Fontem paginae Roma inspicere

{{Vide discretivam|''caput Italiae''}}
{{Capsa urbis Vicidata}}
[[Fasciculus:Roma dall'aereo.JPG|thumb|Despectus in urbem.]]
{{Citatio|''Alme sol, possis nihil urbe Roma''<br/>''visere maius'' |[[Quintus Horatius Flaccus|Horatius]], ''[[Carmen saeculare]]'', 11–12}}
'''Roma'''<ref>Apud Romanos antiquos etiam ''Urbs'' nuncupata.</ref> est [[urbs]] in [[Latium|Latio]] ad [[Tiberis|Tiberim]] flumen sita, [[caput (urbs)|caput]] Latii atque [[Italia]]e. [[Roma antiqua]], quae origo et nucleus est hodiernae urbis, in [[Septem Montes Romae|septem collibus]] aedificata est. Urbs ipsa, quae est maxima Italiae, ad tricies centena milia incolarum habet, [[Urbs metropolitana Romae capitis|Roma maior]] (i.e. Roma cum vicis circumiectis) fere ter et quadragies centena milia.

In [[regio]]ne Romana orta est [[Latina lingua]], ex qua [[linguae Romanicae]] natae sunt; inter quas et [[lingua Italiana]], quae Romae totaque in Italia praevalet et [[lingua publica|rei publicae Italiae lingua]] est. 

Roma [[caput mundi]] et [[urbs aeterna]] [[litterae|litteris]] saepe appellatur. Primus quem novimus Romam urbem aeternam dixisse fuit [[Tibullus]] poeta, qui<ref>In carmine 2,5,23 s.</ref> scripsit: "Romulus aeternae nondum formaverat urbis / moenia." Atque [[Ovidius]]<ref>''[[Fasti (Ovidius)|Fasti]]'' 2.684.</ref> dixit "[[Romanae spatium est urbis et orbis idem|Romanae [sc. genti] spatium est urbis et orbis idem]]." 

Intra urbem sita est [[Civitas Vaticana]], quae est [[civitas sui iuris]] et sedes [[Dioecesis Urbis seu Romana|episcopi Romani]], qui simul est [[papa]], sive praesidium [[Ecclesia Catholica Romana|Ecclesiae Catholicae Romanae]]. Praeterea Roma sedes est [[Ordo Fratrum Hospitalis Sancti Ioannis Hierosolymitani|Ordinis Fratrum Hospitalis Sancti Ioannis Hierosolymitani]], qui ordo [[ius internationale|iuris internationalis]] est, nec non sedes quorundam conciliorum [[Nationes Unitae|Nationum Unitarum]] ([[Institutum Unitarum Nationum alimoniae et agriculturae provehendae|FAO]], [[IFAD]], et [[WFP]]).

Romae plurima [[aedificium|aedificia]] et [[museum|musea]] maximi momenti sunt, quae ab magna [[periegesis|viatorum]] [[multitudo|multitudine]] visuntur. Urbs vetus, [[Basilica Vaticana]], Civitasque Vaticana anno [[1980]] [[patrimonium totius mundi]] declaratae sunt.

== Nominis Romae notatio ==
Multae sunt sententiae et opiniones de origine nominis ''Romae.'' <ref>Claudio Rendina, ''Roma ieri, oggi, domani'' (Romae: Newton Compton, 2007), 17.</ref> Quarum in numero sunt hae:
* A nomine ''Rommylü'' ([[Romulus]]), progenie [[Ascanius|Ascanii]] atque urbis conditore.
* A ''Rumone'' sive ''Rumene'', nomine vetere fluminis [[Tiberis]].<ref>Quod sentit [[Maurus Servius Honoratus]].</ref>
* A verbo [[Lingua Etrusca|Etrusco]] ''ruma'' sive ''rumach'', fere '[[flumen]]' significante; fortasse a [[Tiberis|flumine Tiberi]] nominata sit.
* A verbo [[Lingua Graeca|Graeco]] ῥώμη (rhòme), quod '[[robur]]' significat.<ref>Quod [[Plutarchus|Plutarcho]] censebat.</ref>

== Historia ==
''Vide etiam indicem commentariorum de [[Roma antiqua]].''

=== Antiquitas ===

==== Origo urbis ====
[[Fasciculus:Die_sieben_H%C3%BCgel_Roms_de.svg|thumb|Tabula [[regionis]] cum [[Tiberis|Tiberi]] flumine et septem montibus ubi Roma condita est.]]
:''Vide etiam paginam de [[Roma condita]].''
Romam anno [[753 a.C.n.]] die [[21 Aprilis]] a [[Romulus|Romulo]] cum Remo fratre conditam esse memoria proditur. Non solum de fabula, sed etiam de tempore urbis conditae varie disputatur.<ref>John Nobel Wilford (2007), [http://www.nytimes.com/2007/06/12/science/12rome.html "More Clues in the Legend (or Is It Fact?) of Romulus,"] ''New York Times,'' 12 Iunii.</ref> Post Romulum, sex reges Romam 244 annos rexisse dicuntur, initio gente [[Latini|Latina]] ac [[Sabini|Sabina]], tum [[Etrusci|Etrusca]] oriundi. Illorum septem nomina sunt haec: Romulus, [[Numa Pompilius]], [[Tullus Hostilius]], [[Ancus Marcius]], [[Lucius Tarquinius Priscus|Tarquinius Priscus]], [[Servius Tullius]], [[Tarquinius Superbus]].

[[Historicus|Rerum gestarum scriptores]] nostri temporis putant in collibus Romanis iam ante annum [[753 a.C.n.]] nonnullos vicos fuisse et urbem conditam esse (forsitan [[saeculum 7 a.C.n.|saeculo septimo a.C.n]]), cum illi vici antiqui coniuncti essent. Sed iam antea (14000–10000 a.C.n.?) homines in regione habitavisse, ubi postea Roma orta est, ut inventa [[Palaeolithicum|Palaeolithica]] et [[Neolithicum|Neolithica]] demonstrant.<ref>Heiken, Funiciello, et De Rita 2005.</ref> Reliquiae autem insequentium temporum sedes antiquissimas obscurant.

[[Templum|Templa]] in [[Mons Capitolinus|monte Capitolino]] iam temporibus regum [[Iuppiter|Iovi]], [[Iuno]]ni aliisque diis dicata sunt. Etiam templa [[Fortuna (dea)|Fortunae]] et [[Mater Matuta|Matris Matutae]] in hodierna ''[[Area sacra di Sant’Omobono]]'' ab illo tempore ducuntur. 
Tum etiam primum [[Forum Romanum]] cum [[Regia]], [[Comitium|Comitio]] et [[Lapis Niger|Lapide Nigro]] factum est, postquam [[Cloaca Maxima]] facta aquae ex valle in [[Tiberis|Tiberim]] deductae sunt. Sed qui dicitur [[Murus Servii Tulli]], quamquam nomen sexti regis commemorat, tempore [[Libera res publica Romana|rei publicae]] post Romam a [[Galli]]s anno [[390 a.C.n.]] captam aedificatus est.

==== Libera res publica Romana ====
[[Fasciculus:Roma Plan.jpg|thumb|upright=1|Tabula Romae antiquae.]]
[[Tarquinius Superbus|Tarquinio Superbo]], ultimo [[rex|rege]], anno [[509 a.C.n.]] urbe expulso urbani [[respublica|rem publicam]] instituerunt quae ab [[senatus|senatu]] et [[consul]]ibus gerebatur citoque per [[Latium]] et reliquas Italicae paeninsulae regiones extendebatur; simul de diuturna inter [[Patricii (ordo)|patricios]] et [[plebs|plebeios]] controversia, quae civitatem in periculum adduxerat, ita decretum est, ut plebeiis [[Lex XII Tabularum|duodecim tabulae]] ac plus potentiae concederentur. [[Saeculum|Saeculis]] [[saeculum 3 a.C.n.|tertio]] et [[saeculum 2 a.C.n.|secundo a.C.n.]] [[Carthago|Carthaginiensibus]] profligatis (vide [[Bella Punica]]) per [[Mare Mediterraneum]] imperium populi Romani constitutum est: [[Magna Graecia]] Romana facta, [[Karthago]] et [[Corinthus]] anno [[146 a.C.n.]] deletae, primae [[Provincia Romana|provinciae]] constitutae sunt ([[Sicilia (provincia Romana)|Sicilia]], [[Corsica et Sardinia]], [[Hispania Romana|Hispania]], [[Macedonia (provincia Romana)|Macedonia]], [[Achaia (provincia Romana)|Achaia]], [[Africa (provincia Romana)|Africa]]).

