بەدەوئوو جناور
بەدەوئوو جناورئا ن ژی جوانێئوو جناور (ب فرانسی: لا بەللەئە ت لا بێتە ) چیرۆکەک ئە کو ژ هێلا رۆماننڤیسا فرانسی گابرەللە-سوزاننە باربۆت دە ڤللەنەوڤە هات نڤیساندنئوو د سالا 1740ان دە ل لا ژەونەئا مéرجانەئە ت لەس جۆنتەس مارنس ( چیرۆکێنئا مەریکیئوو دەریایی یێن جوان ) هات چاپاندن.[1][2] گوهەرتۆیا وێ یا درێژ هاتە کورت کرن، ژ نوو ڤە هاتە نڤیساندنئوو ژ هێلا ژەاننە-مارە لەپرنجە دە بەاومۆنت د سالا 1756ان دە د ماگاسن دەسئە نفانتس[3] ( بەرهەڤۆکا زارۆکان ) دە هاتە چاپاندن کو گوهەرتۆیا کو هەری زێدە تێ ڤەگۆتن[4] وو پشترە ئاندرەو لانگ د بلوە فاری بۆۆک (پرتووکا چیرۆکان یا شین)ئا رێزەیا فاری بۆۆک ژ سالا 1889ان دە هلبەرینە.[5]
_(14752796345).jpg)
چیرۆک ژ چیرۆکێن یەونانیائە ڤنارئێ ن وەکی "کوپدئوو پسیجهە" ژ کێرێ زێرین، کو ژ هێلا لوجووسئا پولەووس ماداورەنسس ڤە د سەدسالا 2انئا پز دە هاتی نڤیساندن،ئوو کەیێ بەرازان، چیرۆکەکئی تالی کو ژ هێلا گۆڤانن فرانجەسجۆ ستراپارۆلا ڤە د دۆرا سالا 1550ان دە د لە پاجەڤۆل نۆتت وەشاندن، باندۆر بوو.[6] گوهەرتۆیێن چیرۆکێ ل سەرانسەرێئە ورۆپایێ تێنە زانین.[7] میناکی، ل فرانسا، زéمرەئە تئا زۆر ( زéمرەئوو ئا زۆر ) گوهەرتۆیەکئۆ پەراتیکئا چیرۆکێ یە، کو ژ هێلا ژەان-فرانچۆس مارمۆنتەل هاتی نڤیساندنئوو ژ هێلا ئاندرé گرéتری د سالا 1771ان دە هات چێکرن، کو د سەدسالا 19ان دە سەرفرازیەک پر مەزن بوو.[8] زéمرەئە تئا زۆر ل سەر بنگەها گوهەرتۆیا دویەمئا چیرۆکێ یە. ئامۆور پۆورئا مۆور ( ئەڤین ژۆ بۆئە ڤینێ )، یا پەررە-جلاودە نڤەللە دە لا جهاوسسéە، لیستکەک 1742انئە کو ل سەر بنگەها گوهەرتۆیا دە ڤللەنەوڤە یە. ل گۆری لێکۆلینەرێن ل زانینگەهێن دورهام وو لیزبۆنێ، چیرۆک 4000 سال بەرێ دەرکەتیە هۆلێ.[9][10][11]
ناڤەرۆک
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]چیرۆک ل گۆری ڤللەنەوڤە
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بازرگانەکی ژنەبی تەڤی دوانزدەه زارۆکێن خوە (شەش کورئوو شەش کەچ) د کۆشکەک دە دژی. حەمی کەچێن وی پر خوەشک ن، لێ یا هەری پچووک ژێ رە "بەدەویا پچووک" هاتە بناڤکرن ژ بەر کوئە و یا هەری سپەهی بوو. ناڤێ وێ "بەدەو" بەردەوام کر هەتا کوئە و جوان بوو.ئە و یا هەری دەلال، هەم ژی دلشەوات، خوەندائوو ژ دلپاک بوو; د هەمان دەمێ دە کو خوشکێن مەزن، بەرەڤاژی ڤێ، زالم، خوەپەرەست، پۆزبلندئوو روودایی نە. بازرگان د داویێ دە هەمی دەولەمەندیا خوە د باهۆزەک ل دەریایێ دە وندا دکە، کو پرانیا فیلۆیا وی یا بازرگانیێ بناڤ دکە. دئە نجامێ دەئە وئوو زارۆکێن خوە نەچار دمینن کو د خانیەک پچووکئا ل دارستانەکێ دە بژینئوو ژ بۆ دەبارا ژیانا خوە بخەبتن. دگەل کو بەدەو بریارەک هشک ددە کو ب دلشەواتی خوە ل ژیانا گوندەواری بگونجینە، خوشکێن وێ ڤێ یەکێ ناکنئوو بریارا وێ ب دەبەنگیێ چەوت دکن.
