Leges Howelda

[LEGES HOWELI BONI.]

^[1]Dei gratia atque providentia, rex Howel, qui cognominatur da [bonus], totius Wallie principatu presidebat pacifice; qui, cum Wallenses suis legibus abuti et contra easdem errare prospiceret, quippe quisque sibi fere statuebat jus quod volebat, elegit de quolibet pago sex viros, auctoritate et scientia pollentes, ad locuia qui dicitur Ty Guyn [Domus Alba], quorum consilio diligenti examinatione leges antiquas partim approbavit, partita emendavit, partim penitus delevit, alias vero de novo condidit.
Promulgatis itaque legibus quas observari decreverat, auctoritatem suam eis impartivit, firmiterque eas et illibate jussitteneri; in tantum quod ipse et omnes secum qui aderant maledictionem Dei et suam et totius Wallie ei imprecati sunt quicumque eas de cetero in Wallia non observaret.

Virtutis vere custos rigidusque satelles.

Hee leges medie temperateque consistunt; in quibus nil ultra modum nee citra esse permisit, memorans illud [H]oratii:

Est modus in rebus; sunt certi denique fines,
Quos ultra cilraque nequit consistere rectum.

[LIBER PRIMUS.]

I. [LEGES] CURIÆ.

A curia sua itaque sumpsit exordium, disponens in ea XXIIII. ministros officiales; quorum primus est
Hii XXIIII. ter quolibet anno indumenta sua a rege et regina debent habere, scilicet, lanea a rege et linea a regina; id est, in Natali, Pasca, Pentecoste.
Rex debet regine terciam lucri partem de regno proprio; similiter ministri regis ministris regine.

II. DE INJURIA REGIS.

Precium regis est injuriam suam triplicare, et huic triplicationi addere medietatem ejus elevando, et huic toti secundo medietatem, et tercio similiter.
Injuria vero ejus triplex est: scilicet, refugium suum violare; vel, cum duo reges ad fines suos conjurandi causa convenerint, coram eis et eorum exercitibus hominem interficere; vel uxore ejus abuti. Redditur vero sic regis injuria: centum vacce de qualibet provintia, id est, cantref, juxta numerum provintiarum suarum, cum argentea virga ejusdem altitudinis cum rege sedente in cathedra sua et ejusdem grossitudinis cum digito ejus medio, et cum scipho aureo qui ad potum regis sufficiat, et aureum habente coopertorium adeo latum ut faciem regis, adeo spissum ut unguem pollicis aratoris qui per septennium aratrum tenuerit; virga debet habere in uno capite tria capita in latitudine extensa in quibus virga possit stare, et in alio similiter tria capita in quibus ciphus possit sedere: capita ilia VI. debent esse ejusdem grossitudinis cum virga.
Non redditur aurum nisi regi Dinewr tantum et regi Aberfrau.

III. DE INJURIA REGINE.

Regine injuria triplex est simili modo: id est, refugium suum frangere; vel earn fuste cedere; vel aliquid a manibus rapere: et tune tercia pars injurie regis ei restituetur, sed sine auro et argento.
Licitum est regi [habere] XXXVI. homines equitantes in comitatu suo: viginti quatuor ministros officiales et XII. hospites, preter familiam, et optimates, et pueros, et joculatores, et pauperes.

IV. DE MAONATIBUS CURIE.

Heres qui post regem regno successurus est cunctis debet esse lionorabilior in curia post regem et reginam.
Debet enim esse filius regis, vel frater ejus.
Sedes heredis est in aula contra regem, ex alia parte ignis.
Inter heredem et columpnam primo loco debet sedere judex, secundo sacerdos familie; ex altera vero parte heredis penkerd [musicus primarius] patrie: in ilia parte nemo sibi jure debitum locum optineat.
Precium heredis est equale precio regis, sine auro et argento: similiter de injuria ejus.
Omnem sumptum et omnia necessaria a rege debet habere.
Hospitium ejus debet esse in aula regia.
Cum eo debent hospitari pueri, id est, makwuieit, et lignicifer, qui ignem custodial ac preparet, et hostia dauclat.
Heres cenam, id est, ankwyn, debet habere sine mensura sed quod sufficiat.
Cum rex sederit in sede sua in tribus principalibus festis, tunc debet habere quendam venerabilem virum de patria ad sinistram partem, cujus hereditatis dignitas ilium locum ei adquirat; post ilium kynghellaur [cancellarius], postea accipitrarius; ad dexteram vero partem regis ponat rex quemcumque venerari [velit]: pedifer debet sedere sub pedibus regis; candelarius ante regem debet stare.

V. [DE REFUGIIS.]

Refugium regine est, hominem conducere ultra fines sine herlit [persecutione] et ragot [impedimento].
Refugium principis militie est, conducere hominem usque ad finem pagi.
Refugium sacerdotis familie est, conducere hominem ad proximam ecclesiam in qua ipse missam celebravit.
Refugium accipitrarii est, conducere hominem usque ad ultimum locum in quo cum avibus suis aucupationem fecit de curia.
Refugium distein [assecle] est, conducere hominem ex quo ceperit stare in officio suo in curia, usque dum novissimus homo ierit dormitum, tanto tempore conducere hominem.
Refugium penkynyt [venatoris] est, conducere hominem quo vox [vix] cornu ejus auditur.
Refugium penguastraut [armigeri regis] est, conducere hominem super velociorem equum de custodia sua donec deficiat.
Refugium judicis curie est, conducere hominem, ex quo prima causa tractetur ante eum mane in curia usque ad ultimam, tanto tempore sine erlit [persecutione] et ragot [impedimento].
Refugium camerarii est, conducere hominem tanto tempore quo aliquis possit pergere propter dispersionem cirporum, et ex eo quo lectum regis sternere et eum pannis operire.
Refugium distein [assecle] regine est, ex quo ceperit stare in officio suo in camera, donee ultimus homo ab eo serviatur, conducere hominem tanto tempore.
Refugium sacerdotis regine est, conducere hominem ad proximam ecclesiam.
Refugium camerarie regine est quantum camerarii regis.
Refugium poete familie est, conducere hominem ad principem militie.
Refugium silentiarii est, ex quo ponat primum silentium in aula usque dum ponat ultimum, conducere hominem tanto tempore.
Refugium pediferi, ex quo sederit sub pedibus regis donee rex surgat et ad cameram pergat, conducere hominem tanto tempore.
Refugium cocci est, ex quo ponat primum ferculum, et assare ceperit, donee ultimum ponat regi et regine, conducere hominem tanto tempore.
Refugium medid [mixtoris poculorum] est, ex quo ceperit preparare dolium medonis donee finiat, et pannis cooperiat, conducere hominem tanto tempore.
Refugium dapiferi est, ex quo ceperit dividere cibaria donee ultimus in curia cibum suum habeat, conducere hominem tanto tempore.
Refugium tmllyat [propinatoris] est, ex quo ceperit exhaurire primum dolium donec exhauriat ultimum, conducere hominem tanto tempore.
Refugium medici familie est, ex quo de curia ierit visitare infirmum jussu regis, et eum ilia vice curaverit, et donee ad curiam redeat, conducere hominem tanto tempore.
Refugium hostiarii aule est, conducere hominem ad longitudinem brachii sui et jure [uirge] versus portam.
Refugium portarii est, custodire hominem cui refugium dederit donee princeps militie per portam veniat ad hospitium pergens, et cum eo ilium dimittere.
Refugium hostiarii camere est, conducere hominem ad portarium.
Refugium guastrat awin [ministri habene] est, conducere hominem [tempore] quo faber curie faciet quatuor ferra cum clavis et ponat sub pedibus equi regis.
Refugium guastrat [armigeri] regine tantumdem.
Refugium captivi est, quantum potest falcem suam projicere.
Refugium lignicisoris est, conducere hominem ad ultimum locum quo ierit pro 1 ignis, et quantum potest cum lignicismo jactare. Et qualibet nocte de curia habebit un seic [unum ferculum].

VI. DE MINISTRIS.

Dictum est de refugiis XXIIII. officialium ministrorum; et quicumque eomm refugium violaverit eis injuriam facit; sedmodo videndum est quid pro uniuscujusque injuria reddendum sit.
Injuria principis militie est, tantum quantum tercia pus injurie regis, sine auro et argento.
Injuria distein [assecle] est novem vacce et novem untie argenti: precium ejus est IX. vacce et IX. XX. vacce cum tribus elevationibus.
Injuria penkenyd [venatoris] est IX. vacce et IX. uncie argenti: precium ejus est IX. vacce et novies XX. vacce cum tribus elevationibus.
Injuria penguastraut [armigeri regis] est IX. vacce et a uncie argenti: precium ejus est IX. vacce et novies XX. vacce cum tribus elevationibus.
Injuria judicis curie est IX. vacce et IX. uncie argenti: precium ejus est IX. vacce et novies XX. vacce cum tribus elevationibus.
Injuria accipitrarii est IX. vacce et IX. uncie argenti: ejus est IX. vace et novies XX. vacce cum tribus [elevationibus]
Injuria camerarii est IX. vacce et IX. uncie argenti: precium ejus est IX. vace et novies XX. vacce cum tribus elevationibus.
Si quis fecerit injuriam sacerdoti familie subjacere debet judicio sinodi; et de precio similiter.
Injuria ceterorum officialium, preter istoa, VI. vacce et VI. uncie argenti: [precium eorum est] sexies XX. vacce cum tribus elevationibus.
Siquis hominem occiderit et postea reddat ejus precium, primo reddat injuriam ejus, deinde precium ejus, quia nemo occiditur sine sarhaet; sed talis injuria sine elevatione redditur.

