سۆکراتێس

سۆکراتێس
پەیکەلەک سۆکراتەسی ژ سەدسالا یەکەم، ژ موزەیا لۆوڤرە'ێ
ناڤێ راستی	Σωκράτης
ژدایکبوون	469 ب.ز.  ئالۆپەکە، ئاتینا
مرن	15 سبات 399 ب.ز.  ئاتینا
سەدەما مرنێ	حەملۆجک پۆسۆننگ (فۆرجەد سوجدە)
حەڤوەلاتی	ئاتینایا کلاسیک
پیشە	فیلۆزۆف مامۆستە نڤیسکار ەتهجست
باندۆربار	ئاناکساگۆراس پرە-سۆجراتج پهلۆسۆپهی سۆپهست
حەڤژین	خانتهپپە میرتۆ
زارۆک	لامپرۆجلەس مەنەخەنوس
دێ وو باڤ	سۆپهرۆنسجوس  (باڤ) پهاەنارەتە  (دێ)
بگوهێرە - ویکیدانەیێ بگوهێرە

سۆکراتەس یان سۆکرات (ب یەونانیا کەڤن: Σωκράτης، لات. سōکرáتēس; ب لاتینی: سۆجراتەس; 470 بز - 399 بز) فیلۆزۆفەکی یەونانیستانا کەڤنئوو روونشتڤانێ ئاتینایێ بوو.ئە و یەک ژ فیلۆزۆفێن هەری بباندۆر یێن هەموو دەمانئوو وەک باڤێ فەلسەفەیا رۆژاڤایێ تێت هەسباندن. سۆکراتەس یەکەم کەس بوو یە کو ەتیکئا نی ناڤ فەلسەفەیا کو بەری هنگێ ب فەلسەفەیا سرشتیئوو فیزیکێ داگرتی بوو.

حەمووئا رمانجا فەلسەفەیا سۆکراتەس باشترکرنا مرۆڤان بوو. وی خوەست ب پرسینێ وسان بکە کو خەلک تێگهێن درست پەیدا بکە داکو بگهە زانینا راست. سۆکراتەس باوەر دکر کو گەر مرۆڤ ب راستی بزانە قەنجی چ یە، مرۆڤ دێ وێ بکە.

سۆکراتەس ب خوە ت جار فێرەئوو باوەریێن خوە نەنڤیسین لێئە و ب رێیا دیداکتیکێ فێری خەلکێ دکرن. لێ ناڤدارترین شاگردێ وی، پلاتۆنی گەلەک ژ دیالۆگئوو قەزیێن وی یێن ب خەلکێ رە نڤیسین.

ژیان

سۆکراتەس وەک کەس ب پرانی مینا رازەک دیرۆکی مایە. وی ب خوە ت تشت نەنڤیسیە لۆما هەر تشتا کوئە م ژ وی دزانن، ژ کەسێن دن ژ مە رە مایە. ب تایبەتی پلاتۆنی، کسەنۆفۆنی، ئاریستۆفانەسیئوو هن هەڤدەمیێن وی یێن دن ل سەر وی نڤیسیە. گاننانتۆن هەموو گۆتنێن هەڤدەمیێن سۆکراتەسی یێن ل سەر وی د پرتووکا خوە سۆجراتسئە ت سۆراتجۆروم رەلقواە دە بەرهەڤ کرنە.

گەلەک پرسگرێک د ڤان گۆتنێن ل سەر سۆکراتەس دە هەنە،ئوو دژوارئە بێت زانین کا کیژان ژ وانئا گاهیان راستئوو کیژان ژی بێبنگەه ن. بۆ نموونە، ئاریستۆفانەس ساتیریست بوو لۆما بەلکی پررانیا گۆتنێن وی یێن ل سەر سۆکراتەسی تنازی، زێدەباری یان ژی دەرەو بن. حەرچ پلاتۆنئە ، وی ژی وەک یەونانیێن سەردەما خوە بئا زادی رامان، تەۆریئوو باوەریێن خوە دخستن دەڤێ سۆکراتەسی.

