малороссар" а чӀавуз гилан украинар тир.

XVIII–XIX виш йисара рахунин урус чӀалай виридаз малум тир къенин "русские" гаф литературадин чӀалаз гьатнай ва кӀеви чка кьунвай. Амма а девирда "русские" гафуналди пуд халкь тайин жезвай – урусар, белорусар, украинар. Великороссриз (яни урусриз) и гаф анжах 1917 йисуз талукь хьанай.

==Антропонимика==
988 йисуз князь Владимирди Русь христианвилиз элкъуьрдалай кьулухъ, урусрин арада грек бинедин тӀварар гьатнай, месела: Андрей, Алексей, Александр, Анатолий, Аркадий, Афанасий, Василий, Георгий, Григорий, Макар, Николай, Пётр, Степан, Тимофей, Фёдор, Анастасия, Елена, Зинаида, Зоя, Ирина, Ксения. 

Урусри са кьадар латин тӀварар (Антон, Валентин, Сергей) ва чувуд тӀварар (Иван, Илья, Михаил, Семён, Яков, Анна, Елизавета, Мария) кьабулнай.

Гила урусриз бинедин славян тӀварар лап тӀимил ама, абурни цӀурувилиз килигна аялриз кьериз эцигзавайди я. Дегь славян тӀварарикай амайбур месела ибур я: Владимир, Всеволод, Ярослав, Богдан, Людмила. 

Инсандин кьилдин тӀварцӀелай гъейри урусдин тӀварцӀе касдин жинсиникай аслу яз "ович" ва я "овна" суффикс гилигна бубадин тӀварни къалурзавайди я. 

Урусрин фамилияяр "-ов" ("-ев") ва я "-ин" суффиксар гилигна туькӀуьр жезва (месела, Петров, Никулин). Дишегьлийрин фамилияйрин эхирда "- а" куьтягьун гилигзава (мисал патал, Петрова).

Урусрин фамилияйрин чӀехи пай, виликан несилрин пеше ва я кеспидихъ галаз алакъалу я. Месела "Кузнецов" фамилия алай касдин чӀехи бубаяр ва я адалайни вилик галай несилар мумкин я чатун устӀарар тир.

==Литературадин харусенят==
===Милли фольклор===
Урусрин сивин эсеррин дегь чӀаван къатар тир махар, былинаяр, лирлияр, бубайрин мисалар, фадлугьунар – абурун милли фольклор туькӀуьрзава. Былинайра дегь Русьдин уьмуьр, гьа девирдин вакъиаяр, женгер, кьегьал инсанар дуьздал акъатзава. Былинайра къалурнавай урусрин душманрин рольда гзаф вахтара куьчери халкьари (монголар, татарар), бязи вахтара гъуьлягъдин къматда гьатнавай ксари, месела Тугарин (им XI виш йисуз кыпчакрин хан тир Тугоркан я) чка кьунва. Абурун аксиниз экъечӀзавай кьегьалар адет тирвал Илья Муромец, Добрыня Никитич, Алёша Попович ва масабур я.

Махара кьилин персонажар яз гзаф вахтара Иван царевич ва я Иван–дурак, ва абурун душманар тир Баба-яга, Кощей Бессмертный, Змей Горыныч ва гьакӀни аламатдин гьайванар (месела Соловей разбойник ва мсб.) къалурнава.

===Литература===
Урусрин, иллаки XIX виш йисан литературади дуьньядин культурадиз метлеблу таъсир къалурнава. Урус кхьирагрин машгьур эсерар дуьньядин пара чӀалариз таржума авуна ва гзаф миллионрин тиражралди акъуднавайди я. 

Вири дуьньядиз машгьур хьайи урус литературадин бине кутур ва вилик тухвай зурба устадар тир кхьирагар Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Некрасов, Крылов, Грибоедов, Фонвизин, Державин, Толстой, Достоевский, Чехов, Тургенев, Есенин, Мандельштам, Шолохов ва масабур хьанай. Вад урус кхьирагар Нобельдин премиядин лауреатар хьанай, ибур —  Бунин, Шолохов, Пастернак, Солженицын ва Бродский я.

<center><gallery>
File:Portrait of Alexander Pushkin (Orest Kiprensky, 1827).PNG|[[Александр Пушкин]]
File:Turgenev by Repin.jpg|[[Иван Тургенев]]
File:Dostoevsky 1879.jpg|[[Фёдор Достоевский]]
File:L.N.Tolstoy Prokudin-Gorsky.jpg|[[Лев Толстой]]
</gallery></center>

==Адетдин кӀвал==
[[Файл:Izba.jpg|thumb|right|300px|[[Тверь вилаят]]дин [[Рамешки район]]дин Кушалино хуьре авай изба.]]