Regibus pulsis, aedificia facta sunt quae rei publicae usui erant, sicut suggestus [[orator]]um, qui ab anno [[338 a.C.n.]] [[Rostra]] dictus est, [[Templum Saturni]] ad [[aerarium publicum]] asservandum destinatum et [[Aedes Castoris]]. A [[saeculum 4 a.C.n.|saeculo quarto]] exeunte in foro [[statua]]rum [[monumentum|monumenta]][, quae civibus excelsis laudi essent, poni coepta sunt. [[Saeculum 3 a.C.n.|Tertio saeculo]] in foro septentrionali [[macellum]] institutum est. A [[saeculum 2 a.C.n.|saeculo secundo]] primae [[basilica]]e (velut [[Basilica Aemilia]]) aedificatae sunt; eodem tempore, [[tabularium]] factum est.

==== Discrimen rei publicae ====
[[Fasciculus:Senatorenpalast_7.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Tabularium]] Romanum a [[Forum Romanum|Foro Romano]] visum.]]
A [[saeculum 2 a.C.n.|saeculo secundo a.C.n.]] ineunte, duae [[factio politica|factiones]] [[nobilitas|nobilitatis]] de rerum potentia certaverunt, [[optimates]], qui partes [[senatus]] sequebantur, et [[populares]], qui populo Romano freti rerum potiri studebant. Eodem tempore multi [[agricola]]e aere alieno coacti fundis venditis Romam migraverunt, qua de re [[latifundium|latifundia]] creverunt. [[Tiberius et Gaius Gracchus]] cum agros plebi dividere conati essent interfecti sunt. Propter bella continua [[legio Romana|legiones]] conscribebantur, quae magis imperatoribus quam rei publicae parebant. Numerus servorum in dies crescebat. 

His et aliis rebus pendentibus [[saeculum 1 a.C.n.|primo saeculo a.C.n.]] res publica bellis civilibus vexata est; primo [[Sulla]] cum [[Gaius Marius|Mario]], deinde [[C. Iulius Caesar]] cum [[Pompeius|Pompeio Magno]], denique [[Augustus|Octavianus]] cum [[Marcus Antonius|Marco Antonio]] de imperio certavit. Praeterea inter annos [[73 a.C.n.|73]] et [[71 a.C.n.]] [[Tertium Bellum Servile|Bellum Servile]] [[Spartacus|Spartaco duce]] partes Italiae devastavit. Caesar, qui [[Gallia]]m sub potestatem Romanam redegerat, adversariis victis per breve tempus solus regnavit, sed [[15 Martii|Idibus Martiis]] anno [[44 a.C.n.]] manu coniuratorum [[Marcus Iunius Brutus|Bruto]] [[Gaius Cassius Longinus|Cassioque]] auctoribus occisus est. [[Bellum Actiacum|Bello Actiaco]] ([[31 a.C.n.]]) pugnato atque Antonio terra marique victo, Octavianus solus imperium obtinuit, cumque multis honoribus decoratus tum praecipue "Augustus" a [[Senatus Romanus|senatu]] appellatus est. Ita factum est, ut Augustus non nomine quidem, sed re primus imperator Romanorum fieret.

Caesar pro antiqua [[Curia Hostilia]] [[Curia Iulia|Curiam Iuliam]] fieri iussit, pro [[Basilica Sempronia]] [[Basilica Iulia|Basilicam Iuliam]] et idem, cum [[Forum Romanum]] propter vulgi frequentiam iam nimis angustum videretur, [[Forum Iulium]] inchoavit. Hoc forum Augustus perfecit, [[Forum Augustum|Forumque Augustum]] adiunxit. Alii deinde alia fora aedificaverunt (vide [[Fora Imperatorum]]). Augustus vero gloriabatur se Romam [[marmor]]eam reliquisse, quam latericiam accepisset.<ref>[[Suetonius]], Div. Aug. 28.</ref>

==== Principatus ====
[[Fasciculus:Tempio di Marte Ultore (Roma).jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Forum Augusti]].]]
[[Fasciculus:Colosseum_in_Rome,_Italy_-_July_2007.jpg|thumb|upright=0.8|[[Amphitheatrum Flavium]] nocte visum.]]
[[Fasciculus:RomaTermeDiCaracallaPanoramica.01.jpg|thumb|upright=0.8|Reliquiae [[Thermae Antoninianae|Thermarum Caracallae]] ut ex horto adiacente visuntur (2005).]]
Augustum deinceps principes subsecuti sunt, cum Imperium Romanum magnam partem Europae ([[Hispania]]m, [[Gallia]]m, [[Helvetia]]m, [[Raetia]]m, [[Noricum]], [[Pannonia]]m, [[Illyricum]], [[Dacia]]m), nonnullasque in [[oriens|orientem]] versas regiones teneret, inter quas [[Aegyptus|Aegyptum]], [[Libya]]m, ut provinciae saltem notissimae enumerentur. [[Hadrianus]] limitem in [[Britannia (provincia Romana)|Britannia]] [[Vallum Aelium|vallo]] exstruxit, ut [[Picti]] et [[Scoti]] imperio prohiberentur; [[Germania|Germani]] autem numquam profligati sunt, quare contra eos imperii fines flumina [[Rhenus]] et [[Danuvius]] coniuncta sunt limite Germano-Raetico. Regio [[triangulum|triangularis]] inter haec duo flumina et limitem sita ''agri Decumates'' dicebantur.<ref>[[Tacitus]], ''[[Germania (Tacitus)|Germania]]'' 29.3: "Non numeraverim inter Germaniae populos, quamquam trans Rhenum Danuviumque consederint, eos qui decumates agros exercent. Levissimus quisque Gallorum et inopia audax dubiae possessionis solum occupavere; mox limite acto promotisque praesidiis sinus imperii et pars provinciae habentur."</ref> 

Illis temporibus urbs Roma iure "caput mundi" dicebatur. Urbi plus quam decena milia incolarum erant, [[Aquae ductus|aquaeductus]] abunde multis centenis [[thermae|balineorum]] aquas suppeditabant, numerosae viae urbem cum provinciis longinquis coniungebant, [[vigil]]es publici incolas ab incendiis iniuriaque tuebantur. Roma ab Augusti successoribus, etiamsi incendium urbis [[Nero]]ne imperatore hoc tardavit, novis et magnificis aedificiis ornata est. 

[[Gens Flavia|Gente Flavia]] imperante ([[69]]–[[96]]) inter alia [[Amphitheatrum Flavium]] et pars [[Fora Imperatorum|Fororum Imperatorum]] aedificata sunt. Ultimum forum [[saeculum 2|saeculo secundo]] ineunte a [[Traianus|Traiano]] imperatore perfectum est. Quo regnante imperium Romanum ad maximam terrarum magnitudinem accessit. Magnificae [[thermae]] cum ab ipso (vide [[Thermae Traiani]]) tum a successoribus factae sunt ([[Thermae Antoninianae]], [[Thermae Diocletiani]]), quae etiam [[bibliotheca]]s [[palaestra]]sque comprehenderunt. Maxima basilicarum [[Constantinus I|Constantino]] imperatore [[Basilica Constantiniana|Constantiniana]] perfecta est. Praeterea [[saeculum 3|saeculo tertio]] [[Muri Aureliani]] exstructi sunt, quoniam urbs iam pridem extra [[Murus Servii Tullii|Murum Servii Tullii]] creverat.