پەیکەلتراش، شەررڤانئوو فیلۆزۆف

باڤێ سۆکراتەسی، سۆفرۆنیسکۆس پەیکەلتراشئوو دیا وی فاینارەتە ژی پیلک بوو. سۆکراتەس ژی پێشی وەک باڤێ خوە پەیکەلتراش بوو لێ پاشی زوو بوو سۆفیست.ئە و باش د خوەندنێ، نڤیسینێ، ژیمناستیکێئوو موزیکێ دە هاتبوو پەروەردەکرن.

ل گۆر دیالۆگان، سۆکراتەسی تەنێ دو مامۆستە هەبوو: رێزمانناس پرۆدیکۆسئوو هەروها دیۆتیما یا کو قەشە-ژنەک مانتینەیی بووئوو سۆکراتەس فێری ەرۆسێئا نکو ەڤینێ دکر. ژ گەلەک دیالۆگان دیارئە کو سۆکراتەسی های ژ تەۆریێن پارمەندەسیئوو ئاناکساگۆراسی یێن هەڤدەمیێن خوە هەبوو. چاڤکانیێن دیرۆکی ب گەلەمپەری وان هەردویان وەک مامۆستەیێن سۆکراتەسی دهەسبینن.

دیرۆکناس تهوکیددەس د پرتووکا خوە جەنگا پەلۆپۆنی دە دبێژە کو سۆکراتەس ژی بەشداری جەنگئوو شەررڤان دبوو. وی سەربازیا خوە یا دو-سالی هێ د جوانیا خوە دە کربوو.ئە و د هێزێن پەیادە یێن ب گرانی چەککری دە شەررڤان بوو. تێت باوەرکرن کو وی د جەنگان دە گەلەک قەهرەمانی کرن لێ نەدخوەست شانئوو شەرەفئوو ناڤداری ببە پارا وی لێ هەر نەفبچووکی دکر. تێ باوەرکرن کو وی تا کسەنۆفانەس ب خوە ژی ژ مرنێ خلاس کر.

تام نە دیارئە کو سۆکراتەس چ کار دکر داکو ژیارا خوە مسۆگەر بکە. دیارئە کو وی کەدئوو کەسپ نەدکر لێ خویا یە کو ب تەمامی کارێ دەستان یێ بنەمالا خوە ب جه نەهێلا. حن چاڤکانی باوەر دکن کو وی د بەر هن کارێن دن رە پەیکەل بۆ ئاکرۆپۆلیسێ چێدکرن. پلاتۆن دبێژە کو سۆکراتەسی قەبوول نەدکر کو خەلک بۆ مەاشێ پەروەردەکاریێ بدیێ ژ بەر کو سۆکراتەسی فێرکرنا خەلکێ وەکئە رکەکی ژ خوە رە ددیت. لێ کسەنۆفۆن د پرتووکا خوە یا ب ناڤێ جەژن دە دبێژە سۆکراتەسی موچەیێ خوە ژ شاگردێن خوە وەردگرت،ئوو ئاریستۆفانەس ژی سۆکراتەسیئوو هەڤالێ وی خایرەفۆنی (کهارەفۆن) وەک مامۆستەیێن دبستانەک سۆفیزمێ ددە پێش مە. نە دوورئە کو سۆکراتەس بئا لیکاریا دۆستێن خوە یێن مالدارئوو هێزدار یێن وەک ئالکیبیادەسی ژی ژیارا خوە دکر.

