Википедия

Бразилия: различия между версиями

Интерактивная навигация по истории
Вилик алатай дуьзар хъувун
Содержимое удалено Содержимое добавлено
ВизуальныйВики-текст
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
 
(не показано 5 промежуточных версий 4 участников)
ЦӀар 15:
| чӀал = [[Португал чӀал]]
| идара авунин тегьер = Федератив [[президентдин республика]]
| кьил = [[ДилмаJair РусефBolsonaro]]
| чил = 8 514 877
| цин кьадар = 0,65
ЦӀар 33:
}}
 
'''Бразилия''' (тамам официал кӀалуб — '''Бразилия Федератив Республика'''<ref>{{Атлас мира|2010|15|Государства и территории мира. Справочные сведения}}</ref>, {{lang-pt|República Federativa do Brasil}}, {{Audio|Pt-br-República Federativa do Brasil.ogg|яб гун}})) — [[Кьибледин Америка]]да авай гьукумат, [[Америка (дуьньядин пай)|Америкадин]] континентда авай тек сад тир [[Португал чIалалчӀалал рахазвай уьлквейрин кIиливалкӀиливал|португал чӀалал рахазвай уьлкве]] я. Чилин кьадар 8 515 770 км² (им вири дуьньядин кьураматдикай 5,7 % я). Агьалийрин кьадар — 205 737 996 кас. Чилин кьадардиз килигна дуьньядин вадлагьай чкадал ала, агьалийрин кьадардал гьалтайла ругудлагьай чкадал ала. Чилинни агьалийрин чӀехивиляй Бразилия — Кьибледин Америкадин виридалайни чӀехи гьукумат я.
 
Кьилин шегьер — [[Бразилиа]] я, маса къайдада адаз Бразилия лугьуда<ref>{{cite web|url=http://igras.ru/index.php?r=141&page=18&id=6607 |title=Бразилия |work=Современные географические названия |publisher=Институт географии РАН}}</ref><ref name="diclib">[http://www.diclib.com/cgi-bin/d1.cgi?l=ru&base=geo_rus&page=showid&id=2546 Бразилия — статья из Словаря географических названий]</ref><ref>Словарь географических названий зарубежных стран. — М.: Недра, 1986</ref>. Алай чӀаван президент — [[Мишел Тремер]] я<ref>[ https://www.rbc.ru/rbcfreenews/57c73cf29a79476ac8ad2baf Мишел Тремер Бразилиядин президент хьана]</ref>.
ЦӀар 39:
Пуд виш йисалай пара вахтунин къене ам [[Португалия]]дин колония тир. Бразилия 1500-лагьай йисуз [[Педру Алвариш Кабрал]]ди ахъана, Кьибледин Америкадин къерехдал эвичӀайла. 1533-лагьай йисалай гатӀумна Бразилиядин колонизация эгечӀ хьана. [[Бразилиядин империя]] тӀвар алаз ада 1822-лагьай йисуз вичин аслутуширвал малумарна. 1889-лагьай йисуз Бразилиядикай республика хьана. АкӀ ятӀани адан кьве палата авай парламент (гила адаз [[Бразилиядин милли конгресс|Конгресс]] лугьуда) 1824-лагьай йисуз туькӀуьрна, садлагьай конституция кьабулайла. Гилан конституциядив кьурвал, Бразилия федератив республика я — [[Федерал округ (Бразилия)|Федерал округдикай]], 26 штатдикай ва 5564 муниципалитетдикай ибарат тир галкӀ<ref name="Constituição">{{cite web|title=Brazilian Federal Constitution|publisher=Presidency of the Republic|year=1988|url=http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Constituicao/Constituiçao.htm|language=pt|accessdate=2008-06-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/616H8W4LX?url=http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Constituicao/Constitui%C3%A7ao.htm|archivedate=2011-08-21}} {{cite web|title=Brazilian Federal Constitution|publisher=v-brazil.com|year=2007|url=http://www.v-brazil.com/government/laws/titleI.html|quote=Unofficial translate|accessdate=2008-06-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/616H9FHX8?url=http://www.v-brazil.com/government/laws/titleI.html|archivedate=2011-08-21}}</ref><ref>{{cite web|title=Territorial units of the municipality level|publisher=Brazilian Institute of Geography and Statistics|year=2008|url=http://www.sidra.ibge.gov.br/bda/territorio/tabunit.asp?n=6&t=2&z=t&o=4|language=pt|accessdate=2008-06-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/616HA782F?url=http://www.sidra.ibge.gov.br/bda/territorio/tabunit.asp?n=6|archivedate=2011-08-21}}</ref>.
 