چەند سال شووندا، بازرگان دبهیزە کو یەک ژ کەشتیێن بازرگانیێ یێن کو وی شاندبوو، ڤەگەریایە بەندەرێ، ژ وێرانکرنا هەڤالێن خوە خلاس بوویە. بەری کو بچە،ئە و ژ زارۆکێن خوە دپرسە کائە و دخوازن ژ وان رە دیاریەک ڤەگەرینە. کەچێن وی یێن هەری مەزن کن، جەواهر،ئوو لیباسێن هەری خوەشکئێ ن گەنگاز دپرسن ژ بەر کوئە و دفکرن کو دەولەمەندیا وی ڤەگەریایە. بەدەو ژ باڤێ خوە پێ ڤە تشتەکی دن ناپرسە کو بێخەتەر بە، لێ دەما کوئە و هەتەر دکە کو دیاریەک ژێ رە بکرە،ئە و ب سۆزا گولێ رازی دبە ژ بەر کو ل وەلاتێ وان کەس شین نابە. بازرگان، ژ دلگرانیا وی، دبینە کو بارێ کەشتیا وی ژ بۆ دەینێن خوە بدە دەستەسەرکرن،ئە و بێ پەرە دهێلەئوو نکارە دیاریێن زارۆکێن خوە بکرە.
د دەما ڤەگەرێ دە، بازرگان د باهۆزەکێ دە وندا دبە. ل ستارگەهەکێ دگەرە، ل کەلەهەکێ تێ. بازرگان دبینە کو کەس ل مالێ نینە، ب دزی دکەڤە هوندرئوو ل هوندر ماسەیێن ب خوارنئوو ڤەخوارنێ بارکری دبینە، کو دخویە کو خوەدیێ کەلەهێ ژ وی رە هشتیە. بازرگان ڤێ دیاریێ دپەژرینەئوو شەڤا خوە ل ور دەرباس دکە. سبەها دن، بازرگان هاتیە کەلەهێ وەک ملکێ خوە دبینەئوو ژ بۆ زارۆکێن خوە بینە بەر ب باخچەیەکی گولان دبینەئوو تێ بیرا وی کو بەدەویێ گول خوەستبوو. بازرگان بلەزئوو بەز گولا هەری بەدەوئا کو دکانە ببینە، دبرە،ئوو ل بەرئە کو بێتر ببرە دا کو باقەک چێبکە، تەنێ ب "جناورەک" هۆڤ رە روو ب روو دمینە، کو هەول ددە وی ژ بەر دزینا ملکێ وی یێ هەری ب قیمەت بکوژە (پشتی کو وی مێڤانپەروەری پەژراند ). بازرگان لاڤا دکە کوئا زاد ببەئوو ددە زانین کو وی تەنێ ژ بۆ کەچا خوە یا بچووک گول هلبژارتیە. جناور دپەژرینە کوئە و گولا خوە بدە بەدەوێ، لێ تەنێئە گەر بازرگان کەچەک ژ کەچێن خوە بینە جهێ وی بێ خاپاندن;ئە وئە شکەرە دکە کوئە و پێدڤی یە کوئە و رازی ببە کو جهێ وی بگرە دەما کو د دەربارێ تەنگاسیا خوە دە خاپین نەکە .