لێ چاوان بە ژی، سۆکراتەس بوو یەک ژ مەزنترین فیلۆزۆفێن هەموو سەردەمان. ل گۆر پلاتۆنی، ژیانا سۆکراتەسی یا فەلفەسی ژ دل هنگێ دەست پێ کر دەما کو دۆستێ وی کایرەفۆنی ژ ئۆراکەلێ دەلفۆیێ پرسی کا گەلۆ ت کەسێ ژ سۆکراتەسی هشمەندتر هەیە. ئۆراکەلی گۆت نا. سۆکراتەس ماتئوو ئە جێبگرتی ما ژ بەر کو وی خوە هشمەندئوو باقل نەدهەسباند. لۆما پشتی گۆتنێنئۆ راکەلی، سۆکراتەس دەست ب گەررینا کەسێن ژ خوەئا قلدارتر کر.ئە و رابوو ل بازاررئوو ناڤ مرۆڤان هاتئوو چوو ل گەل هەموویان کەت سوهبەتئوو نیقاشان. د نیقاشئوو گەنگەشەیان دە وی هەموو زانینا خەلکێ یا ل سەر کا چ قەنجئوو چ ژی خرابئە خست بەر پرسئوو گومانان.ئا رمانجا وی نە پووچکرنا باوەریا خەلکێ لێ دیتنا راستیێ بوو. وی تەکنیکەک نیقاشکرنێ بۆ خوە درست کر کو پاشیئە م ب ناڤێ مەتۆدا سۆکراتەسی دناسن. د ڤێ تەکنیکێ دەئە و ب خوە خوە ل نەزانیێ ددانەئوو داخوازا فێرکرنێ ژ خەلکێ دکە. سۆکراتەسیئە ڤ مەتۆدئا نکو ازینە ب تایبەتی بۆ ڤەکۆلینا باوەریێن سنجیئا نکو ەخلاقی یێن سەردەما خوە ب کار دانی. ژ بەر وێ یە سۆکراتەس وەک باڤێ ەتیکێئوو فەلسەفەیا سنجی تێت ناسین.

سۆکراتەس ب تایبەتی دژی سۆفیستان بوو. ب باوەریا ویئا رمانجا سۆفیستان نە پەیداکرنا راستیێ لێ تەنێ بسەرکەتنا د نیقاشان دە بوو. حەروها سۆفیستان دگۆت کو ت راستیا بێگومان نینە لێ سۆکراتەس ب توندی دژی وێ باوەریێ بوو. لێ ب چاڤێن خەلکێ سۆکراتەس ژی یەک ژ سۆفیستان بوو.

دارزاندنا وی

قەدەها ژەهرێ ژ سۆکراتەسی رە تێت (دانەل نجهۆلاس جهۆدۆوەجک)

مرنا سۆکراتەسی (ژاجقوەس-لۆوس داڤد، 1787)

خەلک ژ بەر ژیریئوو ئا قلداریا سۆکراتەسی ژێ هەسوود بوو،ئوو خەلک ژ زیرەکیا وی یا نیقاشێئوو تەکنیکا وی یا بێشەرم گەلەک کەسئا جزئوو بێزار دکرن. وی بئا سانی ب کەسێن خوە مەزن دکرن ددا زانین کائە و نەزانئوو ئە همەق ن. لۆما کەسێن کو د نیقاشان دە ل هەمبەری وی تێک دچوون، زلم یان ژی گالتە پێ دکرن. سۆکراتەسی هەر تشت دخست بەر پرسئوو گومانانئوو بێگومانئە ڤ نە ب دلێ دەستهلاتدارێن وێ دەمێ ژی بوو ژ بەر کو خەلکێ چاڤ ل وی دکرئوو سەرنەرمی نەدکر.

تالیێ دەستهلاتدارێن ئاتینایێئە و ل سەر داخوازا هن هەلبەستڤانان، کەدکارانئوو رەتۆران گرت ژ بەر کو سۆکراتەسیئە و دابوون شەرمێ. تاوانێن کو هاتنئا ڤێتن سەر سۆکراتەسی یەک ژێ "خرابیکارێ کو جوانان دهەررمینە"ئوو یەک ژی هەنەککرنا ب خوەدایان بوو "ژ بەر کوئە و نە خوەدایێن دەولەتێ لێ یێن خوە دپەرێسە". سۆکراتەس خوە نەپاراست لێ رابوو زێدەترئا وایێ خوە یێ بەرێ دۆماندئوو ئا تینایی ژ بەرێ ژی زێدەتر بێنتەنگ کرن. لۆما د جڤاتا مێرێنئا زاد دە ب 280 دەنگان دژبەری 221 دەنگان برریار هات دان کو دڤێئە و بێت کوشتن. سۆکراتەس هات نەچارکرن کو قەدەهەک ژەهرێ ڤەخوە.