==== Antiquitas posterior ====
[[Fasciculus:Eroberung_roms_410.jpg|thumb|upright=0.8|Roma anno [[410]], cum ab [[Alaricus I (rex Visigothorum)|Alarico]], [[Reges Visigothorum|rege Visigothorum]], capta esset.]]
Initio [[Antiquitas posterior|antiquitatis posterioris]] Roma maximum incolarum numerum habuisse videtur; plerique ad quinquies decies centena milia incolarum fuisse coniciunt.<ref>Historiae docti incolas numero inter quadringenta quinquaginta milia et tricies quinquies centena milia aestimant. [https://web.archive.org/web/20130130090938/http://www.mandatory.com/2013/01/24/the-16-greatest-cities-in-human-history/9 Haec pagina] duodecies centena milia proponit.</ref> Paulo post urbs pondus in rebus politicis perdidit, quod imperatores aliis in locis (velut [[Ravenna]]e, [[Constantinopolis|Constantinopoli]], [[Mediolanum|Mediolani]], [[Augusta Treverorum|Augustae Treverorum]], [[Thessalonica]]e, [[Spalatum|Spalati]]) sedem regni habuerunt. Simul post [[Edictum Mediolanense]] ([[313]]) et imprimis [[Edictum Thessalonicense]] ([[380]]) ex urbe multarum religionum paulatim urbs [[religio Christiana|Christiana]] facta est; post [[Basilicae Patriarchales|basilicas papales]] quae iam a [[Constantinus I|Constantino Magno]] imperatore aedificatae sunt, ([[Basilica Vaticana]], [[Archibasilica Sanctissimi Salvatoris]], [[Basilica Sanctae Mariae Maioris]], [[Basilica Sancti Pauli extra muros]]) multaeque aliae ecclesiae ac [[monasterium|monasteria]] exstructa sunt. 

Quamquam ingens [[Muri Aureliani|Murorum Aurelianorum]] opus ad urbem protegendam exstructum erat, Roma tamen anno [[410]] ab [[Alaricus I (rex Visigothorum)|Alarico]], [[Reges Visigothorum|rege Visigothorum]] capta, et anno [[455]] a [[Vandali]]s despoliata est. Die [[22 Augusti]] [[476]], [[Romulus Augustulus|Romulo Augustulo]] ultimo imperatore ab [[Odoacer|Odoacre]] dimisso, Imperium Romanum Occidentale esse desiit. Deinde Roma ad regnum Odoacris accessit; quo autem interfecto in dicionem [[Ostrogothi|Ostrogothorum]] transiit.

Quae cum ita essent, [[aedificium|aedificia]], [[thermae]], [[aquaeductus]] etiam Ostrogothis regnantibus conservata sunt, ut [[Procopius]] refert. Circiter annum [[530]] urbi prope centum milia incolarum fuerunt. Cum autem [[Iustinianus I|Iustinianus]] imperator [[Bellum Gothicum|Bello Gothico]] ([[535]]–[[554]]) Italiam recuperari regnumque Ostrogothorum excidi iussisset, omnes fere aquaeductus deleti ([[537]]), [[Senatus Romanus|ordo senatorius]], qui patrimonium antiquitatis conservaverat, exstinctus, vita urbana paene finita est, ut urbs vix excidium effugeret. Ostrogothi quamquam anno [[546]] rege [[Totila (rex Ostrogothorum)|Totila]] Romam anno [[539]] a [[Belisarius|Belisario]] imperatore [[Imperium Romanum Orientale|Imperii Romani Orientalis]] expugnatam iterum ceperunt, postremo a Romanis tamen victi sunt. Ab anno [[554]], Roma publice iterum ad Imperium Romanum Orientale pertinebat; anno [[608]] ante [[Rostra]] in [[Forum Romanum|Foro Romano]] [[Columna Phocae]], ultimum monumentum antiquitatis, erecta est. Re vera autem [[papa]]e magis magisque disciplinam institutaque rei publicae servaverunt.

=== "Urbs aeterna" ===
Iam [[Tibullus]] poeta pro Roma epitheton "urbis aeternae" invenerat;<ref>3,5,23-24: "Romulus aeternae nondum formaverat urbis / moenia."</ref> [[Vergilius]] poeta in [[Aeneis|Aeneide]], quae mox in scholis legebatur et Romanae gentis poema [[Poësis epica|epicum]] maximi momenti habetur, [[Iuppiter|Iovem]] praedicentem facit Romam aeternam fore.<ref>Aeneis 1, 278–279: "His ego nec metas rerum nec tempora pono: imperium sine fine dedi."</ref> Etiam [[Livius]] pluries verbo aeterno utitur: "in aeternum urbe condita" (4,4,4), "beatam urbem Romanam et invictam et aeternam" (5,7,10), "urbem . . . in aeternam conditam" (28,28,11).

Etiam [[saeculum 4|saeculo quarto]] quidam scriptores Romam aeternam laudant: [[Ammianus Marcellinus]] (fere 333–post 391) affirmat Romam aeternam esse, quod virtus et fortuna in urbe condenda foedus pacis pepigissent, ut urbs post hominum memoriam permaneret.<ref>14,6,3: "Tempore quo primis auspiciis in mundanum fulgorem surgeret victura dum erunt homines Roma, ut augeretur sublimibus incrementis, foedere pacis aeternae Virtus convenit atque Fortuna plerumque dissidentes, quarum si altera defuisset, ad perfectam non venerat summitatem."</ref> [[Aurelius Prudentius Clemens]] (348–post 405) Romam Christianam perfectionem Romae Caesarum esse dixit; Imperium Romanum populos consociasse paceque Romana religioni Christianae viam parasse.<ref>Hymnus in Honorem Passionis Laurentii (Peristephon II), 413.417-434: "O Christe, . . . qui sceptra Romae in vertice locasti sanciens mundum Quirinali togae servire et armis cedere,ut discrepantum gentium mores et observantiam linguasque et ingenia et sacra unis domares legibus! Hoc destinatum, quo magis ius Christiani nominis, quodcumque terrarum iacet uno inligaret vinculo. Da, Christe, Romanis tuis, sit Christiana ut civitas."</ref>

=== Medium Aevum ===
:''Vide etiam'' [[Regiones Romae mediaevalis]]

==== Medium aevum iniens ====
[[Fasciculus:Sacre de Charlemagne.jpg|thumb|upright=0.8|[[Carolus Magnus]] die [[25 Decembris]] anno [[800]] in [[Basilica Vaticana]] antiqua coronatur.]]
[[Medium aevum|Medio aevo ineunte]] urbs a [[Langobardi]]s, [[Saraceni]]s, [[Normanni]]s obsessa, capta, spoliata est, ut maxima urbis pars destituta et vix [[Tiberis]] ripae habitatae essent. Intra muros antiquos domus habitatae cum ruinis, pratis, vineis miscebantur. Numerus incolarum usque ad annum [[700]] ad 50&thinsp;000 minutus est, anno [[1000]] fere 35&thinsp;000 incolarum in urbe habitavisse putantur, anno [[1377]] inter 15&thinsp;000 et 20&thinsp;000.<ref>Tellier 2009: 185.</ref>

Postquam [[Langobardi]] Italiam invaserunt, Roma nomine pars Imperii Romani (Orientalis) remansit, re vera autem papae aequilibrium inter Byzantinos, [[Franci|Francos]] et Langobardos tenere studuerunt.<ref>Luigi Vittorio Bertarelli, ''Guida d'Italia,'' 1925: 19.</ref> Anno [[729]] [[Liutprandus (rex Langobardorum)|Liutprandus]] rex Langobardorum [[Ecclesia Catholica Romana|Ecclesiae Catholicae]] [[Sutrium]], oppidum in [[Latium|Latio]] septentrionali situm, donavit, quo temporalis ecclesiae potestas initium fecit. Anno [[756]] [[Pippinus III (maior domus)|Pippinus III]], postquam Langobardos devicit, papae iurisdictionem temporalem [[Ducatus Romanus|Ducatus Romani]] et totius [[Exarchatus Ravennae]] tradidit, ex quo [[Dicio Pontificia|Status Pontificius]] progressus est.<ref>Ibidem</ref> Ex tunc per totum Medium aevum tres potestates de urbe regenda certaverunt: papatus, nobilitas Romana (una cum ducibus militaribus, iudicibus, senatu, populo) et reges Francici sive postea imperatores. Die [[25 Decembris]] anno [[800]] in festo [[Nativitas Iesu|Nativitatis Iesu]] [[Carolus Magnus]] Romae a [[Leo III|Leone III]] papa imperator Imperii Romani coronatus est. 