بازرگان خەمگینئە لێ ڤێ مەرجێ دپەژرینە. جناور وی ب سەروەت، جەواهرئوو کنجێن هێژا ژ بۆ کورئوو کەچێن خوە دشینە سەر رێئوو تەکەز دکە کو دڤێ کەچێن وی دەرەوان نەکن. بازرگان، دەما کو دگهێژە مالێ، گولا کو وێ ژێ خوەستبوو ددە دەستێ بەدەوێئوو ژێ رەئا گاهدار دکە کو بهایەک وێ یا ترسناک هەیە، بەری کو تشتێ کو د دەما نەبوونا وی دە قەومیبوو ڤەبێژە. برایێن وێ دبێژن کوئە وئێ هەرن کەلەهێئوو شەرێ جەناور بکن، لێ کەچێن وی یێن مەزن دەڤ ژێ بەرنادنئوو سووجێ خوە ل بەدەوێ دکن، ژ وێ داخواز دکن کو چەوتیا خوە راست بکە.
بازرگان وان ناپەژرینە، ناهێلە کو زارۆکێن وی هەرن نێزیکی جناور ببن. بەدەو بریار ددە کو هەرە قەسرا جناورئوو سبەها دنئە وئوو باڤێ خوە ل سەر هەسپەکیئە فسوونی یێ کو جناور ژ وان رە پەیدا کریە، داتینن. جناور وێ ب مەراسیمەکە مەزن پێشوازی دکەئوو هاتنا وێ ب فیشەکێنئا گرینئێ ن کو تیپێن وانئێ ن دەستپێکێ ل هەڤ دجڤینە تێ پێشوازیکرن.ئە و کنجئوو خوارنێن بەرەدایی ددە وێئوو ب وێ رە هەڤاخافتنێن درێژ دمەشینەئوو ئە و دبینە کوئە و ژ هۆڤیتیێ بێتر مەیلا دەبەنگیێ یە. حەر شەڤ، جناور ژ بەدەوێ دخوازە کو ب وی رە بزەوجە، تەنێ هەر جارێ رەد دکە.
پشتی هەر رەدکرنێ، بەدەوێ خەونا میرزایەکی سپەهی دبینە کوئە و دەست ب هەزکرنێ دکە. دگەل خویابوونا پەریەک کو ژێ داخواز دکە کو ب خویانگان نەیێ خاپاندن،ئە و تێکلیا میرزائوو جناور چێناکەئوو پێ باوەر دبە کو جناور وی ل جهەکی د کەلەهێ دە دیل دگرە.ئە و ل گەلەکئۆ دەیێنئە فسوونی دگەرەئوو ڤەدگەرە کو چاڤکانیێن شاهیێ ژ پرتووکخانەیان بگرە هەیا چووکخانەیێ بگرە هەیا پەنجەرەیێنئە فسوونی کو دهێلەئە و هەرە شانۆیێ .ئە و د هەمان دەمێ دە راستی گەلەکئا ژالان تێ، د ناڤ وان دە تووتیئوو مەیموونێن کو وەکی چۆکار تەڤدگەرن، لێ قەت میرزایەکی نەناس ژ خەونێن خوە دەرناکەڤە.
چەند مەه ن، بەدەو ل کەلەها جناور ژیانەک بمرێس دژی، ب هەر کێفا خوە ڤە گرێدایی یە، بێیی کو داویا دەولەمەندیا کو وێ خوەش بکەئوو بێداوی ژ کنجێن خوەشکئێ ن ل خوە بکە. د داویێ دە،ئە و بێهنا مالێ دبەئوو ژ جناور لاڤا دکە کو دەستوورێ بدە وێ کو دیسا هەرە مالباتا خوە ببینە.ئە و دەستوور ددە ب مەرجێ کوئە و تام دو مەه شووندا ڤەگەرە. بەدەو ب ڤێ یەکێ رازی یەئوو ب گوستیلەکئە فسوونی ڤە تێ پێشکێش کرن کو دهێلە کوئە و د یەک گاڤێ دە ل مالا نوو یا مالباتا خوە شیار ببە دەما کو سێ جاران ل دۆرا تلیا خوە زڤری.