ئارمانجا دۆزگەران پێشی نە کوشتن لێ ترساندنا سۆکراتەسی بوو. پاشی گەلەکان سەدەمێ تێکچوونا سۆکراتەسی یا ل دادگەهێ کریەئە و کو سۆکراتەسی ت پاراستنەک باش بۆ خوەئا مادە نەکربوو. پشتی وی ب سەدسالان فیلۆزۆفان پاراستن ب وێ هێجەتێ نڤیسینە. یا ژ هەموویان ناسکریتر ئاخفتنا خوەپاراستنا سۆکراتەسی یا پلاتۆنی نڤیسی یە.

پرسا هەبوونا سۆکراتەسی

حن کەسان پێشکێش کریە کو سۆکراتەس تەنێ کەسەک خەیالی یە کو پلاتۆنیئا فراندیەئوو کسەنۆفۆنیئوو ئا ریستۆفانەسی ژی ژێ وەرگرتیە ناڤ نڤیسێن خوە ژ بەر کو وان ب خوە نەوێریایە وان گۆتنێن خوە ببێژن لۆما خستنە دەڤێ کەسەک تنەیی. لێ ت بنگەهەک خورت بۆ ڤێ باوەریێ نینە ژ بەر کو هێ ژ بەری مرنا سۆکراتەسیئوو بەری پلاتۆن دیالۆگێن خوە ب نڤیسە،ئا ریستۆفانەسی پرر ب نەباشی ل سەر وی دنڤیسی.

مەتۆدا سۆکراتەسی

سۆکراتەس سوهبەتێ دکە

گرنگترین دیاریا سۆکراتەسی بۆ فەلسفەیێ مەتۆدا وی یا پرسینئوو فێرکرنا ب رێیا دیالۆگێ یە. ژێ رە مەتۆدا سۆکراتەسی (ەلەنخۆس،ئە لەنکهۆس) تێت گۆتن.ئە ڤ مەتۆد بۆ نەهێلانا هیپۆتەزان تێت بکارانین داکو تەنێ هیپۆتەزێن هەری خورت بمینن پشتی کو هیپۆتەزێن قەلس ژ بەر ناکۆکیان تێنئا ڤێتن. بنگەهێ مەتۆدا سۆکراتەسیئە وئە کو بکارینەرا/ێ مەتۆدێ کۆمەک پرسان دکە داکو لۆژیکا کەسێن پرس ژێ تێن کرنئوو فاکتایێنئە و باوەر دکن بێن جەررباندن.ئە ڤ پرس وسان دکن کو باوەریێن کەسا/ێ بەرسڤا پرسان ددە دیار ببنئوو بێت زانین کائە و چ مەتۆدانئوو چ لۆژیکێ د رامینا خوە دە ب کار تینە.

مەتۆدا سۆکراتەسی هەروها ب "مەتۆدا پیلکیێ" (ماەوتکۆس) ژی تێت ناسین. وەک تێت زانین، پیلکئە و کەسئە یائا لیکاریا ژنەکێ دکە داکو زاررۆکا/ێ خوە بوەلدینە. سۆکراتەس ژی باوەر دکر کو راستی د مرۆڤی ب خوە دە یە لێ دڤێئا لیکاریا وی بێت کرن داکو وێ زانینێ بوەلیدینەئا نکو ژ خوە پەیدا بکە. پرسکەر وسان راستیێ ژ کەسا/ێ ژێ تێت پرسین "دوەلدینە"ئوو ب ڤیئا وایی وی فێر دکە.ئە ڤ تەک مەتۆدا کلاسیکئە کو تێت زانین ب راستی ژی رامانوەرێن سەربخوە دافرینە.

سۆکراتەسیئە ڤ مەتۆدا خوە ب تایبەتی بۆ ڤەکۆلینا باوەریێن سنجی ب کار دانی. لۆما سۆکراتەس نەمازە وەک باڤێ ەتیکێئوو فەلسەفەیا سنجی تێت ناسین.ئە و ب ڤێ مەتۆدێ پێ هەسی کو خەلک ڤان قەنجیان دەجبینە: دینداری، هشمەندی، نەفسبچووکی، وێرەکیئوو دادپەروەری. سۆکراتەسی هەر دگۆت کو ژیان بێیی لێکۆلینئوو ڤەکۆلینان (دیالۆگان) نە هەژی ژینێ یە.