Урусрин культурадиз хас тир адетдин кӀвалерикай сад — гъварарикай эцигай кьве патахъ алгъай къав галай изба тир. КӀвализ гьахьдай ракӀарив кьвед пуд кӀарцӀин гурар авай гъвечӀи айван жедай. ДакӀарар гзаф вахтара кьуларив агалзавай. Недай-хъвадай игьтиятар избадин кӀаник галай гьамбарханада хуьдай. Избада серин (урус. ''сень'') ва рагъ аватзавай (урус. ''светлица'') лугьудай кӀвалер авай. Избадин къене кьетӀен чка, винел къаткидай чка авай чӀехи урус къулуни кьазвай. Цларин кӀане ацукьдай кьуьнцӀер ва сандухар жедай. Хзанар кӀватӀ жедай чка, иер суфрадив чӀагурнавай чӀехи стол тир. Урус кӀвалин галудиз тежер атрибутрикай сад столдал алай – самовар тир. Гьар избада адет тирвал дуъаяр кӀелдай, иконаяр авай яру пӀипӀ авай.

==Милли алукӀунар==
Кеферпатан ва кьиблепатан регионрин урус эгьлийрин милли алукӀунра са тӀимил тафават авайтӀани, умуми шикилда са культурадиз хас тир асул лишанарни авай.

Итимрин кьелечӀ алукӀунар адетдалди [[ших]]инин ва я рангадал вигьей парчадин къвалагай цӀидга хев галай перемар ва [[вахчаг]]ар тир. Перем вахчагрин винелай вигьезвай ва юкьвалай чӀулунив ва я сун [[кьуршах]]див кутӀунзавай. Серин гьавада винелай яцӀу шихинин [[валчагъ]] ва я [[кафтан]], кӀвачерални сапогар ва я [[шалам]]ар гьалзавай.

Дишегьлийрин алукӀунар кеферпатан ва кьиблепатан регионра чарабур я. Асул тафават кеферпатан костюмда авай [[сарафан]], кьиблепатан костюмда — [[понёва]] тир. Дишегьлийрин милли костюмдин кьилин элементар [[перем]], [[хуруган]], сарафан ва я понёва ва [[шушпан]] тир.

ХъуьтӀуьн алукӀунриз [[кӀурт]], яцӀу валчагъ, [[бармак]], [[бегьле]]яр, литинин чекмеяр ва мсб. талукь я. Парталар суваринбур ва гьар йикъанбур жезва. АлукӀунрин бязи элементар урусри мукьвал галай муькуь халкаривай (месела [[финн-угор халкьар]]ивай) къачунвайди малум я.

==Милли тӀуьнар==
Уьлкведин чӀехивилин себебдалди, регионрикай ва гьакӀни мукьвавал ийизвай халкьарикай асул яз урусрин цӀун-кӀвалера са кьадар тафават аквада. 

Урусрин тӀуьнар лугьудайла рикӀел кӀан–дакӀанз хапӀаяр, [[щи]], пичӀекар, блинар, пирожкияр, квас, канбар, силин фу ва маса ихьтин тӀуьнар къвезва. Маса халкьарин цӀун-кӀвалер хьиз, урусрини чпин цӀун-кӀвализ къуншидал алай чара–чара халкьарин тӀуьнар кьабулнава.

Урусрин цӀун-кӀвализ чӀехи таъсир православие диндин къанун–кадагъайри ганвай. Чпин динда йисан къене авай йикъарин чӀехи пай, анжах набататрин тӀуьнар недай ихтияр гузвай (гьайванрин як къадагъа я), сив хуьнин суварриз къвезвайвиляй урусрин милли цӀун-кӀвале як галачир тӀуьнри винивал ийизва.

==Урусрин милли макьамар==
Урус халкьдин милли макьаматди вичин сифте кьил Киевдин Русьда уьмуьр гьалай дегь славян тайифайрин фольклордилай къачузва.

Чав агакьай бинедин урус лирлийрин гзафбуруна, христианвилелай вилик хьайи мажусивилин гелер кумукьнава.