خوشکێن وێ یێن مەزن ماتمایی دمینن کو وێ باش تێرئوو کنجێن خوەشک ل خوە کرنە،ئوو چاڤنەباریا وانئا کەڤن زوو دشەوتە دەما کوئا ورێن خوازگنێن وان بەر ب بەدەوێ ڤە دچە، هەر چەندئە و دیاریێن گرانبها ددە وانئوو مێرانئا گاهدار دکە کوئە و تەنێ ژ بۆ گۆڤانیا زەماوەندێن خویشکێن خوە ل ورئە . لێبەلێ، دلێ بەدەوێ ژ بەر پاراستنا زێدە یا باڤێ خوە دهەژە،ئوو ئە و ب نەرازی دپەژرینە کو درێژتر بمینە.
دەما کو دو مەه دەرباس دبنئە و دسێوەرینە کو جناور ب تەنا سەرێ خوە ل سەرئا خا کەلەهێ دمرەئوو ب لەزئوو بەز ڤەدگەرە تەڤی برایێن خوە یێن کو وێ نەهێلن کو ویا بکە. دەما کوئە و ڤەگەریا کەلێ، ترسێن بەدەوێ تێنە پشتراست کرن،ئوو ئە و جناور ل بەر مرنێ د شکەفتەک ل سەرئە ردێ دە دبینە. ب دیتنا ڤێ یەکێ، بەدەو خەمگین دبە، فام دکە کوئە و ژ وی هەز دکە. تەڤی ڤێ یەکێئە وئا رام دمینەئوو ژ کانیەک نێزیکئا ڤێ تینە کوئە و ژ بۆ ڤەژینا وی بکار تینە. وێ شەڤێ،ئە و رازی دبە کو ب وی رە بزەوجەئوو دەما کوئە و ل کێلەکا وی شیار دبە، دبینە کو جناور خوە ڤەگوهەریە میرزایێ نەناس ژ خەونێن خوە . پشتی ڤێ یەکێ، پەریا کو بەرێ د خەونێن خوە دە پەند ل وێ کربوو، لگەل ژنەکە کوئە و ناس ناکە، د کۆچکەکە زێرین دە کو ژئا لیێ پەزکۆڤیێن سپی ڤە هاتیە کشاندن دە، تێ.ژنک دبە دیا میرێ کو دەما پێ دهەسە کو بەدەو نە بئە سلزادە یە، کێفا وێ زوو دهەلە. پەری دێئوو د داویێ دەئە شکەرە دکە کو بەدەو برازیا وێ یەئوو باڤێ وێ یێ راستین برایێ کەیبانویا فۆرتوناتە Iسلاند یەئوو دیا وێ خوشکا پەریێ یە.
دەما کو مەسەلەیا پاشخانەیا بەدەوێ چارەسەر دبە،ئە و ژ میرزا داخواز دکە کو چیرۆکا خوە بێژە،ئوو ئە و ژی دکە. میرزا وێئا گاهدار دکە کو باڤێ وی د جوانیا خوە دە مرئوو دیا وی نەچار ما کو شەر بکە دا کو کەیانیا خوە بپارێزە. کەیبانوویێئە و ل بەر پەرییەکە خەراب هشت، یێ کو دەمائە و مەزن بوو هەول دا وی ژ رێ دە دەرخە ; گاڤا کو وی رەد کر، وێئە و کر جناورەک. تەنێ ب دیتنائە ڤینا راستەقین، تەڤی خرابیا وی، نفر دکارە وەرە شکاندن.ئە وئوو بەدەو زەوجی نە،ئوو ئە و ب هەڤ رە ب بەختەواری دژین.