VII. [DE HOSPITIIS.]

Hospitium principis militie est maxima domus que sit in villa media, quia familia debet esse circa eum parata ad quodlibet negotium; et cum eo erit poeta familie et medicus familie.
Hospitium distein [assecle], proxima domus curie, quoniam ipse debet servire curie et coquine; et cum eo debent esse swydwyr [servitores].
Hospitium sacerdotis est domus cappellani sub eo servientis; et cum eo omnes clerici regis.
Hospitium penkenyd [venatoris] est trituratorium; et cum eo omnes venatores.
Hospitium penguastraut [armigeri regis] est proxima domus horreo regis, quia dividit ipse prebendas equorum et hospitia; et cum eo debent esse guastrodion [equisones].
Hospitium accipitrarii est horreum regis, quoniam fumo caret, propter accipitres.
Hospitium judicis curie est aula; ipse habere debet pulvinar sub capite suo cui insedit rex in die.
Camerarius debet habere lectum in camera; similiter et cameraria.
Hospitium hostiarii aule et hostiarii camere est domus portarii.

VIII. [DE PRINCIPE MILITIE.]

Princeps militie debet habere ankwyn [refectionem], in hospitio: scilicet, tres discos plenos et tria cornua plena.
Munus debet habere a rege quolibet anno quantum tres de familia, id est, tres libras.
Si familia regis predam fecerit, et princeps militie cum eis fuerit, ipse habebit partem trium virorum de preda; et de tercia parte que regis est unum animal quod elegerit.

IX. [DE ASSECLA.]

Ex quo distein [assecla] steterit in aula, ponens pacem Dei, ct regis, et regine, et optimatum in curia, nusquam erit refugium transgredienti pacem illam; tune enini omnium illorum refugium est: quicumque, ergo, refugium illorum omnium et regis fecerit frangi nusquam habebit refugium.
Distein [assecla] est particeps XXIIII. dignitatum que sum in curia.
De nummis qui redduntur in cena regis habebit partem duorum virorum, et de coriis bourn qui occiduntur in coquina.
Cum rex dederit dignitatem, id est, svyd, alicui de suidogion [ministris], exceptis principalibus qui sunt in curia, distein [assecla, debet habere mercedem.
Distein [assecla] debet habere corium cervi a penkenit [venatore] in Octobri, ad faciendum uasa causa portandi ciphos et cornua regis; sed corium illud debet dari antequam dividantur coria inter regem et venatores.
Penkenid [venator] debet habere corium bovis in hyeme et corium vacce in estate a distein [assecla], ad faciendum kjnllivaneu [lora] canibus regis.
Distein [assecla] debet habere partem viri de nummis guastrodion [equisonum].
Penguastraut [armiger regis] debet habere corium bore in yeme et corium vacce in estate a distein [assecla], ad faciendum capistra [pro] equis regis; sed corium illud redditur antequam dividantur coria inter distein [asseclam] et swydwyr [ministrosl
Distein [assecla] debet habere potestatem in coquina et medkell [eel la].
Accipitrarius debet habere corium cervi a penkenid [venatore], ad faciendas cirotecas ad ferendos accipitres regis.
Penkenit [venator] debet habere nisum doctum ab accipitrario quolibet festo Sancti Michaelis.
Distein [assecla] debet apponere cibum regi, et seic [ferwlum] superius et seic [ferculum] inferius, in tribus principalibus festis; et debet ministrare potum regi et aliis supradictis.
Janitor et kenutei [lignicisor] non sunt de numero xsik official ium.
Penguastraut [armiger regis] debet habere coisseu [crure] bourn occisorum in coquina.
Ipse adhuc debet habere partem duorum virorum de nummis guastrodion [equisonum].
Penguastraut [armiger regis] debet habere veterem sellam dextrarii regis et ejus frenum.
Penguastraut [armiger regis] et guastrautogion [equisones] cum eo debent habere omnes pullos lacivos de tercia parte que regis est de preda.
Distein [assecla] debet habere longitudinem digiti sui de cervisia supra fecem; de bragaut [mulso] usque ad medium nodum predicti digiti; et de med [medone] usque ad extremum nodum.
Penguastraut [armiger regis] debet habere ankvyn [refectionem] in hospitio suo, scilicet, un seic [unum ferculum].
Guastraut auwin [minister habene] debet habere sellam regis cotidianam et quicquid subsit, et frenum, et ocreas, et calcaria, et cappam pluvie, cum rex ea reliquerit.
Penguastraut [armiger regis] debet porrigere omnes equos a rege datos, et de quolibet habere quatuor denarios, exceptis tribus: scilicet, qui datur sacerdoti familie; et qui datur judici; et qui datur joculatori.
Judex curie debet habere partem viri de nummis dayret [cene],
Judex debet judicare omnia judicia curie, et demonstrare jura et debita et dignitates curie.
Judex debet habere XXIIII. denarios ab illo cujus dignitatem, id est, suid, vel jus demonstrat.
Cum judices habeant mercedem legalem, id est, gobyr keureith, judex curie debet habere partem duorum virorum.
Ipse debet habere partem viri de preda quam familia regis facit, licet sit domi.
Si contingat quod aliquis contradicat judici curie de judicio, ambo debent vadimonia sua in manu regis dare, et postea querat rex qui litem illam dissolvat; et si vincatur, judicium ejus cassum erit, et precium lingue sue regi reddat; et amplius non debet unquam judicare: si autem alter convincatur, reddat judici injuriam, id est, sarhaet; regi vero precium lingue sue.
Siquis ierit ad audiendum judices sine licentia, reddat tres vaccas transgressionis, id est, camlury; et si presens est rex duppliciter reddat
Nemo debet judicare nisi sciat ilia tria que dicuntur tres columpne legis, id est, teir colouyn keureith, et precium omnium animalium que necessaria sunt ad opus hominum.
Equs judicis debet habere partem duorum equorum de prebenda, id est, ebran: stat in eodem presepi cum equo regis cotidiano.
Judices debent habere XIIII. denarios de quolibet judicio quod judicaverint, si res de qua judicent valeat XIIII. denarios.
Tria aunt quibua rex carere non potest, que dicunturtri anhepcor regis: sacerdos familie, ad missam celebrandam, et ad benedicendum cibaria et potus regis; et judex curie, ad causas judicandas, et ad dandum consilium; et familia, que prompta debet ease ad opus regis.
Tria sunt propria regis sine alterius participatione: id est, thesaurus; accipiter; latro.
Siquis loquitur superbe vel turpiter contra regem, reddat tres vaccas camlvry duppliciter; vulnus enim lingue non redditur nisi domino.
Cum accipitrarius ierit cum accipitribus ad aucupandumi et ceperit avem que dicitur chuibonegyl venyd [arquata], vel ardeam, id est, crehyr, vel bvn [ardeam stellarem], in ilia die debet rex ei ter servire: debet enim tenere scansile suum dun descendit; et equum suum tenere dum separet accipitres ab avibus captis; et tenere scansile suum dum ascendent: in ilia nocte rex debet mittere ei ter de cibo suo.
Equs accipitrarii debet habere partem duorum equonun de ebran [prebenda].
Ipse non debet potare in aula nisi ter, ne inebrietnr, et negligat aves.
Vas debet habere in quo potus suus ponatur et ad hospitium deferatur.
Si ipse occiderit equum suum in aucupatione, rel si morte moriatur, alium statim a rege debet habere.
Ipse debet habere omnes masculos accipitres, id est, hwyedyc.
Ipse debet habere nisum qui inhabitat terram curie.
Ipse debet habere ankvin [refectionem], id est, unsac [unum ferculum], in hospicio suo, et tria cornua plena.
Et ex quo miserit aves suas in mut [muta], non tenetur respondere alicui donee illas extrahat; retentus enim est area aves.
Ipse debet habere kylch [progressum] super villanos regs semel in anno; et de qualibet villa rusticana debet habere oven fetam vel quatuor denarios in cibos accipitrum.

