بەرلین
بەرلین
بەرلن  | |
|---|---|
باژارێن پایتەخت | |
| بەرلن | |
 دیمەنەک ژ باژێر | |
 ئالا  جۆاتئۆ فئا رمس | |
بەرلین ل سەر نەخشەیێ | |
  بەرلین | |
| کۆۆردینات: 52°31′بک 13°23′ره / 52.517°بک 13.383°ره | |
| پارزەمین | ئەورۆپا |
| دەولەت | مارگراڤاتەئۆ ف براندەنبورگ، براندەنبورگ-پروسسا، کەیانیا پرووسیایێ، نۆرته گەرمان جۆنفەدەراتۆن، ئیمپەراتۆریائا لمانی، کۆمارا وەمارێ، ئالمانیایا نازی، سۆڤەتئۆ ججوپاتۆن زۆنەئۆ ف گەرمانی، کۆمارا دەمۆکراتیکئا ئا لمانیایێ، ئالمانیا |
| پایتەختا |
|
| دەمائا ڤابوونێ | 1244 |
| ئیداری | |
| • شارەدار | کا وەگنەر (یەکیتیا دەمۆکراتێن خرستیانئا ئا لمانیایێ، 2023–) |
| قادا رووەردێ | |
| • گشتی | 891.12 کم2 (34.406 سق م) |
| بلنداهی | 34 م (112 فت) |
| نفووس | 3.755.251 (2022) |
| دەم |
|
| کۆدا تەلەفۆنێ | 030 |
| پلاکایائە رەبەیێ | ب، I |
| مالپەر | ووو |
بگوهێرە - ویکیدانەیێ بگوهێرە | |
بەرلین، پایتەختئوو باژارێ ئالمانیایێ یە کو ژئا لیێ رووەردئوو نفووسێ ڤە باژارێ هەری مەزنێ ئالمانیایێ یە. ب 3.700.000 شێنیێن خوە ل گۆری نفووسا د ناڤ سینۆرێن باژێر دە یە، باژارێ هەری قەرەبالخێ یێ یەکیتیائە ورۆپایێ.[1] بەرلین یەک ژ شازدەهئە یالەتێنئا لمانیایێ یەئوو ژئا لیێئە یالەتا براندەنبورگێ ڤە هاتیە دۆرپێچ کرنئوو ب پۆتسدام، پایتەختا براندەنبورگێ ڤە گرێدایی یە. ناڤەندا باژێرئا بەرلینێ کو نفووسا وی دەردۆرا 4.500.000 کەسئە ، پشتی روهر دەڤەرا دویەمئێ هەری قەرەبالخێ ل ئالمانیایێ یە.[2] حەرێما پایتەخت بەرلین-براندەنبوورگێ ب قاسی 6.2 میلیۆن نشتەجه لێ دژیئوو پشتی هەرێمێن رەین-روهرئوو رەین-مان سێیەم هەرێما مەترۆپۆلێ یا ئالمانیایێ یە.[3]
دیرۆک[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
سەدسالێن 12انئوو 16ان[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
دەلیلێن هەری کەڤنئێ ن نشتەجهبوونێن ل دەڤەرا بەرلینائی رۆ بەرماهیێن بنگەها خانیەکی یە کو د سالا 1174ان دە یە، کو د کۆلاندنێن ل بەرلینێ متتە دە هاتنە دیتن.[4] دەلیلەک دن ژی ستونەکی دارینئە کو تێ پێشبینیکرن ژ سالا 1192ان ڤە مایە.[5] یەکەم تۆمارێن نڤیسکی یێن باژارێن ل دەڤەرا بەرلینائی رۆ د داویا سەدسالا 12ان دە پێک هاتنە. بەشا ناڤەندی یا بەرلینێ مرۆڤ دکارە هەتا دەما 2 باژارۆکان بشۆپینە. جöللن ل سەر فسجهەرنسەل یەکەم جار د بەلگەیێن سالا 1237ان دە تێ بەهس کرنئوو بەرلین، ل سەرانسەرێ سپرەە یا کو نها ژێ رە نکۆلاڤەرتەل تێ گۆتن، د بەلگەیێن سالا 1244ان دە تێ بەهسکرن.[6] سالا1237 وەکی سالا دامەزراندنا باژێر تێ پەژراندن. حەر دو باژارۆک دەسپێکێ ب دەمێ رە تێکلیێنئا بۆریئوو جڤاکی یێن نێزیکئا ڤا کرنئوو ژ دو رێیێن گرینگئێ ن بازرگانیێ ڤا Iمپەرئوو ژ بروگەس بەر ب نۆڤگۆرۆدێ ڤە سوود وەرگرتن.[7]
د سەدسالا 15ان دە، شوونگرێن وی بەرلین-جöللن وەکی پایتەختا مارگاریئا ڤا کرنئوو ئە ندامێن پاشینئێ ن مالباتا حۆهەنزۆللەرن، پێشی وەکی هلبژێرێن براندەنبورگێ، پاشێ وەکی قرالێن پرووسیایێئوو د داویێ دە وەکیئی مپەراتۆرێنئا لمان، هەیا سالا 1918ان ل بەرلینێ هکووم کرن. د سالا 1443ان دە، فرەدرجه II Iرۆنتۆۆته دەست بئا ڤاکرنا قەسرا نوو یا کەیانیێ ل باژارێ دویەم بەرلین-جöللن کر. خوەپێشاندانێن وەلاتیێن باژێرئێ ن ل دژیئا ڤاهیێ د سالا 1448ان دە، د "خەمگینیا بەرلینێ" دە ("بەرلنەرئو نوللە") ب داوی بوو.[8]ئە ڤ خوەپێشاندان ب سەر نەکەتئوو وەلاتیان گەلەکئی متیازێن خوە یێن سیاسیئوو ئا بۆری ژ دەست دان. پشتی کو قەسرا کەی د سالا 1451ان دە قەدیا، هێدی هێدی دەست ب کار کر. ژ سالا 1470ان پێ ڤە،ئا لبرەجهت IIIئا جهللەس، بەرلین-جöللن بوو روونشتگەها نوو یا کەیانیا باژێر.[9]