Урус макьаматдин асул жанрар календарьдин сувариз, мехъерриз талукь лирлияр, гьакӀни кьуьлердай, лирикадин макьамар ва частушкаяр тир. Клисади музыкадин алатрал эцигай къадагъадиз килигна, и жанррик квай манийрин чӀехи пай мецелди лугьудайбур тир.

Халкьдин музыкадин алатрикай кьериз-цӀаруз менфят къачудай, иллаки чубанри ва я кьуьлердайла. Урусрин виридалайни гегьеншдиз кардик кутудай алатар сиристав, гусли, кфил, рожок, флейта, жалейка, кувикла тир. Тарихдин гъиливкхьинра жагъай мулуматрикай, урусриз гьакӀни дяведин труба, гъуьрчехъанвилин карч ва тафтар авайди малум хьанва.

Юкьван виш йисарин девирда халкьдин лирлияр, къугъунар ядай «скоромохи» лугьудай ксар гьукуматдин паталай кьуна дустагъарзавай ва алатар терг ийизвай. Гьавиляй, бинедин урус алатар чав саки  агакьнач.

Алай чӀавуз ягъалмишна урусрин культурадиз талукьарнавай ирид симинин гитара, чӀагъан, балалайка ва маса ихьтин алатар, ибур рагъакӀидай патан европадин халкьарин культурадай къачунвай ва XIX—XX виш йисара Урусатдиз атанвай элементар я.

Алай аямдихъ галаз са кӀваче физвай урус макьаматдик гила дуьньяда авай манийрин саки вири жанрар ква.  Абурукай вирибурулайни машгьур хьанвайбур урус рок, бардар, хип-хоп, романс, урус шансон ва мсб. я.

==Милли кьуьл==
Урус халкьдин культурадин галудиз тежер элементрикай сад – милли кьуьл тир. Папарин хороводар, итимрин ацукьиз-хкадриз ийидай кьуьлер виридаз чида. Ихьтин кьуьлер урусри  балалайкадин, чӀагъандин ва маса алатрин макьамралди суварар, шадвилер хьайила ийидай.

Театрдин ва харусенятин кардар тир Сергей Дягилева 1911 йисуз туькӀуьрнавай ва гъурбатда зурба машгьурвал къазанмишнай Урус балетди (Ballets russes) урус культура европада, иллаки Францияда ва ЧӀехи Британияда вилик кутунвай. И балет дуьз Дягилев рагьметдиз фидалди 20 сезон кардик квай.

Дягилёван антрепризади урусатдин ва гьакӀни вири дуьньядин балетдинни хореографиядин харусентдин вилик финиз чӀехи таъсир ганва. Адан сезонри, иллаки «Жар-птица», «Петрушка» ва «Весна священная» тӀвар алай балетар квай сифтегьан сезонри, урус культура европада машгьурнавай.

==Урусар – дуьньядин илимда==
Илим – жемиятдин институт хьиз Урусатдин империяда I Пётрдин гьукумдин девирда арадал атанай. 1725 йисуз, уьлкве алай аямдихъ галаз кьурвал вилик тухунин курсдин сергьятра Петербургдин Илимрин Академия тешкилнай ва аниз Европадай пара кьадар тӀвар-ван авай алимар эвернай.

Урусатдин ва дуьньядин илимдин вилик финиз акьалтӀай чӀехи кар кутунвайди, гьа чӀавуз авай илимрин саки вири хилера вини дережайрив агакьай зурба алим-универсал Михаил Ломоносов хьанай. Ломоносов химия, минералогия, картография, стилистика, риторика ва грамматика илимрин устад тир. 1755 йисуз ада Мосвадин университетдин бине кутунай.

[[XIX виш йис]]уз урусатдин илим дуьньядин дережайриз акъатнай. Иллаки, урус математикадин мектебди вичикай дуьньядиз хабар ганвай. Матанализдин, мумкинвилин теориядин ва классик механикадин хилера алим М. В. Остроградскийди цӀийи метлеблу крар кутунай. 

1828 йисуз тӀимил малум тир «Казанский вестник» журналда Казаньдин Университетдин ректор Н. И. Лобачевскийди, а чӀавуз тӀварцӀи са манани тагай, «Геометриядин сифте кьилерикай» тӀвар алай макъала кхьенай. Вахтар алатайла малум хьанай хьи, а крарин публикация дуьньядин математикадин тарихда виридалайни зурба метлеб авай вакъиа хьанай кьван.

Дуьньядин литературада евклиддин тушир геометриядикай (Лобачевскийдин геометриядикай) кхьей сифте тир бегьем крар яз, и макъалади геометриядин ва адан хилерин вилик финифиз цӀийи рум ганай.