X. DE FRECIIS RERUM.

Precium letuegin [animal is mansueti] regine est libra, quodcunque animal sit.
Precium lebetis regis est, id est, peir, libra; et fusciniue XXIIII. denarii.
Precium caldarii regis est dimidium libre; et fuscinule ejus XII. denarii.
Precium caldarii optimatis est tres uncie argenti; et fuscinule ejus quatuor denarii.
Precium caldarii villani XXX. denarii; et fuscinule ejusdem II. denarii legales.

XI. [DE VARIIS REBUS.]

Tria cornua regis ejusdem precii sunt: id est, cornu quo bibit; et cornu quod semper habet in comitatu suo; et cornu penkynyd [venatoris]: quodlibet horum libram valet, sed debent esse ejusdem generis, id est, bual [bubalina].
Ubicumque sacerdos familie, et distein [assecla], et judex curie insimul fuerunt, ibi erit dignitas curie, id est, breint y llys, licet rex absens sit
Si quis forefecerit in anteriori parte aule, distein [assecla] debet habere terciam partem de dirwy ejus si eum tenuerit: similiter, in posteriori parte princeps militie terciam partem habebit si eum tenuerit.
Si distein [assecla] occupat eum in posteriori parte aule, id est, ischorweu, terciam partem injurie sue habebit: similiter si penteulu occupat [eum], terciam partem injurie sue habebit.
Si duo de ministris regis certaverint, distein [assecla] debet habere terciam partem de dirwy eorum.
Cum rex voluerit audire carmen in aula, primo debet penkert [musicus primarius] duo carmina can tare, unum de Deo, et aliud de regibus, in anteriori parte aule.
Cum regina voluerit audire carmina in camera sua, poeta familie debet ei cantare tria carmina, scilicet, kerd amgaru [carmina amorosa]; et hoc sine clamore, ne disturbetur aula.
Distein [assecla] debet custodire terciam partem regis de preda; et si rex earn dissipaverit, ipse habebit vaccam et bovem.

XII. [DE PRETIIS ACCIPITRUM.]

Siquis nidum accipitris rapuerit, pro eo libram regi reddat.
Precium rubei accipitris antequam ponatur in rnut [muta], dimidium libre.
Postquam de mut [muta] extractus fuerit, si albus fuerit, id est, muter, libram valet.
Precium accipitris masculi, id est, hwyedic, est XXIIII. denarii.
Precium nidi lemysten [accipitris merularii], XXIIII. denarii.
Precium rubei nisi, XII. denarii.
Precium albi de mut [muta] extracti, XXIIII. denarii.

XIII. [DE PRETIIS CANUM.]

Precium catuli molosi regis est, antequam oculos aperiat, XXIIII. denarii.
Quamdiu sit in crowyn [hara], XLVIIII. denarii.
In kynllust [aula], XCVI.
In cassa venatione, id est, ouerhely, dimidium libre.
Peritus libram valet.
Precium catuli leporarii regis est, clausis oculis, XII. denarii
In crowin [hara], XXIIII. denarii.
In kynllust [aula], XLVIII.
In cassa venatione, XCVI. denarii.
Peritus [est] libra.
Precium catuli molosi optimatis, clausis oculis, XII. denarii.
In crowyn [hara], XXIIII.
In kinlust [aula], XLVIII.
In cassa venatione, XCVI.
Peritus dimidium libre valet.
Precium catuli leporarii optimatis, clausis oculis, quatuor denarii legales, id est, VI.
In crowyn [hara], XII.
In kynlust [aula], XXIIII.
In cassa venatione, XLVIII.
Peritus, sexaginta denarii.
Precium costauc [catuli domestici] villani est, clausis oculis, denarius.
In crowin [hara], duo denarii.
In kynlust [aula], tres.
Cum solvatur de kinlust [aula] et latret, quatuor denarii sunt ejus precium.
Si rex vel optimas habuerit costauc [canem domesticumi ejusdem precii erit et costauc [canis] villani.
Precium pastoralis canis, LX. denarii si precedit gregem mane et sequitur vespere: et hoc credi domini sui potest juramento et unius vicini sui superius et alterius inferius.
Precium illius canis qui dicitur kallawet [vigilans] XIIII. denarii.
Si occidatur in spatio novem graduum a domo, redditur.
Si autem longius a domo occidatur, nichil redditur.
Siquis oculum gallici canis eruerit, vel caudam ejus absciderit, quatuor denarios de singulis vaccis que eum valueria' reddere debet.
Butheiat [canis leporarius] caret precio legali in legibus Howel, quia tunc nullus habebatur in Wallia.
Sed quodcumque animal caret legali precio, dominus debet habere de eo damdvng [pretium secundum juramentum suum].

XIV. [DE PRETIIS CERVORUM.]

Precium cervi est bos optimus.
Precium cerve, vacca electa.
Quicumque violaverit cervum, quod dicitur kellelleu [mutilare], reddet tres vaccas transgressionis.
Duodecim regalia fercula sunt regis in cervo, quorum nomina sunt hec: lingua, tria fercula colli, tibie, cor, jecur, duo him hi, et tumyon [coxa], beruth [rectum], et hiar [tergum], hedgellen [stomachus].
Quicumque abstulerit ilia regalia fercula, sine licentia venatorum, reddet tres vaccas transgressionis pro quolibet eorum; id est, triginta sex pro omnibus.

XV. [DE VENATIONE.]

Licitum est regi venari ubicumque per terram suam.
Vbicumque cervus quern venatores regis venantur occisus fuerit, nemo debet habere ex eo chwrthaur tir [quartum membrum fundi].
Si cervus regis mane occiditur in villa optimatis, servet eum optimas usque ad meridiem; et si venatores venerint, habeant eum. Si autem non venerint, facial decoriare, et det canibus de carne; portetque corium, et jecur, et quartam partem posteriorem de carne; et canes ducat ad domum suam. Et si nee adhuc veniant venatores, carnes habeat ille; corium totum custodial regi et venatoribus.
Si vero circa meridiem occidatur cervus regis in villa optimatis, custodial eum optimas ille usque ad noctem; et si venatores non venerint, fiat de eo sicut dictum est de alio.
Si vero circa noctem occisus fuerit cervus regis in villa optimatis, servet eum optimas ille usque mane, clamidem suam super eum ponens, expectetque venatores; et si non venerint, fiat de eo sicut supradiximus.
Si cervus celetur, dirwy erit.
Pro cervo regis mansueto, et pro omni ledugin [animali mansueto] regis vel regine, libra.
Pro lledvegin [animali mansueto] villani, I. denarius.
Quicumque hoc modo agat de cervo regis in villa sua occiso, non est a rege nee a venatoribus culpandus.
Si quidam optimas venationem molosorum habuerit, expectare debot donec venatores regia ter solvant canes suos, id est, triellung bore [in mane]; postea solvat ipse canes suos libere, et ubicumque cervus ejus occidatur, reddat quartern partem, que dicitur cbwarthaur tir.
Regis est venatio usque ad kalendas Novembris.
Postea venatorum est venatio usque ad nonum diem post kalendis Novembrium: tune non habent in eo regalia fercula.
In nono die post kalendas Novembrium penkenyd [venator] cum venatoribus ostendere debet regi canes, et kynlyvaneu [lore], et partem suam de coriis, id est, terciam partem.
Non tenetur respondere penkenid [venator] alicui se calumpnianti usque ad nonum diem Novembrium, nisi sit unus de swydogion [ministris] curie.
Nullus enim de swidogion [ministris] potest procrastinare causam alter ins, si sit qui judicet.
Penkenid [venator] debet habere partem duorum vironitn de coriis a venatoribus qui cum molosis venantur, et ab eis qui cum leporariis venantur partem viri.
Unusquisque de venatoribus molosorum tantura debet habere de coriis quantum duo de venatoribus leporariorum.
Penkenid [venator] debet habere terciam partem a rege de parte sua de coriis: hie est cui solus rex debet terciam partem dare postquam divisa sunt coria inter regem et venatores.
Penkenid [venator] et venatores debent habere kilch [progressum] super omnes villanos regis: deinde ad regem omnes veniant erga Natale, accepturi ab eo jus suum quod haberedebent, id est, breint [privilegium] et dyleyt [debitum].
Sed penkenid [venator] contra regem in aula sedebit contra columpnam, et cum eo omnes venatores.
Cornu debet [habere] a rege, et aliud a regina, et tercinm a distein [assecla], cum voluerit.
Penkenid [venator] in hospicio suo debet [habere] ankwyn [refectionem], id est, un seic [unum ferculum] et tria cornia plena.
Ipse debet habere terciam partem de dirwy, et de camlur, et ebediw, et de mercede filiarum venatorum sibi subditorum.
Cum rege debent esse venatores a Natali donee venentur cervas in vere: usque ad nonum diem Maii non tenentur respondere alicui, nisi sit unus de swydogion [ministris].
A nono die Maii usqus ad festum Sancti Johannis non habentur in cervo regalia fe cula: a festo autem Johannis usque ad kalendas Novembrium in eo erunt fercula regia.
Tres libere venationes sunt cujuslibet et tria aliena: id est, dyuyrgi [lutre]; vulpis; et capree: hec enim tria animalia nusquam habent certain mansionem.
Siquis in via stuns percusserit aliquod animal silvestre sagitta sine lancea, sequi illud potent quamdiu viderit, et si attigerit, ut suum capiat; si autem a conspectu ejus se subtraxerit, dimittat illud, et amplius id non sequatur. Et hoc de venationis lege ad presens sufficiat.