Anno [[846]] [[Arabi|Saraceni]] a [[Sicilia]] venientes, etsi ab ipsa urbe prohibiti sunt, tamen [[Ostia]]m, portum Romae, vicos in dextra Tiberis ripa sitos et basilicas Vaticanam et Sancti Pauli extra muros vastaverunt. [[Carolingorum stirps|Carolingorum]] potestate collapsa Roma [[anarchia]]e obiecta est: gentes nobiles contra papam, imperatores et inter se pugnabant. Ipse papatus ludibrium nobilitatis factus est, quod historiae [[Theodora (senatrix)|Theodorae]] et filiae eius [[Marotia]]e necnon [[Crescentius minor|Crescentii minoris]] demonstrant, illae [[concubinatus|concubinae]] et matres plurium paparum, hic potens dominus [[feudum|feudalis]], qui contra imperatores [[Otto II (imperator)|Ottones II]] et [[Otto III (imperator)|III]] pugnavit.<ref>Ibidem, p. 20.</ref>

==== Medium aevum altum ====
[[Fasciculus:Salerno_PopeGregoriousVIITomb.JPG|thumb|upright=0.8|Funeralis [[Gregorius VII|Gregorii VII]] effigies e cera ficta, [[Salernum|Salerni]] in ecclesia cathedrali exposita.]]
Res pessimi exempli huius temporis papatum, ut se ipsum restitueretur, impulerunt; electio papalis [[cardinalis|cardinalibus]] reservata, renovatio [[clerus|ordinis clericorum]] temptata est. Cum autem propugnator renovationis, Hildebrandus monachus, nomine [[Gregorius VII|Gregorii VII]] papa factus est, acris [[controversia de investitura]] inter hunc et [[Henricus IV (imperator)|Henricum IV]] imperatorem orta est. Tum Roma a [[Normanni]]s [[Robertus Guiscardus|Roberto Guiscardo]] duce, qui papae in [[Castellum Sancti Angeli (Roma)|Castello Sancti Angeli]] obsesso auxilio venit, spoliata et incendio deleta est.<ref>Ibidem</ref> 

Hoc tempore urbs libere a [[senatus|senatore]] sive [[patricii (ordo)|patricio]] administrata est. [[Saeculum 12|Saeculo duodecimo]] haec administratio sicut et in aliis urbibus [[Italia|Italicis]] in [[commune]] profecta est. Quae nova civitatis moderandae ratio familias, quae negotiatione ac mercatura divites factae sunt, potentiae participes fecit. Romae controversia de potentia inter papatum et commune acerrime arsit, cum [[Arnaldus Brixiensis]] monachus communem sustinere coepit et papa [[Eugenius III]] exsul factus est. Eugenio mortuo successor [[Hadrianus IV]] potestatem recuperavit, Arnaldus comprehensus et morte punitus est. [[Innocentius III|Innocentio III]] regnante papatus summum fastigium adeptus est; papa senatum dissolvit et uno senatore permutavit, qui ei subiectus erat.

Anno [[1266]] [[Carolus I (rex Siciliae)|Carolus I]] Andegavensis Senator declaratus est, qui cum exercitu in meridiem processit, ut iussu papae [[Stirps Waiblingensium|gentem Stauficam]] devinceret. Carolus [[Studium Urbis]], primam Romae universitatem, condidit. Illo tempore, cum cardinales [[Viterbium|Viterbii]] congregati in papa eligendo non convenerunt, cives irati eos in aedificio incluserunt, quod tecto nudaverunt, dum papa eligeretur: Ita [[conclave]] ortum est. Urbs autem rixis gentium nobilium quassata est: [[Hannibaldi]], [[Domus Gaetana|Gaetani]], [[Familia Columnensis|Columnenses]], [[Domus Ursinensis|Ursinenses]], [[Conti]] in [[castrum|castris]] suis super aedificia antiqua erectis se muniebant et inter se pugnabant, ut papatum dominarentur.

==== Medium aevum exiens ====
[[Bonifacius VIII]] (natus gente Gaetana) annum [[1300]] primum [[Iobeleus|annum sanctum]] promulgavit, quo plurimi [[Peregrinatio (religio)|peregrini]] Romam adducti sunt. Strenue dominationem papae in rebus et spiritalibus et temporalibus defendit (vide: [[Doctrina de duplici in ecclesia gladio]]), frustra tamen: [[Philippus IV (rex Francorum)|Philippus IV]] rex Francorum eum [[Anagnia]]e comprehendi iussit, quod papae causa mortis fuit. Successor eius cum rege Francorum stetit, et aulam papalem [[Avennio]]men transtulit ([[1309]]–1377). Papa absente, urbs neglecta est, donec [[Nicolaus Laurentii]], homo plebeius, rerum potitus est, qui amator Romae antiquae renascentiam imperii Romanae desiderabat; populus autem correctiones et emendationes eius reiciens, eum eiecit. [[Aegidius Albornotius|Aegidio Albornotio]] cardinale adiutore revertit, sed mox a populo necatus est. Albornotius tandem urbem, quae anno [[1377]] iterum sedes papae facta est, in potestatem papalem redegit. Reditu papae [[magnum schisma occidentale]] (1377-1418) excitatum est, quo ecclesia per quadraginta annos concutiebatur. Anno [[1418]], [[Concilium Constantiense]] schismatis finem fecit et [[Martinus V|Martinum V]] papam elegit. Quo regnante Romae saeculum coepit pacis.

=== Aevum renascentiae litterarum ===
[[Fasciculus:Tempietto di San Pietro in Montorio.jpg|thumb|upright=0.8|''Tempietto'' (Italice '[[templum]] parvum' valens) est exemplum [[architectura]]e [[Renascentia]]e ([[Ecclesia Sancti Petri in Monte Aureo]]).]]
Papae, qui usque ad [[saeculum 16|saeculum decimum sextum]] iniens rexerunt (a [[Nicolaus V|Nicolao V]], qui [[Bibliotheca Vaticana|Bibliothecam Vaticanam]] condidit, ad [[Pius II|Pium II]], [[humanista]]m et virum eruditum, a [[Sixtus IV|Sixto IV]], papa bello strenuo ad [[Alexander VI|Alexandrum VI]], corruptis [[mores|moribus]] et [[nepotismus|nepotistam]] effrenatum, a [[Iulius II|Iulio II]], [[miles|milite]] et [[patronus|patrono]], ad [[Leo X|Leonem X]]) omnes conisi sunt ut urbs aeterna pulchrior fieret, gentes suae divitiis ac potestate crescerent, [[ars|artes]] [[floruit|florerent]]. Illa aetate non iam [[Florentia]], sed Roma domicilium [[Renascentia|renascentiae litterarum ac artium]] erat. Opera magnifica sicut [[Basilica Vaticana]] (loco antiquae erecta), [[Sacellum Sixtinum]] et [[Pons Sixti]] (primus pons post antiquitatem in Tiberim factus, quamvis in fundamentis Romanis) creata sunt. Optimi illius aetatis artifices ad haec opera conficienda mercede conducti sunt, inter quos [[Michael Angelus Bonarotius]], [[Petrus Perusinus]], [[Raphael Sanctius Urbinas]], [[Dominicus Girlandaeus]], [[Lucas Signorelli]], [[Alexander Botticelli]] et [[Cosimus Rosselli]]. Roma fastigium splendoris attigit [[Iulius II|Iulio II]] (1503–1513) et successoribus [[Leo X|Leone X]] [[Clemens VII|Clemente VII]] regnantibus, quorum uterque [[Gens Medicaea|gente Medicaea]] natus est. 