سەدسالێن 17انئوو 19ان[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
شەرێ سی سالی یا د ناڤبەرا سالێن 1618انئوو 1648ان دە باژارێ بەرلینێ وێران کر. سێیەک ژ خانیێن وێ خەرا بوونەئا ن وێران بوونئوو باژێر نیڤێ نفووسا خوە وندا کر.[10] فرەدرجه وللام، کو وەکی "حەلبژێرێ مەزن" تێ زانین، د سالا 1640ان دە ل جهێ باڤێ خوە گەۆرگە وللام دبە هکومدا، سیاسەتەکە پێشڤەبرنا کۆچبەریئوو تۆلەراسیۆنا دینی دا دەستپێکرن. د سالا 1685ان دە ب فەرمانا پۆتسدامێ رە، فرەدرجه وللام مافێ پەنابەریێ ژ حوگوەنۆتێن فرەنسی رە پێشکێش کر.[11] د سالا 1700ان دە ژ بەر کۆچبەریا حوگوەنۆت، ژ سەدی 30یێ نشتەجیهێن بەرلینێ فرانسی بوون.[12]
دامەزراندنا هەر دو دەولەتێنئا لمان تانسیۆنا شەرێ سار زێدە کر. بەرلینا رۆژاڤا ژئا لیێئا خائا لمانیایا رۆژهلات ڤە هاتبوو دۆرپێچکرنئوو ئا لمانیایا رۆژهلات بەشا رۆژهلات وەکی پایتەختا خوەئی لان کر. لێئە ڤئی لانکرن ژئا لیێ هێزێن رۆژاڤایی نەهاتە ناسکرن. ژ بەر کو فرەدرجه III، حلبژێرێ براندەنبورگێ، خوە وەکی کەی فرەدرجه I ل پرووسیائی لان کر، سالا 1701ێ دە، دەولەتا دوالی یا کەیانیا پرووسیایێئا ڤا دبەئوو بەرلین دبە پایتەختا کەیانیا نوو.ئە ڤ یەک ژبۆ باژێر هەولدانەک سەرکەتی بوو کو یەکەم جار بوو باژار دەست ب مەزنبوونێ کر. د سالا 1709ان دە بەرلین ب چار باژارێن جöللن، فرەدرجهسوەردەر، فرەدرجهستادتئوو دۆرۆتهەەنستادت رە د بن ناڤێ بەرلین، "حاوپت-ئو ند رەسدەنزستادت بەرلن" دە بوویە یەک.
ئەردنیگاری[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
بەرلین ل باکورێ رۆژهلاتێ ئالمانیایێ یە، ل دەڤەرەک دارستانێن چۆلێ یێن نزمئێ ن ب تۆپۆگرافییەک ب گرانی رووتئە ئوو بەشەک ژ دەشتائە ورۆپایا باکورئا بەرفرەهئا کو ژ باکورێ فرانسا هەتا رۆژاڤایێ رووسیایێ درێژ دبە. بەرلینەرئو رسترۆمتال (گەلیەک جەمەدی یا سەردەما قەشایێ)، د ناڤبەرا دەشتا بارنمئا نزم ل باکورئوو دەشتا تەلتۆو ل باشوورئە کو ژئا ڤا هەلینا کو ژ قەشایێ دهەرکێ پێک هاتیە. چەمێ سپرەەیێ نها ڤێ گەلیێ دشۆپینە. ل سپانداو کو ناڤچەیەک ل رۆژاڤایێ بەرلینێ یە، سپرەە دهەرکە چەمێ حاڤەل کو ژ باکور بەر ب باشوور ڤە د ناڤ رۆژاڤایێ بەرلینێ رە دهەرکە. کورسا حاڤەل بێتر دشبهە رێزەکە گۆلان. گۆلێن هەری مەزن تەگەلەر سەەئوو گرۆßەر واننسەە یە.ئا ڤا ژ رێزەک گۆلان ژی دهەرکە چەمێ سپرەە یا ژۆرین، کو د گرۆßەر مüگگەلسەە یا ل رۆژهلاتێ بەرلینێ رە دەرباس دبە.[13]
نفووس[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چاڤکانی: 2017،[14] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ئاڤهەوا[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
بەرلین خوەدیێئا ڤهەوائۆ کیانووسی یە; بەشا رۆژهلاتێ باژێر خوەدی باندۆرەک پارزەمینی یا سڤکئە ، یەک ژ گوهەرتنان بارینا بارانێ یا سالانە ل گۆری گرسەیێن هەوایێئوو پربوونا زێدە یا بارینا بارانێ، د هەیامەک سالێ دە یە.[15]ئە ڤ جەلەبئا ئا ڤهەوایێ، خوەدی گەرمەکی هاڤینێ یێن نەرم لێ جارنان گەرم (ژ بۆ کو نیڤپارزەمینێ)ئوو زڤستانێن ژی سارئە لێ ب پرانی هەوایێ وی نەرمئە .[16]
گالەری[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
- بەرلین - بەرلن
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
چاڤکانی[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
- ^ "سەتە ورد گەلادەن" (پدف). ووو.ستاتستک-بەرلن-براندەنبورگ.دە. رۆژا گهشتنێ 26 هەزیران 2022.