XVI. [DE JANITORE.]

Si janitor vel hostiarius unum de officialibus, scilicet, suidwyr, ab hostio siue porta repulerit, si noverit eum reddat tres vaccas camlury duppliciter regi; illi vero quern repulit quatuor denarios legales: si autem unus de principalibus ministris, id est, suidogion penadur, patitur ab eo repulsum, reddat ei quatuor denarios legales duppliciter.
Ministri enim libere possunt intrare in aulam, et cameram, et popinam.

XVII. DE MEDID [MIXTORE POCULORUM].

Cera ilia que seponitur de doliis med [medonis] sic dividatur: medid [mixtor poculorum] habebit terciam partem; alie due partes iterum in tres partes dividantur: due partes cedunt aule, et tercia camere: secundum alios, medid [mixtor poculorum] habebit totam ceram.

XVIII. DE VARIIS REBUS.

Cocus debet habere pelles ovium et caprarum de popina.
Cocus debet habere de caldario dihynnion [fragmina].
Prepositus fimi debet habere sepum et abdomen porcorum de curia, et coria vaccarum occisarum si eas custodierit tribus diebus.
Et de filialms villanorum in villis curie adjacentibus mercedem habere.
Precium regalis cene est libra: dimidium libre de pane; et LX. denarii pro potu; et LX. pro dapibus aliis, id est, enlyn.
Et si cena non redditur in suo tempore, mensura regalia cene est summa equi de farina triticea; cum bove excoriato; et septem dreva [thrava] untus vinculi de avena; et quod sufficiat uni dolio de melle, dolium debet esse novem palmarum per obliquum a fundo usque ad summum; et viginti quatuor denarii, si dignitas non liberet debitorem.
De libera villa ubi sit mayr [prepositus] et kynghellaur [cancellarius] med [medo] reddi debet.
Ubi debetur unum dolium de med [medone], si raed [medo] inveniri non potest, duo de bragaut [mulso] pro eo debent reddi; si autem bragaut [mulsum] non repperitur, quatuor dolia ejusdem quantitatis de cervisia: sed hoc pro cena hiemali.
Quatuor particule terre debent contineri in villa de qua cena redditur.
Non redduntur nummi cum prebenda, id est, ebran, cum cena estivali.
Maer [prepositus] neque kinghellaur [cancellarius] debet constitui super liberum virum, neque kilch [progressus] nee doureth [domicenium].
Rex non debet [ducere] exercitum de patria sua ad alienam patriam, id est, gorulat, nisi semel in anno; sed in propria terra quotiens ei opus sit tociens ei succurrendum est.
Venatores, et guastrodion [equisones], et accipitrarii debent habere kilch [progressum] super villanos regis semel in anno, sed singuli et separatim.
Villani debent regi in anno tria dona ciborum: mensura donorum, id est, porcus triurn digitorum in scapulis, et clunibus, et in costis; et perna salsa; et LX. panes frumenti; sex de illis debent esse peillieit [similaginei]; quatuor de illis ad aulam, et duo ad cameram, quorum latitude est ab articulo usque ad cubitum, et tarn spissi quod non plicentur tenendo eos per extremitates; et materia unius dolii de brae [brasio]; et viginti garbe unius vinculi de avena; et nummus [pro] ministris; ethoc in rusticana villa in yeme.
Donum ciborum in estate est: verres trium annorum; et butirum ad modum mole formatum unius pugni spissitudinem habens; cum caseo qui de omni lacte tocius ville collecto mane vel meridie coaguletur; et cum predicta mensura pan is; sed sine prebenda, id est, ebran.
Villani debent edificare novem domos ad opus regis: scilicet, aulam, cameram, coquinam, [capellam,] stabulum, domum canum, id est, kynordy, horreum, tri[tura]torium, latrinam.
Rex a villanis suis debet habere equos summarios, id est, penueirch, in expeditione sua, et de qualibet villa hominem cum securi et cumequo, qui castra regis edificent; sed ipsiad expensan regis erunt.

XIX. [TRIADES.]

Tria sunt qne si villanus possidet non potest ea vendere sine licentia domini sui: scilicet, dextrarius; sues; et mel: sed si dominus ejus ea emere noluerit, villanus vendat libere cui velit.
Tres sunt artes quas non licet filio villani addiscere sine licentia domini sui: id est, litteratura; fabrica ars; et poesis: si autem dominus villani patitur quod filius clericus sit donee ordinetur, postea non potest retrahere eum, licet velit.
Puella dicitur desertum regis esse, et ob hoc regis est de ea amobyr [amobragium] habere.
Tria sunt que dicuntur retia regis: id est, familia sua; alwest [pascuum] equorum suorum; et grex armentorum: si enim animal de patria perditum sit, et inter armenta regis repertum, rex de eo debet habere quatuor denarios legales; similiter de equo inter suos equos.
Tria retia optimatis: id est, grex vaccarum; et grex porcorum; et allwest [pascuum] equorum suorum: debet optimas habere de animali inter sua invento quatuor denarios.
Tria sunt retia villani: scilicet, grex vaccarum: et grex porcorum; et ejus hyemalis mansio, id est, hendref: si enim animal errans invenerit a kalendis Mail usque ad tempus messis, habebit de eo mi.denarios.

XX. OCTO PENUEIRCH [EQUI SUMMARII] REGIS.

Octo sunt que dicuntur penueirch [equi summarii] regis, semper enim cumulant bona ad opus regis: id est, mare, desertum regis, pauper extraneus terram regis pertransiens, latro, mortuus subita morte preventus, mortuus de quo habeat abediw, dirwy, et kamlwry: hec sunt octo penuarch [equi summarii] regis.

XXI. DE DIVERSIS MINISTRIS.

Sacerdos familie debet indumenta habere quibus rex utitur in Quadragesima contra Pasca; cetera enim indumenta per annum camerarii sunt: scilicet, panni lecti ejus, et camisia, tunica, clamis, bracce, calige, et calcei.
Catnerarius non habet propriam sedem in curia, ipse enim custodit thalamum regis, et negotiatur inter cameram et aulam.
Sacerdos ille regine debet habere vestimenta ilia in quibus regina penitentiam agit in Quadragesima contra Pasca; cetera ejus indumenta per annum preter ilia camerarie sunt.
Hostiarius regis non debet ab hostio recedere nisi longitudinem brachii sui cum virga, ex quo rex iutret aulam donee omnes ad hospicia sua pergant; et si ultra hunc terminum injuria sit ci illata, nichil debet ei jure reddi.
Hostiarius debet habere vas secum in aula in quo pooat potum suum.
Omnes pincerne et distein [assecla] debent in tribus festis principalibus visitare hostiarium cum crateris, liquorem ponentes in vase ejus.
Ad potum apostolorum nomine sumptum a rege debet liabere cornu plenum, et aliud a regina, et tercium a penguastraut [armigero regis].
Hostiarius debet tendere coria bourn et vaccarum occisarum in coquina, et ea custodire donee dividantur; et de unoquoque jus suum habere, scilicet, n mm num.
Cum familia regis ad predam proficiscatur capiendam, poeta familie debet habere bonum jumentum de preda si cum eis intersit; et si bellum fuerit, cantare debet carmen quod dicitur Unbeinniayth Brydein [Monarchia Britannie] ante familiam.
Si poeta venerit ad regem causa extorquendi aliquid ab eo, cantet ei carmen unum; si ad optimatem venerit, tria cantet carmina; si ad villanum, cantet donec deficiat.
Faber curie debet habere capita et pedes bourn et vaccarum occisarum in curia.
De curia habebit cibum suum et clientis sui.
Ipse enim debet regi facere omnia opera sua gratis, exceptis tribus: scilicet, dolabro; caldario; et ferro lancee, id est, penguayw: de illis enim tribus precium laboris sui consequetur.
Faber curie debet [habere] primos potus in convivio.
Janitor debet habere de qualibet preda novissimum animal intrans per portani, et de quolibet plaustro lignorum lignum unum, et qualibet nocte unum seic [ferculum].
Janitor debet habere de quolibet capto in vinculis, sive in carcere per unam noctem posito, quatuor denarios.
Faber curie debet habere IIII. denarios de quolibet in vinculis posito cum vincula relaxet.