Paparum [[clericus|clericorumque]] vitae ratio, [[simonia]] et venditio [[litterae indulgentiales|litterarum indulgentialium]], quibus opes ad Basilicam Vaticanam aedificandam colligerentur, multis hominibus piis odio erant et inter causas principales numerantur, quare in terris [[Germania|Germanis]] anno [[1517]] orta est [[Reformatio]] ecclesiae Christianae. Novi motus, quos [[Hieronymus Savonarola]] Florentiae incitaverat, quasi primi rerum futurarum monitus erant. Die [[31 Decembris]] [[1494]], Roma ab [[exercitus|exercitu]] [[Carolus VIII (rex Franciae)|Caroli VIII]] regis [[Francia]]e expugnata, sed mox iterum liberata est. 

Commutatio autem [[fortuna]]e incidit, cum die [[6 Maii]] [[1527]] [[miles|milites]] [[imperator]]is [[Carolus V|Caroli V]] urbem ingressi sunt et vastaverunt; hunc casum [[historicus|historici]] Italici ''il sacco di Roma'' appellant, id est [[Latine]] ''[[direptio Romana|direptionem Romae]].'' [[Landsknecti]], quorum maxima pars [[Protestantes]] erant, iam diu nulla stipendia acceperant; cupiditate effrenati et partim odio ecclesiae Romanae commoti urbem spoliaverunt, ut fere 90 partes artificiorum direptae<ref>Vide [[:de:Sacco di Roma]]</ref> et 20 000, ut putatur, pristinorum 55 000 incolarum interfecti aut morbis consumpti sint.<ref>Vide [[:it:Sacco di Roma (1527)]].</ref> Cum Papa [[Clemens VII]] in [[Castellum Sancti Angeli (Roma)|Castello Sancti Angeli]] oppugnatus die [[7 Iunii]] 1527 denique se dedisset, urbs vastata et ad paupertatem redacta, Renascentia Romae finita erat.

=== Reformatio Catholica et tempus Barocum ===
[[Fasciculus:1652 Merian Panoramic View or Map of Rome, Italy - Geographicus - Roma-merian-1642.jpg|thumb|upright=1.4|Roma a [[Matthaeus Merian Senior|Matthaeo Merian]] anno fere [[1642]] picta.]]
Post Romam direptam, [[mores]] urbani mutati sunt: Clementis VII papae successor [[Paulus III]] [[Domus Farnesia|Farnesius]] anno [[1545]] [[Concilium Tridentinum]] indixit, cuius consiliis ad effectum adducendis Reformatio Catholica sive [[Contrareformatio]], quae dicitur, profecta est. [[Ars|Artes]], antea sublimes et antiquis aemulae, nunc magis [[religio]]ni docendae serviverunt, et hominibus simplicibus facilius erant tcomprehensibiles. Ipsum Michaelem Angelum Clemens VII anno [[1534]] [[ultimum iudicium]] in Sacello Sixtino depingere iussit (confectum 1536–1541, Paulo III regnante), quo omnes horrorem direptionis Romae memorantes ad conversionem morum suorum vocati sunt.

Postquam ecclesia iterum confirmata est, Roma novis [[monumentum|monumentis]], quibus papatus restitutus celebrabatur, et permultis ecclesiis ornata est. Familiae [[nobiles]] ([[familia Barbarinorum|Barbarini]], [[Familia Pamphiliorum|Pamphili]], [[Gens Chisia|Chisii]], [[Rospigliosi]], [[Altieri]], [[Odescalchi]]) a papis ex iis oriundis adiutae palatia sua [[barocus|baroca]] aedificaverunt. Longae viae per [[vicus|vicos]] antiquos directos saepe aspectus [[obeliscus|obeliscorum]] vel aliorum monumentorum praebent. Fora fontibus sive fontanis instructa sunt. Quod barocus aspectus ad hunc diem paene immutatus asservatus est, urbs una cum [[Civitas Vaticana|civitate Vaticana]] in indicem [[UNESCO Mundi Hereditas|UNESCO Mundi Hereditatis]] relata est.

=== Tempus recentius ===
[[Fasciculus:Panorama of Trevi fountain 2015.jpg|thumb|upright=0.8|left|[[Fons Trivii]], maximus Romae fons.]]
[[Fasciculus:Breccia_di_Porta_Pia_Ademollo.jpg|thumb|upright=0.8|Copiae Italianae die [[20 Septembris]] [[1870]] [[Expugnatio Romae|Romam invadunt]].]]
[[Fasciculus:Monument à Victor-Emmanuel II.JPG|thumb|upright=0.8|[[Monumentum Victoris Emmanuelis II]].]]
[[Fasciculus:March_on_Rome.jpg|thumb|upright=0.8|[[Mussolini]] cum ducibus iter Romam facit.]]
[[Aevum Illuminationis|Aevo Illuminationis]] papae studiis archaeologicis faverunt et vitam hominum meliorem reddiderunt. Tamen potentia papatus paulatim minuta est et finis dominatus saecularis appropinquare videbatur: Anno [[1773]] [[Clemens XIV]] a potentibus saecularibus [[Iesuitae|Iesuitas]] opprimere coactus est. Annis ab [[1798]] ad [[1800]] [[Prima Res Publica Romana]] militibus [[Francia|Francogallicis]] adiuvantibus constituta est. Status papalis mense Iunio 1800 restitutus, sed mox [[Napoleo I (imperator Franciae)|Napoleone I]] regnante, provincia imperii Francici facta est, quae primo ''Département du Tibre'' (1808–10) et postea ''Département Rome'' (1810–14) appellata est. Napoleone autem dimisso, status ecclesiasticus [[Consilium Vindobonense|Consilio Vindobonensi]] anno [[1814]] iterum restitutus est.

Anno [[1849]], [[Secunda Res publica Romana]], quam inter alios [[Iosephus Mazzini]] et [[Iosephus Garibaldi]] sustentaverunt, orta, mox autem opressa est. Anno [[1861]], postquam tota fere [[Italia]] a potentiis exteris liberata est, Roma caput novae civitatis declarata est, quamquam adhuc in dicione papae erat, qui a [[Napoleo III (imperator Franciae)|Napoleone III]] rege Franciae protectus est propter principium monarchicum, quod ut custodiendum esset a Consilio Vindobonensi constitutum est. Cum anno [[1870]] propter [[Bellum Germano-Francicum]] copiae Francicae abductae essent, manus Italianae Romam per [[Porta Pia|Portam Piam]] ingressi sunt (vide: [[Expugnatio Romae]]). Anno [[1871]] Roma (post [[Augusta Taurinorum|Augustam Taurinorum]] et [[Florentia]]m) caput Italiae facta est. Clarum unitatis et regni Italiae signum monumentum nationale factum est nomine [[Monumentum Victoris Emmanuelis II]] (''Monumento a Vittorio Emanuele II'' sive ''Vittoriano'', regi [[Victorius Emmanuel II (rex Italiae)|homonymo]] dedicato) in septentrionali [[Capitolium|Capitolii]] clivo aedificatum, quod anno [[1911]] inauguratum est. [[Papa]]e et civitas Italiana per multos annos hostiliter se gerebant; papae se captivos in Vaticano dixerunt.

Paulo post [[primum bellum mundanum]] motus politicus [[Fascismus|Fascismi]] in Italia exarsit. Anno [[1922]] [[Benitus Mussolini]] [[iter Romam factum|iter Romam]], quod dicitur, fecit, novum Imperium Italianum declaravit, alias partes suppressit, cum [[Germania Nazistica]] foedus iniit. Mussolini magnas urbis partes destrui iussit, ut viae latae et fora magnifica ad renascentiam imperii Romani celebrandam aedificarentur. Numerus incolarum celeriter super 1&thinsp;000&thinsp;000 ascendit. Anno [[1929]] Romae minima mundi [[civitas sui iuris]], [[Civitas Vaticana]] nata est, cum die [[11 Februarii]] [[Lateranensia pacta]] a [[Cardinalis Secretarius Status|cardinale Secretario Status]] [[Petrus Gasparri|Petro Gasparri]] et Benito Mussolini subscripta sunt, quibus mutua inter Italiam et [[Sancta Sedes|Sanctam Sedem]] recognitio data est. 

