Gurgum
Gurgum, (bi tirkî: Kahramanmaraş) serbajarê parêzgeha Mereşê ya Bakurê Kurdistanê ye.
| Gurgum Kahramanmaraş | |
  Gurgum Gurgum (Tirkiye)  Gurgum Gurgum (Bakurê Kurdistanê) | |
Nexşeya parêzgehê
| |
| Kargêrî | |
|---|---|
| Welat | Bakurê Kurdistanê |
| Dûgel | Tirkiye |
| Parêzgeh | Mereş (parêzgeh) |
| Demografî | |
| Gelhe | 412.252 (2010) |
| Erdnîgarî | |
| Bilindayî | 570 |
| Koordînat | 37°35′7″Bk 36°55′36″Rh / 37.58528°Bk 36.92667°Rh |
| Dem (UTC) | UTC+2 |
| Agahiyên din | |
| Malper | www |
| Wêne | |
| |
Nav
biguhêreDi çavkaniyên asuriyan de navê herêmê wek "Gurgum" derbas dibe, navê bajêr jî "Markasî" bû.[çavkanî hewce ye] Di dema romayiyan de nav wek "Gemanike" ji hatiye bikar anîn.[çavkanî hewce ye] Di dema îslamiyetê de nav wek Mereş ("Maraş") hatiye guhertin.[çavkanî hewce ye] Navê îro yê parêzgehê hê jî Mereş e.
Nav ji alî tirkan ve di sala 1973an de jî wek "Kahramanmaraş" hat guhertin.[çavkanî hewce ye]
Dîrok
biguhêreKronolojiya bajêr
biguhêreBerî zayînê
biguhêre- 1460 - 1200 Dema hîtîtiyan
- 660 - 612 Dema asûriyan
- 612 - 550 Dema medan
- 550 - 332 Dema persan
Piştî zayînê
biguhêre- 17 - 395 Dema romayiyan
- 395 Dema bîzansiyan
- 632 Dema ereban
- 650 - 1103 Herêm ji alî desthiladarî pir caran di navbera ereb û bîzansiyan de dest diguhere.
- 1103 Dema selçûqiyan
- 1399 Dema osmaniyan
- 1978 Komkujiya Mereşê
Erdnîgarî
biguhêreCiyê coxrafî û hudûdên bajêr
biguhêreBajar di nav parelelên 27° 11´ û 38° 36´ bakûr û merîdyenên 36° 15´ û 37° 42´ rojhilat de ye. Hudûdên bajar li bakûr bi Sêwasê û Meletyeyê ve, li rojava bi Edenê (Tirkiye) ve, li başûr bi Entebê ve û li rojhilat jî bi Semsûrê ve tê girêdan.
Taybetiyên erda bajêr
biguhêrePivana erda bajar 14.327 km² ye. Ji vî erdî 59,7% ji çiyan, 16,3% ji deshtan û 24,1% jî ji platoyan pêk tê.[çavkanî hewce ye] Li herêmê tene, ceh, nok, fasûlye, pembo, îsota sor, kixsên shekir û fêkî tên çandin.
Avûhewa
biguhêreÎklîma herêmê nîvê reşayî û nîvê behrasipî ye. Havînan germ û zuha, li zivistanan jî sar derbas dibe.
Çiyayên herêmê
biguhêreÇiyayê herî bilind ê herêmê Nûrhaq e (3.081 m). Berit (3.014 m), Engizek (2.815m) û Axir (2.301 m) çiyayên din ên herêmê ne.
Deşt û zozan û gelî
biguhêreÇiyarêzên Torosê
biguhêreLi çiyarêzên Torosê bilindbûna platoyan digihîje 2.000 metreyî.
Deşta Albistanê
biguhêreDirêjbûna wî 50 km û firehbûna wî jî 20 km ye. Desht di navbera çiyayên Nurhaq, Engîzek û Binboxa de ye.
Deşta Meraşê
biguhêreDirêjbûna wî 40 km û firehbûna wî jî 20 km ye. Deşt li başûrê bajêr e.
Geliyên Ceyhan û Aksû
biguhêreGeliyên Ceyhan û Aksû yên herî mazin ên li herêmê ne.
Çem û Gol
biguhêreÇemê Ceyhan
biguhêreJi dora çiyayên deşta Albistanê dertê. Di nav hudûtên Edenê de diherike Behra Sipî.