XXII. JUS PRECONIS.

Jus preconis est, habere de domo ilia que dicitur marwdy [domus defuncti] omne lardum bulch [non integrum], et omne butirum bulch [non integrum], et molam inferiorem, et omne linum nigrum, et de annona partem illam que terre proxima est, et gallinas, et murilegos, et securim.
Preco debet habere panem unum cum enlyn [companagio] de qualibet domo per quam intrat ad negotium regis faciendum.
Lancea preconis debet esse trium ulnarum, ut improvise veniat.
Preco non debet habere tenllif [duplicaturam] in braccis suis.
Ipse debet habere taurum, si habeatur.
Cum preco moritur, universa que possidet in misericordia regis erunt.
Regis sunt omnia limbosa vestimenta de preda, et lorice, et clipei, et thesaurus, si habeatur.
Precium cithare regis est dimidium libre.
Brecan [teges] ejusdem precii est: et taulburd [abacus] similiter.
Curia regis debet terminare terminos suos pre omnibus; super earn vero nemo debet terminare.
Sed cum curia terminaverit, maer [prepositus] et kynghellaur [cancellarius] debent terminare, et terminos jurejurando affirmare.
Distein [assecla] pro rege jurare debet cum opus fuerit.

HIC ADDUNTUR QUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AD CURIAM ET
AD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XXIII. DE TRIPLICI SARHAET CUJUSLIBET HOMINIS.

Triplex sarhaet cujuslibet hominis est: scilicet, cum quis in corpore suo feritur; cum uxore sua abutitur, confitendo; cum refugium alicui ab aliquo qui potest eum dare violatur.

XXIV. DE INJURIA REGIS AB EXULIBUS.

Siquis de aliena terra fecerit regi injuriam, id est, sarhaet, reddat ei LXIII. libras; et hac de causa: quia tantum est mechteyrd delet [regium donum] quod debet rex Aberfrau reddere regi Londonie, cum acceperit terrain suam ab eo. Postea vero omnes reges Wallie debent ab illo terras illorum accipere, id est, a rege Aberfrau, et illi reddere mechteyrd debet [regium donum], et abediw illorum post mortem; et verbum illius verbum est ad omnes reges, et nullius verbum est ad ipsum.
Hoc modo componitur regi sub quo sit regni sedes principalis: ut Dinewr sub rege Sudwallie; Aberfrau sub rege Norwallie: si sede caret principal!, non habebit nisi vaccas.
Tres solum sunt homines: scilicet, rex; optimas; villanus: et eorum menbra menbra regis sunt, ad regiam dignitatem pertinentes ea tamen carentes.
Quorum unus dignior est, scilicet, qui in discumbendo collacatur in loco ex quo dignitas regia expectatur: hie vocatur edlig.
Nota, quod nullus potest ininistrorum refugium dare, nisi eoruin aliquis in curia, stans pro se et comminisiris suis, attestaverit se de jure posse reis refugium prestare.

XXV. . . . . . . . . SEDETUR.

Si episcopus fuerit in tribus principalibus festis cum rege, ad dexteram regis debet sedere; et keghellaur [cancellarius] ad sinistram yn hynaf [ut senex].

XXVI. DE JURE SACERDOTIS FAMILIE.

Sacerdos familie habebit terciam partem de omnibus decimis que ad regem pertinent.
Am wart ofleriat [pro contumelia sacerdoti illata] XII. denarii a delir [reddentur]; y deupart yr brennin ar trayan idau entea [due partes regi, et triens sacerdoti].
Ipsius sunt oblationes in tribus precipuis, et oblationes regis semper.
Injuria ejus judicio ecclesie punietur.

XXVII. DE JURE GOSTEGUR [SILENTIARII].

Gostegur [silentiarius] debet habere quatuor denarios de unaquaque vacca que in dirwy venerit; et debet habere partem viri cum omnibus swydwyr [ministris]; et si non redduntur vaccei de omni dirwy et camlwry IIII. denarios debet habere.
Kemellvr [constrictor] debet habere IIII. denarios legales de omni vacca, et duos denarios de omni uncia, que venerint regi in tributum.

XXVIII. DE REPULSIS A MARI.

Quodcumque mare duxerit ad terram, relinque ibi, donec mare impleverit se et siccet se ter.
Si nullus a rege venerit propter illud, tolle tecum.

XXIX. DE JURE MEDICI CURIALIS.

Medicus curie, si jussu regis aliquem curialem vulneratuni sanaverit, vestes vulnerati sanguinolentas habebit, id est, guaydvrysfi et a rege indumentum superius, cum eum postea prius viderit.

XXX. DE POETA FAMILIE.

Bard teilu [poete familie], in die quo acceperit servitium suum, rex debet dare ei citharam, et regina anulum; et illa munera a se non debet dare.

XXXI. DE PENKERD [MUSICO PRIMARIO].

Penkerd [musicus primarius] debet habere munera nuptiarum a puellis, scilicet, XXIIII. denarios, et nichil a feminis.
Primo debet cantare in aula.
Non potest alias poeta petere aliquid in sua provintia absque ejus licentia.

XXXII. DE PRECONE.

Preco debet habere terrain suam liberam et seyc [ferculum] de curia.
Inter duas columpnas debet stare dum rex comederit, custodiendo aulam ab igne; postea cum servitoribus comedat; postea stet, et ne percutiat columpnam proximiorem regi.

XXXIII. DE MAER BISSWEIL [PREPOSITO FIMI].

Maer y bissweil [prepositus fimi], quamvis injuriam habuerit a servitoribus regis, quando deferunt cibum et potum inter aulam et coquinam, nullum jus habebit.

XXXIV. HUC DE CURIA.

Huc usque de curialibus legibus ad regem et reginam pertinentibus, et eorum ministris; consequenter dicendum est de illis que ad curiam pertinent et ad patriam.

LIBER SECUNDUS.

SUMENTES EXORDIUM AB HIIS QUE DICUNTUR TRES COLUMNE LEGIS; ID EST, TEIR COLOUYN KYUREITH: QUE SUNT NAU AFFEITH GALANAS [NOVEM AFFINIA HOMICIDII]; NAU AFFEITH TAN [NOVEM AFFINIA INCENDII]; NAU AFFEITH LLEDRAT [NOVEM AFFINIA FURTI].

I. DE TRIBUS COLUMPNIS JURIS.

Nau affeith galanas [novem affinia homicidii] sunt hec:

Primum est, indicare ubi sit homo qui occiditur.
Secundum est, dare consilium de homine occidendo.
Tercium est, consentire homicidio.
Quartum est, esse edrychiat [spectator].
Quintum, ire in consortio ad hominem occidendum.
Sextum est, cum illis villam intrare in qua sit homo ille.
Septimum est, adjuvare illos dum occiderint,
Octavum est, hominem impedire donee veniat qui emn occidat.
Nonum est, videre occisionem.
Pro quolibet trium priorum de galanas IX. uncie argenti, cum juramento C. virorum effusionem sanguinis negando, reddi debent
Pro quolibet trium secundorum, IX. untie argenti duppliciter, cum juramento C. virorum laurudiauc [effusionem sanguinis] negando.
Pro quolibet trium ultimorum, IX. uncie tripliciter, cum juramento C. hominum negando laurudiauc [effusionem sanguinis].
Si aliquis stat ubi aliquis occiditur, licet ad occidendum manus non extendat, tres vaccas gordwy [opis] et juramentum C. virorum negando prestabit.
Qui hominem in excercitu occisum denegaverit, L. hominum juramentum et dimidium libre prestabit.
Siquis laurudiauc [effusionem sanguinis] fateatur, galanas omnino reddat.
Galanas dividitur hoc modo: tercia pars super laurud [manum rubentem] constituitur, et due super genus suum: genus vero illas duas in tres iterum partes dividat: tercia pars super gentem mateniam constituitnr, et due partes ad gentem paternam usque ad VII. generationem, et postea a viris keinniauc paladvr [denarius lancee].
Terciam partem que super laurud [manum rubentem] cadit pater suus et mater, necnon fratres et sorores, cum eo habent reddere, quia, si laurud [manus rubens] ille a gente interfecti occiditur, et galanas pro eo redditur, terciam partem de galanas pater recepturus est: similiter, si ipse mortuus fuerit antequam galanas reddatur, terciam partem pater pro eo reddat.
Siquis cum lancea alterius hominem interfecerit, tereia pars de galanas super lanceam cadet: eodem modo de omnibus armis.
Cum vero venerit aliquis ad placitum, vel ad aliuni locum in quo rex et optimates fuerint, et dicat, " Hie pono arma ma in pace Dei et regis, ne quis ea ad aliquod malum perpetrandum accipiat:" si testes inde habuerit, quamvis cum armis suis [aliquis] occidatur, non erit causandus, nee super arma quicquam de galanas cadet.