- ^ "ئوربانئا رەاس (گەرمانی): &ئو ربانئا رەاس - پۆپولاتۆن ستاتستجس، جهارتسئا ند ماپ". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 3 هەزیران 2020. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 3 هەزیران 2020. رۆژا گهشتنێ 26 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "داتەنئو ند فاکتەن زور حاوپتستادترەگۆن - بەرلن-براندەنبورگ.دە". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 21ئا دار 2019. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 21ئا دار 2019. رۆژا گهشتنێ 26 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "بەرلن ست äلتەرئا لس گەداجهت: حاوسرەستەئا وس دەم ژاهر 1174ئە نتدەجکت - بەرلن.دە". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 24 تەباخ 2012. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 24 تەباخ 2012. رۆژا گهشتنێ 26 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "بەرلن دگ فندس جتیئۆ لدەر تهان تهۆوگهت - تەجهنۆلۆگی & سجەنجە - سجەنجە | نبج نەوس". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 2 کانوونا پاشین 2018. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 2 کانوونا پاشین 2018. رۆژا گهشتنێ 26 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "بەرلن دگ فندس جتیئۆ لدەر تهان تهۆوگهت - تەجهنۆلۆگی & سجەنجە - سجەنجە | نبج نەوس". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 2 کانوونا پاشین 2018. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 2 کانوونا پاشین 2018. رۆژا گهشتنێ 26 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "نەدەرلاگسرەجهت". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 22 چریا پاشین 2015. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 22 چریا پاشین 2015. رۆژا گهشتنێ 26 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "بەرلنەرئو نوللەن". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 19ئی لۆن 2013. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 19ئی لۆن 2013. رۆژا گهشتنێ 27 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "ستادتگرüندونگئو ند فرüهە ستادتەنتوجکلونگ". ارجهڤە.په. 20 هەزیران 2013. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 20 هەزیران 2013. رۆژا گهشتنێ 27 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "وحکملئا : براندەنبورگ ن تهە 30 یەارس وار". ووو.زوم.دە. رۆژا گهشتنێ 27 هەزیران 2022.
- ^ تهۆماس جارلیلە (1830). فراسەر'س ماگازنە.ئو نڤەرستیئۆ ف مجهگان. لۆندۆن ژ. فراسەر.
- ^ سجهولتە-پەەڤەرس،ئا ندرەا (2007). گەرمانی (بئی نگلیزی). لۆنەلی پلانەت. Iسبن 978-1-74059-988-7.
- ^ "گۆۆگلە ماپس". گۆۆگلە ماپس (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 27 هەزیران 2022.
- ^ "ئاللە پۆلتسجه سەلبستäندگەن گەمەندەن متئا وسگەوäهلتەن مەرکمالەنئا م 31.12.2018 (4. قوارتال)". ژ ۆریژینالێ د 10ئا دار 2019 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 10ئا دار 2019.
- ^ "بەرلن: تهە سپاتال ستروجتورەئۆ فئا دڤدەد جتی - دۆرۆتهیئە لکنس، ت. ح.ئە لکنس، ب. حۆفمەستەر - گۆۆگلە بۆۆکس". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 18 سبات 2022. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 18 سبات 2022. رۆژا گهشتنێ 28 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "بەرلن، گەرمانی کöپپەن جلماتە جلاسسفجاتۆن (وەاتهەرباسە)". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 29 هەزیران 2015. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 29 هەزیران 2015. رۆژا گهشتنێ 28 هەزیران 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک)
| پارێزگەه |  | |
|---|---|---|
| پارێزگەهێن باژاری | ||
.svg){kind=small}
| ناڤنەتەوەیی | |
|---|---|
| نەتەوەیی | |
| جۆگرافی | |
| یێن دن | |