Мягьтел кар ам я хьи, Лобачевскийди вичин теория, урусатдин ва къецепатан илимрин мектебривай къакъатна, кьилди фикирнаай. Лобачевскийди фикирай теорияди вичин девир акьван алатнай хьи, гьатта зурба алим Остроградскийди а теория гъавурда акьун тавуна мана авачирдикай гьисабнай ва Петербургдин Илимрин академияди ам публикация авунал рази тушир.

XIX вишсан эхир – XX вишсан сифтеяр Урусатда хьайи кеспиятдин ва дараматар эцигунин йигин вилик финин девирдал къвезва. Идахъ галаз санал, уьлкведа тӀебии ва инженериядин илимрин дережа хкаж хьанай. 1869 йисуз Д. И. Менделеева тӀебиатдин кьилин къанунрикай сад тир — химиядин элементрин девирдин таблица ахъайнай. Гилан метрология илимдин бине кутурдини гьа Дмитрий Менделеев тир.

Металлургиядин хилек дуьньядин метлеб авай крар П. П. Аносов, П. М. Обухов хьтин ва маса алимри кутунай. В. Г. Шухован чирна-къвекъуьнри нафтӀадин ва эцигунрин хилериз чӀехи крар кутунай. Ада сифте яз дуьньядин арзитектурадик гиперболоиддин кӀалуб алай конструкцияр кутунай.

Электротехника илимдиз кутур крариз килигна В. В. Петров, Н. Г. Славянов, М. О. Доливо-Добровольский ва маса алимрин зегьметдиз чӀехи къимет ава.

1847 йисуз Н. И. Пирогова дуьньядин медицинадин тежрибада сифте сеферда наркоз кардик кутунай. 1855 йисуз, Крымдин дяведин береда, урусатдин медицинадин тарихда садлагьай сеферда гипсдин жуна кардик кутунайди гьа Пирогов хьанай.

1904 йисуз алим И. П. Павлова тӀуьн иливрунин физиологиядин хиле кутур крариз килигна Нобельдин премиядиз лайих хьанай, гуьгъуьнлай, 1908 йисуз и премия, иммунитетдин механизмдин рекье алим Н. И. Пирогова къазанмишнай.

ЧӀехи талантар авай урус алимрин гзафбур АСШ-диз куьч хьана чпин карьера ана давамариз мажбур хьанай. И. И. Сикорский — америкадин урус алим, философ ва цӀийи шеъер акъуддай кас. Ада дуьньяда садлагьай кьуд мотордин самолёт «Русский витязь» (1913 йис), кьуд мотордин залан бомбардировщик, пассажирар тухудай самолёт «Илья Муромец» (1914 йис), трансатлантикадин гидроплан ва вертолёт акъуднай.

Асулдай урус тир америкадин астрофизик Г. А. Гамов (Джордж Гамов) вичин физикада, астрофизикада, атомдинни ядердин физикада, космологияда, биологияда кутур крариз килигна пара машгьур хьанай. 

В. К. Зворыкин — телевидение туькӀуьрай ксарикай сад. 

В. В. Докучаев — урус геолог ва накьвар чирзавай алим. Накьварин географиядин мектебдин бине кутур кас. Ам, XX виш йисан зурба алим В. И. Вернадскийдин муаллим тир. Вичин нубатда Вернадскийди накьвариз талукь биогеохимия илимдин бине эцигнай.

Вернадскийди чирзавай илимрин сиягьдик геология, накьвар чирзавай илим, кристаллография, минералогия, геохимия, радиогеология, биология, палеонтология, биогеохимия, метеоритика, философия ва тарихни квай.

XX виш йисан юкьвара  И. В. Курчатован ва Б. Л. Ванникован регьбервилик урусатдин атомдин кеспият арадал гъанай. СССР, гуьгъуьнлайни Урусатдин Федерация къецепатан хатадикай хуьдай ядердин яракьдин туькӀуьрунар эгечӀнай.

1957 йисуз, С. П. Королёван регьбервилик Чилин мукьвал алай орбитадиз дуьньядин садлагьай спутник ахъайнай, 1961 йисузни садлагьай пилотар авай космосдин гими.