II. DE TRIBUS DAMPNIS.

Tria sunt que dicuntur trichoet kenedyl [tria dampna generis]: primum est, cum parentela aliqua galanas pro aliquo reddit interfeclo nee totum redditur, et ob hoc aliquis interficitur, nee iste interfectus redditur, nee quantum de galanas datum est restituitur: alterum est, cum occisor alicujus a gente non ab ilia occisi interficitur, parentela tamen ipsius pro ipso interfecto reddet, nee minus ipsum cognatum amittet: tercium est, cum alicui aliquwn occidisse imponitur, et ille aut ex indignatione aut negligentia illud non inficiatus occiditur, nichil pro illo reddetur; quia, ipso mortuo, parentela non poterit negare quod ille vivus non negavit: et hoc vocatur oergwymp galanas [subductio tristis homicidii].

III. NEGATIO HOMICIDII.

Si imponitur alicui homicidium, quamvis innocens est, debet tamen erga terminum legalem purgare se juramento, et ostendere innocentiam suapi.
Tempus siue terminus ad judicandum est, secundum legem, a XIIII°. die, et deinceps, si non fuerint due gentes in una patria; tamen ante debent mittere nuntium de pace formanda.
Terminus legalis est ad judicandum in uno cantref a nono die, et deinceps, si tamen miserunt nuntium de pace facienda.
Terminus legalis est in uno kymut [comoto] ad judicandum a tercio die, et deinceps, si tamen miserunt nuntium ante de pace.

IV. QUOMODO REDDITUR GALANAS.

Si redditur galanas, hoc modo reddi debet:
Si tota parentela sua in una regione cum illo fuerit, erga XIIII. diem reddi debet totum.
Si parentela ejus dispersa fuerit in multis locis vel regionibus, debet habere inducias xini. dierum, secundum numerum regionum.

V. DE JUDICIIS HOMICIDII [ET DE FACIENDO] ULTIONEM.

Detur respectus de homine interfecto ante sue ultionis licentiam.
Primo de homine qui de aliena patria mactatur: in prima septimana in qua sit mactatus judicium interrogare debet; et a primo interrogato usque ad XV. dies judicium debetur expectare; et si usque XV. dies judicium non habetur, licitum est ultionem facere: de homine de uno pago: [in] tercio die [interrogetur judicium; et in nono judicium expectetur; et si non nono habetur,] licitum est ultionem facere : [de homine de uno comoto:] in tercio interrogetur judicium; et in VI°. [judicium] accipere; etsi non sexto habetur, postea licitum est ultionem facere.

VI. NAU AFFEITH TAN [NOVEM AFFINIA INCENDII].

Hec sunt nau affeith tan [novem affinia incendii]:

Primum est, dare consilium ut incendatur domus aliqua.
Secundum est, consentire incendiariis.
Tercium est, ire causa incendendi.
Quartum est, portare rwyll [fomitem].
Quintum, lad tan [ignem elicere].
Sextum est, cremium querere.
Septiinum, ignem sufflare.
Octavum, mittere ignem ubi comburat.
Nonum est, videre combustionem.
Siquis aliquid istorum negaverit, juramenta L. virorum dabit, ex quibus tres erunt abstinentes a carnibus, equitatione, et mulieribus.
Tres autem sunt ignes pro quorum combustione nichil redditur: scilicet, ignis godeith [accensus] in Marcio; et ignis public! balnei cujusdam ville; et ignis fabrice, si in spacio novem cubitorum a domibus ville fuerit edificata, et miricis, vel cespitibus, vel tabulis tecta.
Domus in villa suo igne accensa et combusta proxunam, ex utraque parte ab ea, domum combustani restituet.
Siquis in domo cum igne sibi accomodata ter eundem ignem accenderit, commodatarius ignem restaurabit.
Si quis dederit vel ferro excutiat ignem, dimidium dampni per ignem illati ad ignem pertinebit, et dimidium ad ilium in illo operantem.
Siquis in odin [trituratorio] sibi accomodato ignem accenderit, et ibi dimiserit, alius vero adveniens ligna imponendo ignem augmentaverit, et odin [trituratorium] comburatur, uterque me> diando restiluet: at si prior a secundo fidem acceperit de igne extinguendo, uel si ignem extinxit, ipse prior nichil reddet.
Pro negatione domus combuste juramentum XXIIII. hominum dabitur, nisi in ea homo necatus sit.
Quod si fuerit, juramentum L. hominum, cum uno [sit] qui equitare noluerit
Pro domo hyemali alicujus, si comburatur, libra redditnr et domino dirwy; id est, XII. vacce.
Pro autumpnali, dimidium libre.
Pro estivali, XL. denarii.
Pro hara porcorum, X. solidi.
Pro torallo, X. solidi.
Pro domo annone, id est, granario, X. solidi, et annonam quantum in ea sit reddere.
Pro molendino, X. solidi.
Pro odin [trituratorio] regis, dimidium libre:
Optimatis, LX. [denarii]:
Eilt [advene], XLIIII.:
Villani regis, XXX.:
Villani optimatis, XXIIII.:
Hoc de illis est intelligendum que piben [tubum] habent.
De aliis tercia pars precii cadet.
Pro odin [trituratorio] vero pwll [cavo] absque domo, mi. denarii legales, si combustum fuerit: et tantum quando prius in terra aliena absque Hcentia possessoris fodiatur.
Si quis combusserit aulam regis, XL. denarios de unoquoque retentaculo, id est, gauayl, quod tectum sustinet [reddat].
Pro tecto, LXXX.
Pro aliis domibus, id est, godei, XX. denarios debet reddere sexies.

VII. DICTUM EST SUPERIUS, QUOD NULLUS DEBET JUDICARE NISI SCIAT ILLA TRIA QUE VOCANTUR TEIR COLOUYN KYUREITH [TRES COLUMNE LEOIS], ET PRECIUM OMNIUM ANIMALIUM QUE HOMINIBUS SUNT NECESSARIA; ET PRETER HEC DEBET CAVERE ILLA QUATUOR QUE SUBVERTUNT JUDICIUM, QUE SUNT, VIDELICET, AMOR, ODIUM, MUNUS, TIMOR, NE ISTA QUERAT PLUSQUAM DOMINUM, QUI EST JUSTUS JUDEX.

Quicumque igitur contra judicem patrie contenderit, et ejus judicium injustum asseruerit, ambo vadimonia in manu regis tribuant, vel in manu ejus qui locum ejus tenuerit; et ille qui locum tenet, qui eorum vadimonia accepit, debet ilia vadimonia regi dare; et tune judex curie debet inter eos jussu regis judicare.
Quod [si] judex curie absens fuerit, rex debet eis aliquem judicem assignare qui inter eos possit judicare. Quod si judex de suo judicio convincitur, ejus judicium in primo cassabitur, et precium lingue sue regi reddat, et ultra non debet judicare: si •vero alter convincatur, primo debet judici suum sarhaet reddere, et lingue sue precium regi restituere. Et nota, quod nullus debet judicare super refugium nisi judex refugii, neque super naveni nisi rector navis, neque super curiam nisi judex curie, neque super patriam nisi judex patrie.

VIII. NAU AFFEITH LLEDRAT [NOVEM AFFINIA FURTI].

Primum est, machinari furtum et socium querere.
Secundum est, latrocinio consentire.
Tercium est, viaticum dare.
Quartum, ire in comitatu et viaticum portare.
Quintum est, villain intrare et domum vel bostar frangere.
Sextum est, arripere quod furtim aufertur.
Septimum est, die vel nocte cum furto ambulare.
Octavum est, partem de furto accipere.
Nonum est, a latrone premium accipere.
De furto nunquatn fit contentio super aliquem nisi prius sit manac [delatio] cum juramenlo in tribus locis: scilicet, in hostio chori, coram presbitero; in hostio cimiterii; in hostio ecclesie: et hoc presbiter ille in placito testificatus sit, cujus verbo credendum est.

IX. QUOMODO PROBATUR FURTUM.

Siquis negaverit se furto abstulisse rem aliquam, et aliquis dixerit se eum cum re ilia sole lucente super terrain vidisse, et hoc alter negaverit, assumat secum sex viros de unoquoque kymrt [comoto] pagi sui, id est, XXIIII.; et hoc llyu [manifestum] vocatur.
Si quis vaccam vel bovem negaverit de furto, det juramentum VII. virorum de suo genere; scilicet, IIII. [erunt] ex parte patris, et duo ex parte matris, et ipse solus.
Siquis a latronibus rem furatam in terra non sua liberaverit, terciam [partem] rei liberate habebit; dominus vero terre dnas partes habebit.