[[Secundum bellum mundanum|Secundo bello mundano]] Romae maxima ex parte temperatum est. Tamen die [[18 Iulii]] [[1943]], cum [[Basilica Sancti Laurentii extra muros]] et vici vicini [[bomba|bombis]] Anglo-Americanis deleti sunt, plus quam 3000 incolarum necati et 11&thinsp;000 vulnerati sunt. Mussolini delapso urbs a copiis [[Germania|Germanis]] occupata et urbs libera declarata, die [[4 Iunii]] [[1944]] demum liberata est.

=== Roma hodierna ===
Post [[secundum bellum mundanum]], Roma celeriter crevit; sic dictum "[[miraculum]] oeconomicum Italianum" Romam fecit urbem iucundam, quae etiam multis [[pellicula|pelliculis]] (sicut ''[[La dolce vita]]'') scaenam praebuit. Post annum [[1990]], cum urbs plus quam 2.8 milliones incolarum nancta est, numerus incolarum decrescere coepit, quod multi extra urbem vivere malebant. Magna [[aedificium|aedifica]] extra urbem historicam erecta sunt, ut puta in vico [[E.U.R.]], qui, iam anno [[1938]] a duce Mussolini inchoatus, post secundum bellum mundanum perfectus est. Quod reliquiae [[antiquitas|antiquitatis]] non solum multis locis visibiles sunt, sed praesertim paene ubique in aedificiis et sub solo exstant, quaevis mutatio sive adaptatio (renovatio aedificiorum, aedificatio novarum viarum et [[ferrivia subterranea|ferriviae subterraneae]]) difficilis est. 

Maiores autem difficultates quam nucleus historicus suburbia saepe turpia praebent, in quibus multa scelera committuntur. Ibi post secundum bellum mundanum saepe aedificia sine auctoritate et paene nullo ordine erecta sunt. Cum vetere in urbe tot [[ecclesia]]e sint, ut conservari vix possent, in suburbiis non raro desunt. Praeterea urbi, quae olim omnibus incolis [[thermae|thermas]] vel balnearia praebebat, hodie thermae paene non sunt.

Magnus numerus hominum, qui ex toto orbe terrarum confluunt, ut reliquias antiquitatis aut sepulcra [[apostolus|apostolorum]] visant, plurimis incolis laborem et [[victus]] praebent.

== Geographia ==
=== Situs urbis ===
[[Fasciculus:Satellite view of Rome 2001.jpg|thumb|Roma a satellite visa.]]
Roma medio in Latio prope [[mare Tyrrhenum]] ad Tiberim flumen iacet, plus minusve 37 metra supra [[maris aequor]]. Tiberis pluribus flexionibus per urbem in meridiem versus fluit. In urbe septentrionali [[Anien]] se Tiberi coniungit. Vicina regio Italiane ''Campagna Romana''<ref>Nomen derivatum est ex [[Regio I Latium et Campania|Regione I Campania]], una ex undecim regionum, in quas divisa est Italia ab Augusto imperatore. [[Paretymologia]] ''campagna'' a verbo Latino ''campus'' deducit.</ref> vel brevius ''Campagna'' vocatur; planities est, quae se a Tiberi usque ad [[Circeum]] extendit.<ref>Distinguenda est ab [[Ager Romanus|Agro Romano]].</ref> A Roma in orientem versus [[Aprutium]] est, in boreo-orientem versus sunt [[montes Sabini]], in meridiem [[montes Albani]].

Prior [[provincia Romana]], nunc "Urbs metropolitana Romae capitis" appellata, in septentrionibus finitima est provinciis [[Provincia Viterbiensis|Viterbiensi]] et [[Provincia Reatina|Reatinae]], in oriente [[Provincia Aquilana|Aquilanae]] in Aprutio regione, et in meridie provinciis [[Provincia Frusinas|Frusinati]] et [[Provincia Latinensis|Latinensi]]. Maxima urbis pars in sinistra [[Tiber]]is ripa iacet.

=== Subdivisiones Romae ===
[[Fasciculus:Roma municipi (2001-2013) locator map with roman numbers.svg|thumb|upright=0.8|Pristina subdivisio Romae (2001-2013).]]
[[Fasciculus:Roma municipi locator map with roman numbers.svg|thumb|upright=0.8|Subdivisio hodierna.]]
[[Commune]] Romanum, sive ''Roma Capitale'' ('Roma capitalis'), ut nunc publice vocatur, in tres categorias divisum est: administrativam, urbanisticam, historicam (vel toponomasticam).

==== Subdivisio administrativa ====
Ratione administrativa Roma anno [[1972]] in viginti ''circoscrizioni'' (circumscriptiones) divisa est, quae numeris Latinis ab I ad XX numerantus (indicem pristinorum circumsriptionum invenies in [[:Categoria:Municipia Romae]]). Anno [[1992]] circumscriptio XIV a Roma separata et commune autonomum nomine [[Portus (Roma)|Flumen Micinum]] factum est. Postea, anno [[2001]], circumscriptiones [[municipium|municipia]] facta sunt, numeris immutatis. Anno [[2013]] ordo municipiorum mutatus est, ut fierent quindecim municipia.

==== Subdivisio urbanistica ====
Mense Iulio anni [[1977]] tota Roma divisa est in zonas sub aspectu urbano similes; quae zonae urbanisticae vocatae sunt. Municipia hodierna divisa sunt in 155 zonas urbanisticas.

==== Subdivisio toponomastica ====
Subdivisio toponomastica e 116 regionibus constat, qui iterum dividuntur, ut sequitur:
* 22 ''rioni'' sive regiones urbis (omnes inter [[Muri Aureliani|Muros Aurelianos]], [[Borgo]] et [[Prati]] exceptis; vide: [[Regiones Romae urbis]]);
* 35 ''quartieri'' sive vici (circa Muros Aurelianos);
* 6 ''suburbi'' sive suburbia (trans vicos sita);
* 53 ''zone'' sive zonae, quae una cum [[Portus (Roma)|Flumine Micino]] [[Ager Romanus|Agrum Romanum]] efficiunt.

==== Urbes finitimae ====
;Civitas
* [[Civitas Vaticana]]
;Municipia finitima
{{div col|3}}
* [[Albanum (Latium)|Albanum]], olim Alba Longa
* [[Angularia]]
* [[Ardea (urbs)|Ardea]]
* [[Burgus Sancti Gregorii]] ( interdum fortasse Aefulae)
* [[Castrimoenium]] vel Marinum
* [[Castrum Columnae]] (ad Columnam)
* [[Castrum Gandulphi]]
* [[Castrum Montis Rotundi]]
* [[Castrum Poli]] vel Castrum Pauli
* [[Castrum Sancti Petri (Latium)]]
* [[Ciampinum]]
* [[Crypta Ferrata]] 
* [[Fons Nova]]
* [[Fundus Formellum]]
* [[Fundus Scrofanum]] vel Sacrum Fanum
* [[Gazzarolum]]
* [[Guidoniopolis - Mons Celius]] (olim Castrum Monticellorum)
* [[Mons Compatrum]]
* [[Mons Portius]]
* [[Nomentum]]
* [[Praeneste]]
* [[Pedum]], deinde Gallicanus
* [[Pometia]], interdum fortasse Suessa Pometia
* [[Portus Augusti Claudii]], deinde Flumen Micinum
* [[Castrum Raiani]] 
* [[Tibur]]
* [[Trebonianum]]
* [[Tusculum Novum]] vel Frascata
* [[Vicus Baccanensis]]
{{div col end}}

=== Status caeli ===
[[Tres]] stationes [[meteorologia|meteorologicae]] Romae sunt: statio "Roma media", statio "Roma - Mons Marius", statio "Roma Urbs".
[[Clima]] Romae est [[Clima mediterraneum|mediterraneum]], [[aestas|aestates]] calidae et aridae sunt, [[hiems|hiemes]] humidae, [[aer]]e plerumque temperato, raro tamen ningit, exempli gratia annis [[1929]] et [[1985]].
[[Fasciculus:View from Stpeters bottomcropped.jpg|thumb|upright=3|center|Despectus in urbem.]]