Çemê Aksû
biguhêreŞaxekî çemê Ceyhanê ye û li ser çemê Aksûyê jî bendava Qartalkaya û gola Qartalkaya hatine çêkirin
Çemê Çelkanî
biguhêreBabetên heywanan
biguhêreLi çiyayên Nûrhaqê qertel û baz hene. Ruvî, gur, kew û kewroshk jî li herêmê hene.
Gelheya navçeyên bajêr (2013)
biguhêreNavend 574.571
- Avşîn 82.662,
- Andirin 35.943,
- Cirîd (Çağlayancerit) 25.276,
- Cela (Ekinözü) 13.461,
- Albistan 140.493,
- Koksen (Göksün) 53.157,
- Nûrhaq 13.414,
- Bazarcix (Pazarcık) 68.843,
- Kirdoxlî (Turkoğlu) 67.886
Navçeyên Navend
Tevahiya gelhê herêmê (tevlî gundan) 1.463.291 e.[çavkanî hewce ye]
Tevahiya gelhê herêmê 1.075.706 (2013).[çavkanî hewce ye]
Aborî
biguhêreSerwetên bin erdê
biguhêreLi herêmê ji bin erdê hesin, lînyît, boksît û manganez dertê.[çavkanî hewce ye]
Ciyên turîstîk, tarîxî û gerê
biguhêreHerêm ji alî tebîatê ve dewlemend e. Pir ciyên seyranan hene, wek Çinar, Kapiçam, şikeftên Dongele û Firniz. Germavên wek Cela, Zeytûn û Dongele ji ciyên vehêsanê ne ji bo gel.
Çand û huner
biguhêreZimanê kurdî yê Gurgumê
biguhêreZimanê kurdan gelek dewlemend e û herweha gelek zarav û devok hene. Devoka Gurgumê endamê zaravê kurmancî ye.[1]
- Kî nixwaş a neya (nêr)
- Kê nixwaş a neya (mê)
- Az nî birçî ma (nêr)
- Az nê birçî ma (mê)
- Xwârin (dema îro)
- ji bo keç/jinan (mê): Azê daxwama, Tê daxwa, Awê daxwa
- ji bo xort/mêran (nêr): Azî daxwama, Tî daxwa, Awî daxwa
Minakên bi devoka gurgumî
biguhêre| Devoka gurgumî | Kurdiya standard | |
|---|---|---|
| Az | ez | |
| atê/dî | de/dayik | |
| boron | baran | |
| çov | çav | |
| fara | fire | |
| fîlor/pêlik | pêlav | |
| gir | mezin | |
| gurik | gore | |
| hêşin | şîn | |
| mari | lêzim / xêzan | |
| monga | çêlek | |
| niwon | mêvan | |
| poş îni | şemi | |
| tawobûn | xelas bûn | |
| zohrik | zarok |
Dîn û civak
biguhêreNifûsa herêmê mislim in û ji mezhebên elevî û sunnî pêk tê. Kurd û tirk nifûsa herêmê teşkîl dikin.
Xwarênên herêmê
biguhêreXwarinên herêmî yên pirtir tên xwarin, kutilkên dagirtî, qawûrma di sêlêde û çemen e.
Şorba legen
biguhêreHevîr bi goşt û pîvazên sorkirî tê lihevxistin. Pişt re di siniyek de tên rêzkirin. Saca sorkirî tê serê û tê çêkirin.
Dondirma Mereşê
biguhêreMereş bi dondirma xwe yê taybetî li dinyayê bi nav û deng e.
Kincên herêmê
biguhêreZilam palto yên kin ku ji rê dibêjin "sako" li xwe dikin. Di bin de şalwar li xwe dikin. Di serî de kefî tê girêdan. Di nigan de jî qondere yan jî cîzme heye.
Jinên pîr du kefiyan bi tacek re li serê xwe girê didin. Keçên ciwan porê xwe girê nadin û kefî yê jî wek şerîdek li serê xwe girê didin. Fîstanek ku ji re dibêjin fermene (cepken) li xwe dikin. Derpiyek ku ji re dibêjin konçek (don) li xwe dikin. Di nigan de jî, qonderên rengîn û pêlavên lastîk hene.
Navdarên bajar
biguhêre- Aşik Mahsûnî (1943-2002)
- Elî Xeyder Lavandîs (Emekçî)
Çavkanî
biguhêre- ^ http://www.bianet.org/bianet/sanat/142104-babamin-sesi-ve-maras-kurtcesinin-trajedisi (li gora "Mazlûm Dogan, ji reportaja "Babamın Sesi ve Maraş Kürtçesinin Trajedisi")