چیرۆک ل گۆری لانگ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]گوهەرتۆیەک گوهەرتۆیا ڤللەنەوڤە د بلوە فاری بۆۆکئا ئا ندرەو لانگ دە یە . پرانیا چیرۆکێ هەمانئە ، ژ بلی دەستپێکێ کو بازرگان ب خوە نە ل دەریایێ یە، لێ کەشتیێن وی نە. مالا وی تەڤی تشتێن وی د ناڤئا گر دە دشەوتە،ئە وئوو مالباتا خوە نەچار دکن کو کۆچی مالێ خوە یێ ل دارستانێ بکن. کەشتیێن وی د دەریایێ دە وندا دبن، ژ هێلا کۆرسانان ڤە تێنە گرتن، هود، ژ بلی یەک، کو پاشێ ڤەدگەرە. ب تایبەتیئە ڤ گوهەرتۆیەک ب یێن ڤللەنەوڤەئوو بەاومۆنت رە یەک ژ وانئێ ن هەری گەلەمپەری تێ ڤەگۆتن.
ئەڤ گوهەرتۆ د ناڤبەرا سالێن 1889ئوو 1913 دە، دەمەک پشتی گوهەرتۆیا رەسەن، هاتیە نڤیساندن. ژ بەر ڤێ یەکێ، دڤێئە و وەکی گوهەرتۆیەک پاشێ یا چیرۆکێ وەرە هەسباندن.
چیرۆک ل گۆری بەاومۆنت
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بەاومۆنت لیستکا کاراکتەران پر کێم کر، چیرۆک ب سادەبوونەک هەما هەمائا رکەتیپال کێم کر.[12] چیرۆک ب هەمانئا وایی وەکی گوهەرتۆیا ڤللەنەوڤە دەست پێ دکە، هەر چەند نها بازرگان تەنێ شەش زارۆکێن خوە هەنە: سێ کورئوو سێ کەچێن کو بەدەو یەک ژ وانئە .رەوشێن کو دبن سەدەما هاتنا وێ یا ل کەلەها جناورێ ب هەمان رەنگی دەردکەڤن هۆلێ، لێ د ڤێ هاتنێ دە، بەدەو تێئا گاهدار کرن کوئە و دەلالیەکئە ئوو ئە وئێ گوه بدە وێ. بەاومۆنت پرانییا راڤەکرنێن بروومەتئێ ن کو د ڤەدیتنا بەدەو یا ل سەر قەسرێ دە هەنە ژ هۆلێ رادکەئوو ب لەز باز ددە کو ڤەدگەرە مالێ. دەستوور ژێ رە تێ دایین کو هەفتەیەکێ ل ور بمینە،ئوو گاڤائە و تێ، خوشکێن وێ هەز دکن کو وێ بخاپینن کو هەفتەیەک دن بمینە ب هێڤیا کو جناور وێ ب هێرس وێ بخوە. دیسا،ئە و ب مرنێ ڤەدگەرە با ویئوو ژیانا وی ڤەدگەرینە. حەردو پاشێ دزەوجنئوو ب بەختەواری دژین.
ئاداپتاسیۆنێن کوردی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]چیرۆک هین ب زمانێ کوردی چاپ نەبوویە. لێبەلێ، دو ڤیدیۆیێن ل سەر یۆوتوبەێ هەنە کو چیرۆک ب د بن دو سەرناڤێن جوودا دە تێنە ڤەگۆتن. د گوهەرتۆیا بەدەوئوو جناور دە ژ بەدەوێ رە دبێژن بەردل.[13] د گوهەرتۆیا جوانێئوو جناور دە ژێ رە دبێژن جوانێ. [14]
گرێدانێن دەرڤە
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ زپەس، ژاجک (5 هەزیران 2002). برەاکنگ تهە ماگج سپەلل: رادجال تهەۆرەسئۆ ف فۆلک & فاری تالەس (بئی نگلیزی). لەخنگتۆن، کەنتوجکی:ئو نڤەرستی پرەسسئۆ ف کەنتوجکی. ر. 10. Iسبن 9780813190303. رۆژا گهشتنێ 6 نیسان 2022.
- ^ وندلنگ، تەرر (2022-04). "Iنترۆدوجتۆن". ب داتلۆو،ئە للەن; وندلنگ، تەرر (ەدیتۆر). تهە بەاستلی بردە: تالەسئۆ ف تهەئا نمال پەۆپلە (بئی نگلیزی). پەنگون گرۆوپ. Iسبن 9781101186176. رۆژا گهشتنێ 2022-04-06.