X. DE UNO A FURTO LIBERO.

Vnus est homo liber a furto, quamvis sit captus cum furto in manifesto, scilicet, verus pauper; et illud scitur a pluribus, et propter paupertatem furtum facit; et per tres dies in villis mendicat, et quelibet villa VII. habet domos, et in illis nichil inveniret; et si in quarto die furtum faceret, ille secundum judicium liber erit.
Siquis hominem depredari dicitur, et ipse negaverit, L. hominum juramento habet negare.
Si preda alicujus ad aliam patriam per werram rapitur, et postea quidam, de terra de qua preda ablata fuit, eat ad patriam ad quam preda venit aliquem eventum querens, et preda ablata de sua terra ei obuiaverit, et non haberet ibi aliquid nisi illam, et illam secum duceret, ipso veniente domum cum ilia, si possessor prior prede de ilia ilium calumpniaverit, ibi est unus de locis in quo judicium debet in duas partes partiri; scilicet, inter possessorem et viros, ex eo quod ipsi duxerunt de guerra ad pacem.

XI. DE MERCEDE FUREM DICTANTIS.

Quando quis pro mercede dictat furem qui rem alicujus furatus est, et hoc facit coram sacerdote modo predicto, mercedem habebit statim qui dictavit; et verbo sacerdotis testificantis, de dictatoris sacramentis, non contradicetur, et fur pro confitente habebitur; et dicitur hoc digaun veneki [delatio plena].
Nullus propter dictum altering debet vita seu menbris condempnari.
Dictum illius qui suspenditur, qui manifestat eum [virum] esse latronem, credendum est, sicut lege ista cautum est: est ergo talis condempnandus, non ad vitam vel menbra perdenda, sed ad redemptionem sui faciendam: similiter, de illo latrone qui juramento in patria pro latrocinio constituto non poterit se purgare: erit uterque istorum lleydyr guerth [fur vendendus].
In tempore Howeli boni pro unoquoque furto tal ar eil tal, id est, dupplex redditio, erat; sed postea mutatum est de bove et vacca, equo et equa, ut juramento probarentur quafatum valerent cum perditione, id est, amregoll.
Quicumque solverit equum a latronibus in una provintia cum possessore, jure debet habere IIII. denarios de unaquaque vacca quas valebit equus: similiter de vacca et bove, quicumque eos liberavit in eadem provintia cum possessore IIII. denarios habebit; si in alia, VIII.
Hec sunt que furata hospiti non redduntur: scilicet, gladius; cultellus; bracce: quia tenetur ea hospes custodire.

XII. DE KYRCH [AGGRESSIONS].

Sciendum est quod kyrch [aggressio] cum paucioribus viris quam IX. fieri non dicitur.
Ad negandum kyrch godeiviauc [aggressionem publicam], id est, kynlluyn [insidias], juramentum L. hominum prestatur.
Kenllvyn [insidie] et murn [timor injectus], si negetur, juramento L. virorum duppliciter debet negari: si non negatur, duppliciter galanas reddat, et duppliciter peniteat.

XIII. DE LITE CORAM JUDICE.

Siquis stans coram judice aliquem in causam traxerit, statim reus cogetur respondere, quia in lege ista dies deliberationis non est; actore autem intentionem fundante, nisi reus absque mora respondent, actor, testes provocans, attestabitur reum non negasse.
Precedent judices super hoc litis articulo disceptaturi: qui, sedentes, duos mittent ad actorem, interrogantes quos sibi testes nominaverit, et quid eis attestatus fuerit; quibus expositis a testibus, iteruin querent an ipsi ab actore testes nominati fuerint, et quid ab illo eis attestatum, nulla tamen precedente examinatione; quia in hiis legibus examinatio "non est usitata.
Si testes inveniantur cum actore concordantes, actor aliis idem attestabitur; reus vero aut tacebit, aut testes reprobabit, id est, excipiet.
Si taceat, testes prefati viris riominatis attestabuntur reum sibi non contradicere.
Si reprobet, attestabuntur se intempestive reprobates, id est, exceptos [esse], quibus per testes probatis in utroque articulo, contra reum sententiabitur.
Verum si reus, meliori tramite incedens, testificantibus primis testibus dicat, "Licet verbo tenus testimonium proferatis, sacramento non certificabitis:" tunc testibus adjudicabitur sacramento juramenti attestationes, secundum quod eis attestatum fuit, confirmare.

XIV. DE REPROBATIONE TESTIUM.

Sciendum est, quod post prestitum sacramentum reus habet, si velit, testes reprobare, id est, contra testes excipere, quia, si ante, litem perdet.
Reprobationis, id est, exceptionis, autem causa triplex est: vel quia inter eum et testes galanas denotari possit; vel quia de petitione hereditatis inter eos orta sit contentio; vel alteruter alterius uxore sit abusus.
Quas causas si reus probaverit esse veras, testes adjudicabiiur esse in defectu, et ipse in causa [judicium] optinebit; sin autem, contra ipsum sententiabitur.

XV. NUMERUS TESTIUM.

In lege Romana reperitur, ubi numerus testium non diffinitur ibi duo sufficiunt.
Dicit quoque lex unius testimonium non esse admittenduni: hie vero dicitur, quod X. sunt homines quorum unicuique, et soli, inferendo testimonium credendum est.
Siquis vero testes provocans eosdem producere non potent, cadet a lite.

XVI. NOVEM SUNT QUORUM DICTIS CREDENDUM EST.

Primus est, dominus inter suos homines; ita tamen ut non sit particeps litis et rei ex lite consequende, et confiteantur contentionem suam prius coram domino fuisse, et non fuerint un dull [univoci]; at si alter eorum negaverit, cum juramento negabit: in alio casu IX. dies dantur domino ad commemorandum qualiter juramentum prestiterit.
Secundus est, abbas inter duos monachos suos.
Tercius, pater inter duos filios suos.
Quartus, judex de suo judicio; scilicet, si quidam de suo judicio quod inter eos judex dederit dubitantes certaverint, id est, detkeinniat braut.
Quintus, fidejussor de sua fidejussione.
Sextus, sacerdos de testimonio ei attestato.
Septimus, puella de virginitate sua, si alicui viro imposuerit se vi oppressam, et sic ab ipso defloratam.
Octavus, pastor communis ville, id est, trefgord, et de animali ab alio inter animalia [confisa] sue custodie mortificato.
Nonus, latro ad patibulum ductus, et de morte sua certus; illius verbis de socio vel sociis credendum est.
Decimus, amodwr yn yammot [compactor de compacto suo].

XVII. QUOMODO DEBET TERMINARI LITIS CALUMPNIA.

Siquis litem ceperit intendere, reo presente et parato respondere, [et] deinde litem omittens per annum integrum et unum diem siluerit, [si] litem tamdiu sopitam velit suscitare, non audietur.
Debitor principals debitum non inficiatus absque contradictione habet solvere.
At si dies solutioni fuerit prefixus, dies expectandus est.
Qui vero ante diem debitum petierit, plus petendi tempore argui poterit.
Cedente die solutionis fidejussor diem habebit ad petendutn principalem debitorem, id est, ychyuarch y chynegan.
Tres manus oportet convenire ad constituendum [ali]quem fidejussorem: scilicet, manus dantis; fidejussoris; et accipentis. Debitoris vero namium non capitur nisi fidejussor illud tradiderit.
Qui autem, inconsulta dominicali potentia, pro debito namium arripuerit, toto debito privabitur, et tres vaccas camlwry domino restituet.
Postquam mortuus fuerit nil habens pro quo est fidejussor in mundo, reddat dimidium: similiter pro kynnocni [debitore] qui derelinquat patriam.
Fidejussor, licet solvendo existat pro debitore, minime lumen solvet antequam deficiat.
Debitor vero, si defecerit dum iuri paruerit, de jure quidem quamvis nicliil plusquam tria indumenta habuerit, duo solvet, et tcrcium sibi retinebit: et sic semper aget donee penitus reddiderit.

XVIII. DE NEGATIONE FIDEJUSSORIS.

Fidejussor, negans fidejussionem, cum septima manu amicorum sibi in redemptione proximorum negat.
Si partim negat et partim profitetur, soli us juramento jure stabitur.

XIX. QUALIS FIT FIDEJUSSOR.

Nullus exul debet esse fidejussor; neque aliquis qui fortior sit illo; nec monachus, nisi abbate consentiente; nec filius, nisi patre consentiente, id est, donec terrain a domino susceperit; nec fecolaris, nisi magistro consentiente; nec femina, nisi sit femina principalis debitoris.
Siquis nomine emptionis rem aliquam ab aliquo accepent, [et] deinde ab hac vita ereptus res suas cum amicis reliquerit, cum ipse pro se de precio rei accepte reddendo fidejussor extiterit,sb amicis prefatis licet factum ignorantibus, et ob hoc diffitentibns de rebus mortui, precium rei sue venditor consequetur; jurabittamen prius cum sex viris probatis de proximis suis super sepulcrum debitoris, si possit inveniri, sin autem, super altare dedicatum quod illi rem suam vendiderit, et quod ipse pro se fidejussor fuerit.