== Monumenta ac loci delectationis ==
[[Fasciculus:Arc de titus frontal.jpg|thumb|upright=0.8|<center> SENATVS
POPVLVSQVE·ROMANVS
DIVO·TITO·DIVI·VESPASIANI·F[ILIO]
VESPASIANO·AVGVSTO</center>]]

=== Aedificia ===
{{div col|3}}
* [[Amphitheatrum Flavium]] vulgo "Colosseum" 
* [[Arcus Constantini]]
* [[Arcus Titi]]
* Basilicae patriarchales
** [[Archibasilica Sanctissimi Salvatoris]] vel Basilica Sancti Ioannis in Laterano 
** [[Basilica Vaticana|Basilica Sancti Petri]] vel Basilica Vaticana
** [[Basilica Sancti Pauli extra moenia]]
** [[Basilica Sanctae Mariae Maioris]] 
* [[Synagoga]], italiane ''Tempio Maggiore'' (Latine ''templum maius'')
* [[Castellum Sancti Angeli (Roma)|Castellum Sancti Angeli]] 
* [[Circus Maximus]]
* [[Fons Trivii]] 
* [[Fontana Tritonis]]
* [[Forum Romanum]]
* [[Forum et Mercatus Traiani]]
* [[Pantheum]]
* [[Pyramis Cestia]]
* [[Basilica Sanctae Sabinae in Monte Aventino]]
* [[Septizodium]]
* [[Universitas Romana]]
* [[Villa Borgesia]]
{{div col end}}

=== Pontes ===
* [[Ponte Vittorio Emanuele II]]
* [[Pons Sixti]]

=== Viae praeclarae ===
* [[Via dei Cerchi]]
* [[Via Salaria]]
* [[Via Sistina]]

== Societas ==
=== Progressus incolarum ===
[[Fasciculus:Romepopulation.jpg|thumb|upright=1.4|Progressus [[incola]]rum Romanarum inter annos 1750 et 2005.]]
Numerus incolarum sequentis indicis usque ad annum [[1858]] aestimatio est, annis ab 1871 ad 2001 census cuiusvis anni, anno [[2005]] ratio Instituti Nationalis Statisticae (ISTAT).
{|
| valign="top" |
{| class="wikitable"
|- style="background:#efefef;"
! Annus
! Numerus civium
|-
| 350 a.C.n. || align="right" | 30&thinsp;000
|-
| 250 a.C.n. || align="right" | 150&thinsp;000
|-
| 44 a.C.n.  || align="right" | 1&thinsp;000&thinsp;000
|-
| 120 || align="right" | 1&thinsp;000&thinsp;000
|-
| 330 || align="right" | 800&thinsp;000
|-
| 410 || align="right" | 700&thinsp;000-800&thinsp;000
|-
| 530 || align="right" | 90&thinsp;000-150&thinsp;000
|-
| 650 || align="right" | 70&thinsp;000
|-
| 1000 || align="right" | 20&thinsp;000
|-
| 1400 || align="right" | 20&thinsp;000*
|-
| 1526 || align="right" | 50&thinsp;000–60&thinsp;000 
|-
| 1528 || align="right" | 20&thinsp;000**
|-
| 1600 || align="right" | 100&thinsp;000
|-
| 1750 || align="right" | 156&thinsp;000
|- 	
| 1800 || align="right" | 163&thinsp;000
|- 	
| 1820 || align="right" | 139&thinsp;900
|-	
| 1850 || align="right" | 175&thinsp;000
|-
| 1853 || align="right" | 175&thinsp;800
|-
| 1858 || align="right" | 182&thinsp;600
|-	
| 1861 || align="right" | 194&thinsp;500
|-	
| 1871 || align="right" | 212&thinsp;432
|-		
| 1881 || align="right" | 273&thinsp;952
|-
| 1901 || align="right" | 422&thinsp;411
|- 	
| 1911 || align="right" | 518&thinsp;917
|-	
| 1921 || align="right" | 660&thinsp;235
|-	
| 1931 || align="right" | 930&thinsp;926
|- 	
| 1936 || align="right" | 1&thinsp;150&thinsp;589
|- 	
| 1951 || align="right" | 1&thinsp;651&thinsp;754
|- 
| 1961 || align="right" | 2&thinsp;188&thinsp;160
|- 	
| 1971 || align="right" | 2&thinsp;781&thinsp;993
|-	
| 1981 || align="right" | 2&thinsp;840&thinsp;259 
|-	
| 1991 || align="right" | 2&thinsp;775&thinsp;250
|-	
| 2001 || align="right" | 2&thinsp;663&thinsp;182
|-	
| 2007 || align="right" | 2&thinsp;718&thinsp;768
|-	
| 2009 || align="right" | 2&thinsp;728&thinsp;296
|-	
| 2011 || align="right" | 2&thinsp;617&thinsp;175
|-	
| 2019 || align="right" | 2&thinsp;837&thinsp;332
|}
|}
(*) Magnum schisma occidentale [[1309]]–[[1376]], [[pestis]] [[1348]]/[[1350]]<br />
(**) direptio Romana 1527 (ab exercitu vel Landsknectis Caroli V facta)

== Cultura ==
Post secundum bellum mundanum Romae [[cinematographia]] [[floruit|florebat]] et [[pellicula]]e in [[Cinecittà]] creatae toto [[orbis terrarum|orbe]] magnum exitum habuerunt, exempli gratia: ''[[La dolce vita]]'', ''[[Quo vadis (pellicula anni 1951)|Quo vadis]],'' ''[[Ben Hur]],'' etc.

Romae adhuc hodie est praeclarorum [[periodicum|diariorum]] (ut ''[[La Repubblica]]'' et ''[[Il Tempo]]'') sedes.

== Homines notabiles praesenti urbi Romae colligati ==
De hominibus antiquae Romae vide [[:Categoria:Romani antiqui|"Romani antiqui"]]

=== Romae nati ===
* [[1654]] - [[Ioannes Maria Lancisius]]
* [[1941]] - [[Helena Ornella Paciotti]]
* [[1943]] - [[Lucianus Onder]]
* [[1961]] - [[Carolus Sarandrea]], diurnarius
* [[1962]] - [[Renata Polverini]]
* [[1971]] - [[Milena Miconi]]
* [[1972]] - [[Birgitta Boccoli]]
* [[1980]] - [[Maria Anna Madia]]

=== Romae mortui ===
* [[1720]] - [[Ioannes Maria Lancisius]]
* [[1830]] (die 27 mensis Octobris) Augustus Goethe, [[Ioannes Volfgangus Goethe|Ioannis Volfgangi Goethe]] poetae filius
* [[1904]] - [[Antonius Labriola]], [[philosophus]]

=== Saecula XX et XXI ===
* [[Aldus Fabrizi]], [[histrio]]
* [[Franca Falcucci]], ministra eruditionis (1982-1987)
* [[Henricus Fermi]], [[physicus]]
* [[Anna Magnani]], actrix
* [[Albertus Moravia]], [[scriptor]]
* [[Eugenius Pacelli]], Pius XII, ultimus [[papa]] Romae natus
* [[Eugenius Scalfari]], [[diurnarius]]
* [[Albertus Sordi]], [[histrio]]
* [[Marcus Frisina]], [[musica sacra|musicae sacrae]] [[compositor]] et [[concentus magister]]

== Municipia Romae ==
{{Romae municipia}}

Praeterea haec regiones antiquae sunt:
* [[Sanctus Ioannes in Nono]], hodie [[Italiane]] ''La Storta.''