{{جتە بۆۆک}}: نرخێن تاریخێ کۆنترۆل بکە:|تاریخ=(الیکاری) - ^ ستۆوفف، ژەان. "لا بەللەئە ت لا بێتە". ببلۆوەب (بئی نگلیزی).
- ^ زۆلکۆوسک، ژان م. (2009). فاری تالەس فرۆم بەفۆرە فاری تالەس: تهە مەدەڤال لاتن پاستئۆ ف وۆندەرفول لەس (بئی نگلیزی).ئو نڤەرستیئۆ ف مجهگان پرەسس. ر. 209. Iسبن 9780472025220. رۆژا گهشتنێ 20 نیسان 2022.
- ^ باججهلەگا، جرستنا (1997). پۆستمۆدەرن فاری تالەس: گەندەرئا ند نارراتڤە ستراتەگەس (بئی نگلیزی). فیلادەلفیا:ئو نڤەرستیئۆ ف پەننسیلڤانا پرەسس. ر. 169. Iسبن 9780812200638. رۆژا گهشتنێ 20 نیسان 2022.
- ^ حاررسۆن، "جوپدئا ند پسیجهە"، ئۆخفۆردئە نجیجلۆپەدائۆ فئا نجەنت گرەەجەئا ند رۆمە'،' پ. 339.
- ^ حەنەر، حەدئا ننە. "بەاوتیئا ند تهە بەاست" (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 25 نیسان 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت:ئو رل-ستاتوس (لینک) - ^ تهۆماس، دۆوننگ. ئاەستهەتجسئۆ فئۆ پەرا ن تهەئا نجەن رéگمە، 1647–1785. جامبردگە: جامبردگەئو پ، 2002.
- ^ سەدگوجک، مارجوس (5 سبات 2020). "وۆلڤەسئا ند لەس:ئا ورتەر'س پەرسپەجتڤە". ب حوگهەس، بلل; گەۆرگە، سام (ەدیتۆر). Iن تهە جۆمپانیئۆ ف وۆلڤەس: وەرەوۆلڤەس، وۆلڤەسئا ند ولد جهلدرەن (بئی نگلیزی). مانجهەستەرئو نڤەرستی پرەسس. Iسبن 9781526129055. رۆژا گهشتنێ 25 نیسان 2022.
- ^ دا سلڤا، سارا گراچا; تەهران، ژامسهد ژ. (1 کانوونا پاشین 2016). "جۆمپاراتڤە پهیلۆگەنەتجئا نالیسەسئو نجۆڤەر تهەئا نجەنت رۆۆتسئۆ ف Iندۆ-ئەورۆپەان فۆلکتالەس". رۆیال سۆجەتیئۆ پەن سجەنجە. 3 (1): 150645. ببجۆدە:2016رسئۆس....350645د. دۆ:10.1098/رسۆس.150645. پمج 4736946. پمIد 26909191.
- ^ ببج (20 کانوونا پاشین 2016). "فاری تالەئۆ رگنس تهۆوساندسئۆ ف یەارسئۆ لد، رەسەارجهەرس سای". ببج نەوس. رۆژا گهشتنێ 27 نیسان 2022.
- ^ بەتسی حەارنە، بەاوتیئا ند تهە بەاست: ڤسۆنسئا ند رەڤسۆنسئۆ فئا نئۆ لد تالە، پ 25 Iسبن 0-226-32239-4
- ^ "بەدەوئوو جناور". یۆوتوبە'. رۆژا گهشتنێ 30 نیسان 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت:ئو رل-ستاتوس (لینک) - ^ "کوردسه فاری تالەس". یۆوتوبە'. رۆژا گهشتنێ 30 نیسان 2022.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت:ئو رل-ستاتوس (لینک)
| دانەگەهێن کۆنترۆلائۆ تۆریتەیێ: نەتەوەیی |
|---|