<center><gallery>
File:Lomonosov (3).jpg|[[Ломоносов, Михаил Васильевич|Михаил Ломоносов]]
File:Kulibin I P.jpg|[[Кулибин, Иван Петрович|Иван Кулибин]]
File:Medeleeff by repin.jpg|[[Менделеев, Дмитрий Иванович|Дмитрий Менделеев]]
File:Sechenov.jpg|[[Сеченов, Иван Михайлович|Иван Сеченов]]
</gallery></center>

==Хзан==
Алай аямдин гьалариз килигна, урус миллетдин арада тамам тушир хзанрин кьадар пара хьанва. ТӀимил аялар авай хзанри винизвал ийизва. Урус хзанрин тахминан 42 % — 2 аялар, 35 % — 1 аял, 8 % — 3 аял, 5 % — 4 ва виниз аялар авай хзанар я. Амма, вилик девирда и кӀвалахар там аксина тир. Веледрив бегьерлу гьа вахтарилай урус чӀала мукьвавилин лишанар къалурзавай гафар пара амукьнава, месела хен, яран вах, яран стха, къавум, хтул ва мсб. Гилан урус хзанра веледдиз свас ва я чам жагъурунра диде-бубайри кьил кутузвайди туш. Амма вилик, свас це лугьудай адет авай. Гуьгъуьнлай и адет квахьнава.

Урусрин хзанра адет яз хайи йикъар, юбилеяр, гьукуматдин суварар, месела ЦӀийи Йис, 8 март, Гъалибвилин Югъ хьтин суварар гурлудаказ къейдзавайди я.

==Дин==
988 йисуз, «Русьдин Крещение» хьайила рагъэкъэчӀдай патан славян халкьар ва бязи финн-угр халкьар князь Владимира христианвилиз элкъуьрнай. Христианвал Урусатдиз Византиядай атанай ва жемиятдин вини мертебайра авай къатара гегьенш жезвай. Амма, мажусивилин таъсир гьеле гзаф гагьди амукьнай. Гъуцариз агъазвай фалчийрин нуфус халкьдин арада XI виш йисалди кумукьнай. XIII виш йисалди князьриз кьве тӀварар эцигзавай, сад хайи тӀвар муькуьдни хашдин цяй акъудайла къачур тӀвар. Месела князь Всеволод Большое Гнездодин кьведлагьай тӀвар Дмитрий тир.

Православие мезгьебдиз талукь тир урусар сад ийизвай виридалайни чӀехи тешкилат — Урусрин православиедин клиса я (УПК). Урусатдилай къеце пата и тешкилатдин хилер тир епархияяр кардик гала, месела Украинадин православиедин клиса, Япониядин православиедин клиса ва мсб.

XVII виш йисуз урус агьалидин гъвечӀи паюни патриарх Никона клисадик кутур цӀийи дегишвилерин пад кьуначир ва и къакъатунин нетижада цӀуру адетрин рекьяй физвай, Урусатда «старообрядцы» лугьудай цӀийи мезгьебар туькӀуьр хьанай (месела [[молоканар]]). Урусатдин империяда молоканрин аксиниз гьукуматди гзаф векъи политика тухузвай виляй, абур мажбур яз гъурбатдиз экъечӀнай. Гила молоканрин чӀехи пай Кеферпатан Америкада, са пайни Къавкъазда, иллаки Азербайжанда ава.

ГьакӀан халкьдин арада христианвилин девирдилай вилик хьайи мажусивилин гелер къедалди амукьнава. Абуруз исятда «милли христианвал» лугьузва. Дегь мажусивилин адетриз талукьбур ибур я: Масленица, Иван Купала суварар, Радоница, Семик рикӀел хкун, мифологиядиз талукь тир затӀариз агъун, месела хъварц (урус. ''домовой''), леший, гьуьлуьн перияр ва мсб., фалчи-жерягьвал, фал кьун, лишанриз агъун ва масабур.

Урусрин арада мезгьебдиз ибадатзавайбурун кьадардиз килигна кьведлагьай чкадал [[протестантвал]] я. Экспертри гайи къиметриз килигна, 1996 йисуз Урусатда чеб протестанвилин мезгебдиз ва адан чара-чара хилериз талукь авур ксарин кьадар миллиондилай пара тир. Урусатда протестантвилин виридалайни чӀехи хел — баптизм я (450 000 кьван ибадатзавайбур).

Алай чӀавуз гьукуматди азад ибадат авунин политика тухузва. Гьавиляй, урусрин арада атеистрин кьадар лап винизва.

== Баянар ==
{{Баянар}}

==ЭлячӀунар==
[[Категория:Славян халкьар]]
[[Категория:Урусар|*]]