[[Къенепатан вири бегьер|КъВБ]]-дин номинал чӀехивилиз килигна Бразилиядиз дуьньядин кӀуьдлагьай экономика ава, гьакӀни [[маса къачунин алакьунин паритет]]дин жигьетдай гьиссабунай иридлагьай чкадал ала<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |title=CIA – The World Factbook – Country Comparisons – GDP (purchasing power parity) |publisher=Cia.gov |accessdate=2011-01-25}}</ref>. Экономикадин рекьяй тухунвай реформайри уьлкведиз виридуьньядин тестикьун гъана<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |title=CIA – The World Factbook – Country Comparisons – GDP (purchasing power parity) |publisher=Cia.gov |accessdate=2011-01-25}}</ref>. Бразилия [[Садхьанвай миллетрин тешкила|СМТ]], [[ЧIехиЧӀехи къад|G20]], [[Виридуьньядин алишверишдин тешкилат|ВАТ]], [[Меркосур]], [[Кьибледин Америкадин миллетрин галкIгалкӀ]] ва маса халкьарин арада авай тешкилатрик акатзава. ГьакӀни ам [[БРИКС]]-дик ква.
 
Португалияди (виликан метрополияди) уьлкведин медениятдиз зурба таъсир авуна. Португал чӀал — уьлкведин официал ва саки тек сад тир рахунрин чӀал я. Агьалийрин чӀехи пай католикар я, и къалурзавай лишандал гьалтайла Бразилия дуьньядин виридалайни чӀехи уьлкве я.
 
2014-лагьай йисуз Бразилияди [[Футболдай дуьньядин чемпионат – 2014|футболдай дуьньядин чемпионат]] тухвана<ref>[ http://www.copa2014.gov.br/en {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140605091647/http://copa2014.gov.br/en |date=2014-06-05 }} - Чемпионатдин официал сайт]</ref>, 2016-лагьай йисуз — [[Риу-де-Жанейру]]да [[Гатун олимпиядин къугъунар – 2016]] хьана<ref>[ https://www.olympic.org/rio-2016 - RIO — 2016]</ref>.
 
== География ==
 
=== Алай мукь (чка) ===
Чилин кьадар — 8 515 767, 049 км²<ref name="Área">{{citarcite web|URLurl=http://www.ibge.gov.br/home/geociencias/cartografia/default_territ_area.shtm |arquivourl= |arquivodata= |títulotitle=Área Territorial Brasileira |autorauthor=Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística (IBGE) |datadate=2010 |acessodataaccessdate=2013-09-30 de setembro de 2013}}</ref>▼
 