فەلسەفەیا وی

نەئا سانئە باوەریێن فەلسەفی یێن سۆکراتەسی یەک ب یەک بێن پێشکێشکرن ژ بەر کو وی ب خوە ت تشتێ خوە یێ نڤیسی ژ مە رە نەهێلایە. لۆمائە م نەچار ن خوە بسپێرن گۆتنێن پلاتۆنیئوو کسەنۆفۆنی یێن ل سەر سۆکراتەسی لێ مخابنئە ڤ گۆتن ژی جارنە ب ناکۆکیان داگرتی نە. باوەریێن سۆکراتەسی ب خوە ب هەزاران سالان بوونە گەنگەشەیێن دژوار یێن فەلسەفیئوو پرر شەررەنیخ ل سەر هندێ هەبوویە کا گەلۆ کیژان ژ ڤان گۆتنێن پلاتۆن دبێژە ب راستی یێن سۆکراتەسی نەئوو کیژ ژی پلاتۆنی ژ نک خوە ڤە لێ زێدە کرنە. کێم گرۆڤ (دەلیل) هەنە بۆ کوئە م بزانن کا کیژ باوەری یێن کێ ژ هەردویان ن. بۆ نموونە، نە گەنگازئە بێت زانین کا فێرەیائی دەایی باوەریا پلاتۆنی یە یان هێ سۆکراتەسیئە وئا فراندبوو.

سۆکراتەس د نیگارا رافاەلی دبستانائا تینایێ دە

حن کەس باوەر دکن کو سۆکراتەس ب خوە نە خوەدیێ هن هەلوەستئوو نەرینان بوو کو بخوەستا وان ل سەر خەلکێ بسەپینە لێ تەنێ دخوەست ب رێیا سوهبەتان وان ژ خوە ب خوە بدەئا گادارکرن. لێ د ڤێ یەکێ دە ژی یەکدەنگیەک د ناڤبەرا ڤەکۆلەرێن سۆکراتەسی دە پەیدا نەبوویە.

لێ تشتا کو فیلۆزۆف ل سەر فەلسەفەیا سۆکراتەسی یەکدلئوو یەکدەنگ نئە وئە کو سۆکراتەسی باوەر دکر کو مرۆڤ قەت نە هەوجەیی لێکۆلینئوو زانستێن سرشتی نە لێ پێدڤیا وان ب گۆتووبێژێن ل سەر سنجئوو ئە خلاقی هەیە. بنگەهێ ڤەکۆلینێن وی گۆتنا ئۆراکەلێ دەلفۆیێ "خوە بناسە" بوو. سۆکراتەسی گەلەک ژ رامانێن خوە یێن زێررین نە ب رێیا فکرینا ب تەنێ لێ ژ سوهبەتێن ل گەل خەلکێ پەیدا کرن. حەرچ سۆکراتەس نە ل سەر تەنێ مژارەکێ یان چەند مژاران دانووستاندن دکر لێ پررانیا گۆتووبێژێن وی ل سەر هندێ بوون کا گەلۆ مرۆڤێ چاوان قەنجئە ئوو چێترینئا وایێ دەستهلاتداریێ بۆ برێڤەبرنا خەلکێ چ یە.

زانین

سۆرکاتەسی گەلەک گرانی ددا وێ یەکێ کو "ەز ب خوە ت نزانم".

سۆکراتەسیئە ڤ گۆتن وەک بنگەهێ هشمەندیێ بۆ باوەریێن سنجیئە خلاقی ب کار دانی. سۆکراتەس ب سوهبەتێن خوە یێن ل گەل خەلکێ گهشت ڤێ باوەریێ ژی. سۆکراتەس پێ دهەسی کو سوهبەتکەرێن ل گەل وی ت نەدزانی لێ باوەر دکر کو پرر زانا نە. سۆکراتەسی باوەر دکر کوئە گەرئە و بزانە کو ت تشتی نزانەئە ڤ تێت وێ واتەیێ کوئە و تشتەکی دزانە لێ خەلک تەنێ باوەر دکە کو پرر زانا نە لێ د راستیێ نەزان ن.