== Res oeconomicae ==
Romae multa [[diarium|diaria]] edita sunt, exempli gratia ''[[Res Publica (diarium)|Res Publica]], [[Il tempo]], [[Unitas]], [[Nuntius (diarium)|Nuntius]], [[Observator Romanus]],'' etc. Romae est sedes [[Organizatio Alimentaria et Agriculturalis|Organizationis Alimentariae et Agriculturalis]] ('''OAA''') [[Consociatio Nationum|Consociationis Nationum]] .

== Commeatus ==
Romae sunt tres [[Ferrivia subterranea|Ferriviae subterraneae]], A, B et C. Novae viae, quae C et D appellantur, modo aedificantur. Ferrivia a societate publica ''Metropolitana di Roma'' administratur.

== Administratio urbis ==
Praesens praefectus urbis est a die [[20 Iunii]] [[2016]] [[Virginia Raggi]] ([[Motus V stellarum]]). Antea urbis praefecti fuerunt: [[Ignatius Marino]] (2013-2015), [[Franciscus Rutelli]] ([[1993]]–2001), [[Gualterus Veltroni]] (2001–[[2008]]), [[Ioannes Alemanno]] (2008–2013) ([[Populus Libertatis]]). Vide etiam [[:Categoria:Praefecti urbi Romae recentes|Romae praefectos urbis]].

== Miracula ==
* Proverbio ferunt omnes vias Romam ducere. Rectius tamen est temporibus Imperii Romani antiqui omnes vias Roma ortas et in provincias varias perductas esse. Quae etiam postea in usu manebant. Via [[Medium aevum|mediaevalis]] maximi momenti erat "[[Via Francigena]]".
* Litterae ''[[SPQR|S.P.Q.R.]]'' in [[monumentum|monumentis]] scriptae et in [[nummus|nummis]] percussae significant 'Senatus Populusque Romanus'.

{{NexInt}}
* [[Cursus Marathonius Romanus|Cursum Marathonium Romanum]]
* [[Comitium]]
* [[Saxa Rubra]]
* [[Urbes Italiae]]

== Notae ==
<references />

== Bibliographia ==
* Bertarelli, Luigi Vittorio. [[1925]]. ''Guida d'Italia.'' Vol. 4. Romae: CTI. {{ling|Italiane}}
* Brilliant, Richard. [[2006]]. ''Roman Art: An American's View.'' Romae: Di Renzo Editore. ISBN 88-8323-085-X. {{ling|Anglice}}
* Coarelli, Filippo. [[1984]]. ''Guida archeologica di Roma.'' Mediolani: Arnoldo Mondadori Editore. {{ling|Italiane}}
* [[Ferdinandus Gregorovius|Gregorovius, Ferdinandus]]. ([[1859]], [[1872]]), [[1988]]. ''Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter.'' Nova editio, secunda ed. 4 vol. Monaci: Beck. ISBN 3-406-07107-4. {{ling|Theodisce}}
* Heiken, Grant, Renato Funiciello, et Donatella De Rita. [[2005]]. ''The Seven Hills of Rome: A Geological Tour of the Eternal City.'' Princetoniae: Princeton University Press. ISBN 0-691-06995-6. {{ling|Anglice}}
* Hughes, Robert. [[2011]]. ''Rome.'' Novi Eboraci: Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-307-26844-0. {{ling|Anglice}}
* Lucentini, Mario. [[2002]]. ''La Grande Guida di Roma.'' Romae: Newton & Compton Editori. ISBN 88-8289-053-8. {{ling|Italiane}}
* Mourby, Adrian. 2016. "[http://www.theguardian.com/cities/2016/mar/15/story-cities-part-2-secret-ancient-rome Story of cities #2: Rome wasn't planned in a day . . . in fact it wasn't planned at all]." ''[[The Guardian]]'' (15 Martii 2016). {{ling|Anglice}}
* Rendina, Mario. [[2007]]. ''Roma ieri, oggi, domani.'' Romae: Newton & Compton Editori. {{ling|Italiane}}
* ''Rome—Eyewitness Travel.'' [[2006]]. DK. ISBN 1-4053-1090-1. {{ling|Anglice}}
* Spoto, Salvatore. [[1999]]. ''Roma Esoterica.'' Romae: Newton & Compton Editori. ISBN 88-8289-265-4. {{ling|Italiane}}
* Tellier, Luc-Normand Tellier. [[2009]]. [http://books.google.at/books?id=cXuCjDbxC1YC&pg=PA185&dq=&hl=en&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false ''Urban world history: an economic and geographical perspective.''] PUQ. ISBN 2-7605-1588-5. {{ling|Anglice}}

== Documentarium ==
* ''The Holy Cities: Rome.'' [[2006]]. Danae Film Production, ab HDH Communications divulgatum.

== Nexus externi ==
{{Fontes geographici}}
{{CommuniaCat|Rome|Romam}}
{{Coord|41|53|35|N|12|28|58|E|display=title}}
{{Vicicitatio|Roma|Romam}}
* [[LacusCurtius]], [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Europe/Italy/Lazio/Roma/Rome/_Texts/PLATOP*/home*.html Dictionarium antiquae Romae''] (pars huius operis, Anglice, 1929) {{Ling|Anglice}}
* [[Perseus (situs interretialis)|Perseus Project]], [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0054&query=toc:head%3D%231524 ''A Dictionarium topographicum antiquae Romae''''] (omne opus, Anglice, 1929) {{Ling|Anglice}}
* Gulielmi Thayeri situs, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Europe/Italy/Lazio/Roma/Rome/churches/home.html Ecclesiae Romae] cum libris Armellini, Titi, Huelseni {{Ling|Anglice}}
* [https://web.archive.org/web/20041209215246/http://w1.131.comhem.se/~u13117202/main.htm ''Romae occultae Ecclesiae ''] {{Ling|Anglice}}
* [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2008/81/pdf/Taruashvili_Roma2007.pdf L. Taruashvili], ''Monimenta Antiquae Urbis Romae ad Artes Elegantes Pertinentia: Itinerarium Latine Adumbratum'' (liber PDF) {{Ling|Latine}}
* [http://www.comune.roma.it/was/wps/portal/pcr Situs publicus Urbis Romanae] {{Ling|Italice}}
* [https://www.romapop.it APT of the City of Rome] {{Ling|Italice}}
* [http://www.museiincomuneroma.it/ Situs proprius Museorum Romanorum] {{Ling|Italice}} 
* [http://mv.vatican.va/StartNew_EN.html Musea Vaticana] {{Ling|Anglice}}
* [https://web.archive.org/web/20061115225506/http://www.museicapitolini.org/en/index_msie.htm Musea Capitolina] {{Ling|Anglice}}

== Pinacotheca ==
<gallery>
Fasciculus:Roma-Via della conciliazione2.jpg|[[Via Conciliationis]].
Fasciculus:Santa Maria dei Miracoli and Santa Maria in Montesanto - esterno.jpg|[[Forum Populi]].
Fasciculus:Rzym Oltarz Ojczyzny.jpg|[[Ara patriae]].
Fasciculus:FontanaNettuno8.JPG|[[Fons Neptuni]] in [[Area Agonalis|Area Agonali]].
Fasciculus:Piazza esedra 051112-04.JPG|[[Res publica libera|Forum Liberae Rei Publicae]], olim, et a populo hodie quoque saepius, Esedra nuncupata.
Fasciculus:Vista Panoramica - Giardino degli Aranci.JPG|Prospectus urbis.
Fasciculus:Capitoline she-wolf Musei Capitolini MC1181.jpg|Imago lupae capitolinae, symboli Romae.
</gallery>

{{Urbes Europae maximae}}
{{Urbes Europae capitales}}
{{Capita regionum Italicarum}}
{{Capita provinciarum Italicarum}}

{{1000 paginae}}
{{Myrias|Geographia}}
{{FA stella}}

[[Categoria:Capita]]
[[Categoria:Condita 753 a.C.n.]]
[[Categoria:Loci hereditatis mundialis in Italia]]
[[Categoria:Roma| ]]
[[Categoria:Urbes milies milium incolarum]]