Бразилияди Кьиблепатан Америкадин рагъэкъечӀдай ва юкьван пад кьунва. Кефер патай кьибле патаз виридалайни чӀехи яргъивал 4320 км, рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз −4328 км я. [[Чили]]ни [[Эквадор]] квачиз, ам континентдин вири уьлквейрихъ галаз са сергьятда ава. Адаз [[Франк Гвиана]]дихъ, [[Суринам]]дихъ, [[Гайана]]дихъ, [[Венесуэла]]дихъ (кефердин пата), [[Колумбия]]дихъ (кефердинни рагъакӀидай пата), [[Перу]]дихъни [[Боливия]]дихъ (рагъакӀидай пата), [[Парагвай]]дихъни [[Аргентина]]дихъ (кьиблединни рагъакӀидай пата) ва [[Уругвай]]дихъ (кьибледин пата) галаз умуми сергьят ава. Къураматдин сергьятдин яргъивал — 16 885 кьван км я<ref>[https://www.yestravel.ru/world/geography/land_boundaries/ Дуьньяда авай уьлквейрин къураматдин сергьятар]</ref><ref>[https://ria.ru/world/20100529/239896138.html Бразилияди вичин сергьятриз ийизвай патрулвилер артухарда]</ref>. РагъэкъечӀдай патай адан къерехар [[Атлантик океан]]ди кьунва, къерехдин цӀарцӀин яргъивал — 7 367 агъзур км я<ref>[http://www.russobras.ru/inform.php Бразилиядин география] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181011014356/http://www.russobras.ru/inform.php |date=2018-10-11 }}</ref>. Бразилиядин ибаратдик са шумуд архипелаг акатзава, месэла — [[Фернанду-ди-Норонья]], [[Рокас]], [[Сан-Паулу (островар)|Сан-Паулу]] и [[Триндади-э-Мартин-Вас]].▼
▲Чилин кьадар — 8 515 767, 049 км²<ref name="Área">{{citar web|URL=http://www.ibge.gov.br/home/geociencias/cartografia/default_territ_area.shtm |arquivourl= |arquivodata= |título=Área Territorial Brasileira |autor=Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística (IBGE) |data=2010 |acessodata=30 de setembro de 2013}}</ref>
▲Бразилияди Кьиблепатан Америкадин рагъэкъечӀдай ва юкьван пад кьунва. Кефер патай кьибле патаз виридалайни чӀехи яргъивал 4320 км, рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз −4328 км я. [[Чили]]ни [[Эквадор]] квачиз, ам континентдин вири уьлквейрихъ галаз са сергьятда ава. Адаз [[Франк Гвиана]]дихъ, [[Суринам]]дихъ, [[Гайана]]дихъ, [[Венесуэла]]дихъ (кефердин пата), [[Колумбия]]дихъ (кефердинни рагъакӀидай пата), [[Перу]]дихъни [[Боливия]]дихъ (рагъакӀидай пата), [[Парагвай]]дихъни [[Аргентина]]дихъ (кьиблединни рагъакӀидай пата) ва [[Уругвай]]дихъ (кьибледин пата) галаз умуми сергьят ава. Къураматдин сергьятдин яргъивал — 16 885 кьван км я<ref>[https://www.yestravel.ru/world/geography/land_boundaries/ Дуьньяда авай уьлквейрин къураматдин сергьятар]</ref><ref>[https://ria.ru/world/20100529/239896138.html Бразилияди вичин сергьятриз ийизвай патрулвилер артухарда]</ref>. РагъэкъечӀдай патай адан къерехар [[Атлантик океан]]ди кьунва, къерехдин цӀарцӀин яргъивал — 7 367 агъзур км я<ref>[http://www.russobras.ru/inform.php Бразилиядин география]</ref>. Бразилиядин ибаратдик са шумуд архипелаг акатзава, месэла — [[Фернанду-ди-Норонья]], [[Рокас]], [[Сан-Паулу (островар)|Сан-Паулу]] и [[Триндади-э-Мартин-Вас]].
 
=== Рельеф ===
Строка 62 ⟶ 61 :
[[Атлантик океан|Атлантикадихъ гвай]] битаврилайни амай кӀунтӀарилай («бразилид») Серра-ду-Эспиньясу рагъакӀидай патахъ тектоникадин аватунагрин чкадал къатунин ва моноклинарно-къатунин кьулувилерин чӀул экӀя хьанва (Паранадин лавадин плато ва мсб). Юкьва ва кефердин пата цоколдин кьулусуварни кьулувилер артух жезва, абур платойрихъ (шападар) галаз нубатдалди дегиш жезва.
 