لێ دیسان ژی سۆکراتەس د وێ باوەریێ دە بوو کوئە و خوەدیێ زانینەکێ یەئا نکو "هونەرائە ڤینێ"ئوو "ەڤاندنا هشمەندیێ"ئا نکو فەلسەفەیێ. سۆکراتەسی باوەر دکر کوئە ڤین نە هەزکرنا ژ کەسەکی لێ ژ هشمەندیێئا نکوئا قلداریێ، زانینێئوو قەنجیێ یە. سۆکراتەسی نەدگۆت کوئە و ب خوە هشمەندئە لێ باوەر دکر کوئە و دزانە دڤێ مرۆڤ ب کیژان رێیێ ڤە بمەشە داکو ببە هشمەند.

د پرتووکا کسەنۆفۆنی یا ب ناڤێ جەژن دە سۆکراتەس خوە دشبینە پیلکەکێئا نکو ژنا کو د وەلدینا زاررۆکێ دەئا لیکاریا دیا وێ دکەئوو دبێژە کوئە ز ب خوە ژ رامانان ستەور (ژنا یانئا ژەلان کو زاررۆک ژێ ناوەلدن) م لێ دکارم ب رێیا سوهبەتانئی دەایان ب خەلکێ دبمئا فراندن.

قەنجی

سۆکراتەسئوو ئالکبیادەس (ژ نیگارا دە فگورس ڤەنەرس یا فرەدرجه کارل فۆربەرگ)

سوهبەتەک پرر گەلەمپەر یا د فێرکرنا شاگرتان دە ل سەر هندێ بوو کا مرۆڤێ قەنج دڤێ چاوان بەئا نکو دڤێ مرۆڤی چ تایبەتمەندیێن قەنج هەبن. ب باوەریا سۆکراتەسی بەرزترین قەنجیئە وئە کو مرۆڤ ژ راستیێئوو تێگهشتنێ خەمخوەر بەئوو باشترینئا وایێ ژینێئە وئە کو مرۆڤ خوە د زانینێ دە پێش بخەئوو نە هەموو هێزا خوە بدە بەرهەڤکرنا مالێ دنیایێ. سۆکراتەسی دگۆت کو دەولەمەندی قەنجیێ ب خوە رە ناینە لێ قەنجی دەولەمەندیێ ژی ددە.

ب باوەریا سۆکراتەسی زانینئوو قەنجی زەفت ب هەڤ ڤە گرێدایی نە. قەنجی ب خوە زانینئە ژ بەر کوئە گەر مرۆڤ بزانە قەنجی چ یە، مرۆڤ دێ ل گۆر وێ ب زانەتی بخەبتە. مرۆڤێ قەنجئە وئە کو ب کارێ خوە، نە تەنێ ب نەرینئوو هەلوەستێن خوە، قەنجئە .

گرێدانێن دەرڤە

• سۆکراتەس – ب.ز. 469-399 - ژ مالپەرا فەلسەفەڤان ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-14 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• وەک حەلوەستەکی شکپارێزی/سۆکراتەسی - ژ مالپەرا فەلسەفەڤان ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-13 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• ئاخافتنا داوی یا سۆکراتەس/ب.ز. 469-399 - ژ مالپەرا فەلسەفەڤان ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-04-11 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• د رامانێن سۆکراتەس دە شکپارێزی- ژ مالپەرا فەلسەفەڤان ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-03-14 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• د رامانێن سۆکراتەس دە تێگەها ‘باش’- ژ مالپەرا فەلسەفەڤان ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-04-06 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• تایبەتمەندیێن فەلسەفەیا سۆکراتەس - ژ مالپەرا فەلسەفەڤان ^{گرێدانائا رشیڤێ 2016-04-12 ل سەر وایباجک ماجهنە}