XX. QUOT MODIS FIT DIRWY.

De tribus fit dirwy: scilicet, de pugna; furto; treiss [rapina].
Dupplex autem fit dirwy in curia et in ecclesia, et dupplex camlwry.
Que ecclesia, si summa fuerit et matrix, de pugna que in cimiterio ejus agitur XIIII. libras habebit.
Si vero extra, id est, in villa, VII., quarum medietas abben cedit, si legalis sit, id est, ecclesiastica doctrina instructus et litteratus, altera medietas presbitero et canonicis ibi Deo servientibus.
Talis divisio fit inter abbatem et presbiteros de pugna illonim qui ab abbate et presbiteris refugium accipiunt.
Sicque dividitur omne quod tantummodo sancto non alun nee alii oblatum erogatur.
Tribus modis liber fit fidejussor: si post spatium datur sine ejus licentia; si redditur pro eo; si adauael [pignus] ducitur sine negatione. Si fidejussor fatetur esse in commercio, super illem primo veniet juramentum ut fateatur super quod fuit fidejussor: si totum negat quod non sit fidejussor, super kennogyu [debitorem] primo veniet juramentum; et si fidejussor contra juret kennogyn [debitorem], denegat ilium cum VII. hominibus: si manu, id est, fide, confirmatur, commercio redditur, si non negatur: negatio est ejus bridwy. Juramentum VII. hominum similiter est negatio fidejussor is, si contra juretur vel fidejussori; et si non, non debet nisi juramentum ipsius solius super quod ponatur fidejussor.
Nullum commercium est commercium sine fide vel fidejussore.
Quamvis fidejussor in fidejussione sua habeat tergiversationem, id est, ystum, non debetur habere gurthtung [juramentum contrarium], sed juramentum ipsius; et sic de fide et juramento.
Teir meuylwryaith yssid yuechniaith: diwat yuechni, ac emheu einach; ac adef yuechni, ac na allo kemell a diebryt mach guedy rodet. [Tria sunt opprobria fidejussionis: sponsionem negare cum ipse sponsor sit; sponsionem agnoscere et compellere non posse; moratorium se prebere postquam detur.]
Tribtis modis differtur fidejussor et kennogyn [debitor]: audito cornu regis euntis in exercitu; et haul treis [actione rapine] ; et ladrat [furti]: fidejussor debet adauael [pignus] ducere cum kennegon [debitore] usque ad tutum, et primam verberationem accipere et ligare; et si sic non faciet, reddat ipse solus.
Spatium fidejussoris ad preparandum tal [solutionem], septimana et una dies.
Spatium fidejussoris, ut sciat an est fidejussor vel non, tres dies.
Quicumque fit gorvodauc [vas] non deliberabitur usque unum diem et annum.
Tres sunt lire legales: scilicet, lira regis; lira penkerd [musici primarii]; et lira optimatis: vtraque primarum dimidium libre valet, plectrum vero XII. denarios; tercia LX. denarios, plectrum IIII. denarios.

XXI. DE PRECIO MENBRORUM.

Hec sunt menbra ejusdem precii: scilicet, due manus et duo pedes, duo oculi et nares, labia et aures: precium cujuslibet horum, VI. vacce et VI. uncie argenti.
Si auris hominis abscidatur, et ea tamen audire possit, due vacce et due uncie argenti pro ea reddende sunt
Precium cujuslibet digiti manus est vacca una et uncia, argenti.
Precium pollicis est due vacce et due uncie argenti.
Precium genitalium menbrorum est VI. vacce et VI. uncie argenti.
Precium est genitalium etiam quantum omnium menbrorum.
Lingua valet quantum omnia menbra.
Precium omnium menbrorum est insimul collectum LXXXVIII. libre.
Sanguis hominis cujuslibet est XXIIII. denarii.
Precium sanguinis Christi fuit XXX. denarii; sed indignum videtur ut Dei aanguis et hominis ejusdem sit precii, quapropter hominis sanguis minoris est precii.
Dentis precium est XXIIII. denarii, sed incisivorum dentiom precium ter levatur.
Precium cicatricis que in facie hominis apparet, dimidinn libre; si in manu sit talis cicatrix, LX. denarii; si in pe&) XXX. denarii.
Siquis in capite percutiatur ita quod cerebrum appareat; vel in latere vulneratur ita [quod] intestina exeant; vel ita percutiatur ut os femoris vel brachii fractum sit: pro eorum quolibet tres libre reddantur; nam ex quolibet illorum vite ininet periculum.
Siquis ita percutiatur in capite quod ossa fracta deponantur, et de superiori parte creuuan [cranii], IIII. denarii debent r«M pro quolibet osse in vase eneo sonante; si autem ab inferior! parte creuan [cranii], IIII. denarii legales reddantur.
Siquis manu aliquem per capiilos arripuerit, pro poffiw n. denarios, pro unoquoque digitorum unum denarium ei componet.
Alii dicunt quod si aliquis aliquem traxerit per > et fecerit gualt bonwyn [depilationem], IIII. denarios legate pro unoquoque digito, de pollice VIII. denarios legales, et pro unoquoque digito denarium legalem [reddet].
Quidani dicunt, quod si non sponte feceris cicatricem in facie, non debes reddere nisi precium sanguinis quater; similiter, si in manu, duppliciter; si in pede, semel.
Si vero sponte, reddatur ei sarhaet cum precio sanguinis ter.

XXII. DE DIGNITATE PENKENEDYL [PREFECTI GENERIS] ET ALIORUM NOBILIUM.

Precium uchelvr [optimatis] qui sit penkenedyl [prefectus generis], ter IX. vacce et ter novies XX. vacce cum tribus elevationibus: sarhaet ejus est IX. vacce et totidem untie argenti cum una elevatione.
Precium menbri ejus est IX. vacce et novies viginti vacce cum tribus elevationibus.
Precium mayr [prepositi] et kinghellaur [cancellarii] est Clxxxx. vacce cum tribus elevationibus pro eorum quolibet: injuria ejus est IX. vacce et IX. uncie argenti.
Mayr [prepositus] nunquam debet fieri penkenedyl [prefectus generis] quamdiu sit mayr.
Eligat quisque suum sarhaet vel a suo penkendyl [prefecto generis] vel a sua dignitate.
Precium nobilis qui dicitur kanhwynaul, id est, qui omnino. sit Walensis, LX. tres vacce cum tribus elevationibus: sarhaet ejus est III. vacce et tres uncie argenti.
Si sub optimate sit cum occidatur, optimas debet habere ab interfectore sex vaccas.
Rex vero terciam partem pro kemell [constringente interfectorem ad justitiam] accipiat, et quicquid possit depredari in ultionem usque ad eandem horam in sequenti die.
Precium villani regis est LXIII. vacce cum tribus elevationibus: injuria ejus est tres vacce et III. uncie argenti.
Precium exulis regis est III. vacce et ter viginti uncie argenti sine elevatione: injuria ejus est III. vacce sine elevatione.
Precium exulis optimatis est dimidium precii exulis regis: sarhaet ejus est dimidium sarhaet exulis regis.
Precium exulis villani est, et sarhaet, dimidium exulis optimatis.
Precium captivi de transmarinis partibus est libra et dimidium; si de hac insula est, libra est precium ejus: sarhaet ejus est XII. denarii, sex pro tribus ulnis ad faciendara ei tunicam, et tres pro braccis, et tres pro [per]onibus et cirotecis, id est, dyrnuyl; pro vologio, id est, gwdyu [falce], I. denarius; pro fune, id est, raf, que sit XII. ulnarum, I. denarius; pro securi, I. denarius, si sit silvanus.
Sarhaet hominis cujus uxor stupratur, vel ei aufertur, elevatur ter.
Si dixerit quis ab aliquo sarhaet invenisse, ille vero negaverit, solus contra solum dictum alterius jurando negabit; at si sanguis fluxerit, vel cleis [contusio] apparuerit, se tercio jurabit, quia ilia quasi pro testibus sunt.
Tres autem sunt sanguines pro quibus nichil reddi debet: scilicet, dentium; narium; et capitis scabiosi: soluti enim sunt illi sanguines.
Si captivus liberum percusserit, manus dextra ei abscidatur, vel dominus captivi libero injuriam componat.
Sarhaet femine captive est XII. denarii.
Si fuerit gueinicaul [in ministeriis domesticis occupata],

Notae

↑ * "From a Ms. in the British Museum, Vespasian, E. M." as recorded in Ancient laws and institutes of Wales: comprising laws supposed to be enacted by Howel the Good: and anomalous laws, consisting principally of institutions which by the statute of Ruddlan were admitted to continue in force, Vol. 2. Public Record Office of Great Britain, 1841. Accessed 29 Jan 2013.

[1] * "From a Ms. in the British Museum, Vespasian, E. M." as recorded in Ancient laws and institutes of Wales: comprising laws supposed to be enacted by Howel the Good: and anomalous laws, consisting principally of institutions which by the statute of Ruddlan were admitted to continue in force, Vol. 2. Public Record Office of Great Britain, 1841. Accessed 29 Jan 2013.

[1]