РагъакӀидай пата Бразилиядин территориядиз [[Парагвай (вацIвацӀ)|Парагвай]] вацӀун вини кьилин аккумуляциядин аран (Пантанал) гьахьзава.
 
=== Климат ===
Строка 75 ⟶ 74 :
=== Къенепатан ятар ===
 
ВацӀун чил лап къалинди я. Вири Амазониядиз, Гвианадин кьулусуван кьибледин патаз ва Бразил кьулусуван кефердин патаз Амазонка вацӀун системади яд гузва. Бразил кьулусуван кьибледин патаз [[Уругвай (вацIвацӀ)|Уругвайни]] [[Паран (вацIвацӀ)|Парана]] вацӀарин системайри яд гузва, рагъакӀидай патаз — [[Парагвай (вацIвацӀ)|Парагвай]] вацӀу (Паранадин агъавацӀ) яд гузва; рагъэкъечӀдай пад [[Сан-Фрасиску]] вацӀун бассейндик ква, кьулусуван кефердинни рагъэкъечӀдай ва рагъэкъечӀдай сергьятриз дуьм-дуьз Атлантикадин океандиз авахьзавай куьруь вацӀари яд гузва (абурукай виридалайни яргъиди [[Парнаиба (вацIвацӀ)|Парнаиба]] вацӀ я). ИчӀи (анжах) Амазонка вичин рагъакӀидайни рагъэкъечӀдай агъавацӀарихъ галаз вири йисан къене цив ацӀайди ва гимийривай къекъвез жедайди я.
 
Бразил кьулусуван вири вацӀариз (акьалтӀай кефердин патан вацӀарилай гъейри) яд харжунин садлагьана жезвай галтад хьунарни зурба селер хас я. ВацӀарал «гуьрцеларни» чарчарни жедайди. Гьа гьисабдик [[Игуасу (чарчарар)|Игуасу чарчар]] (са тӀвар алай Паранадин агъавацӀал алайди), [[Урубупунга]] ва [[Сети-Кедас]] чарчар — Паранадал алайбур, [[Паулу-Афонсу]] — Сан-Франсискудал алайди).
 
Кьулусуван вацӀариз гидроэнергиядин чӀехи запасар ава, амма абур ичӀи (анжах) куьруь кьатӀарал гимийривай къекъвез жедайбур я, Парнаиба ва Сан-Франсиску квачиз.
ГьакӀн [[Абуна (вацIвацӀ)|Абуна]] — Бразилиядин кефердинни рагъэкъечӀдай пата авай вацӀ — 375 км тамам яргъивал аваз, амма ичӀи вичин 320 км-дал гимийривай къекъвез жедайбур я.
 
=== Чилинмикит ===
Бразилия [[Латин Америка]]дин виридлай чӀехи гьукумат я, [[Кьибле Америка]] материкдин саки зур пай кьунва<ref name="CIA">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html Brazil — Central Intelligence Agency] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201229014518/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html |date=2020-12-29 }}</ref>.
 
Майдан — 8 514 215,9 км², им дуьнья къураматдин 5,7 % я. ЧӀехивиляй ([[Россия]], [[Канада]], [[Китай]] ва [[АСШ]]дилай кьулухъ) — вадлагьай чкада ава<ref name="CIA"/>.
Строка 313 ⟶ 312 :
 
== ЭлячӀунар ==
* [http://www.ibge.gov.br/home/ Instituto Brasileiro de Geografia e Estatstica]{{ref-pt}}
* [http://www.krugosvet.ru/enc/strany_mira/BRAZILIYA.html Бразилия в энциклопедии «Кругосвет».]
 
Чешне "https://lez.wikipedia.org/wiki/Бразилия" я