Sûrî

Sûrî, bi fermî Komara Ereb a Sûriye (bi erebî: alcmhwrîّe al'rbîّe alswrîّe; tîpên romanî: al-Jumhūriyya al-ʿArabiyya as-Sūriya) welatek li Rojavayê Asyayê ye ku li rojhilata Deryaya Navîn û herema Şamê de ye. Li rojava bi Deryaya Navîn ve, li bakur bi Tirkiye, li rojhilat û başûrrojhilat bi Iraq, li başûr bi Urdun û ji başûr rojava ve bi Îsraêl û Libnan ve tê sînorkirin. Girava Kîprosê li rojava li ser Deryaya Navîn dikeve. Sûrî komareke yekîtî ye ku ji 14 parêzgeh (binavçe) pêk tê. Welatekî deştên bi xêr, çiyayên bilind û çolistanan, Sûriye cihê komên etnîkî û olî yên cihêreng e, ku piraniya wan Ereb, Kurd, Tirkmen, Suryanî, Çerkez, Ermenî, Alban, Yewnan û Çeçen jî di nav de ne. Di nava komên olî de Misilman, Xristiyan, Elewî, Durzî û Êzidî hene. Paytext û bajarê herî mezin Şam e û piştî wê Heleb, Humis, Latakya, Heme, Dêrezor û Reqa tên. Komê Ereb herî mezintirîn koma etnîkî ne û misilmanên sunî jî koma olî ya herî mezin in. Sûriye niha yekane welat e ku ji aliyê Baasiyan ve tê birêvebirin, ku alîgirê sosyalîzma erebî û neteweperestiya ereb in.

Syrian Arab Republic  Sûrî Syrian Arab Republic
Ala Mertal
Sirûd: Humat ad-Diyar
Sûrî li ser nexşeyê
Paytext		Şam  35°13'0.01"Bk, 38°34'59.99"Rh
Zimanên fermî		zimanê erebî
Zimanên tên bikaranîn		Modern Standard Arabic Mlahsô North Mesopotamian Arabic Najdi Arabic kurmancî
Rêveberî		Pergala nîvserokatiyê (1973–)
•	Serokdewlet	Beşar Esed (2000–)
•	Serokwezîr	Hussein Arnous (2020–)
Avakirin
•	Dema avakirinê	8 adar 1920
•	Rûerd	185.180 ±1 kîlometre çargoşe
Gelhe
•	Giştî	22.933.531 (2023)
Dirav		lîrayê Sûriyê
Demjimêr		UTC+3 Asia/Damascus
Hatûçûna ajotinê		right
Koda telefonê		+963

Navê "Sûriye" di dîrokê de ji herêmeke berfirehtir re tê binavkirin, ku bi berfirehî bi Şamê re hevwate ye, û bi erebî wekî el-Şam tê zanîn. Dewleta nûjen cîhên çend keyîtî û împeratorî kevnar dihewîne, di nav de şaristaniya Eblan a hezarsala 3an berî zayînê. Di serdema Îslamê de, Şam navenda Xelîfetiya Emewiyan û navenda parêzgeha Siltanatiya Eyûbiyan û piştre ya Memlûkên Misrê bû. Dewleta Sûriyê ya nûjen di nîveka sedsala 20an de piştî bi sedsalan desthilatdariya Osmaniyan hate damezrandin. Piştî heyamek wekî fermanberiya Fransî (1923–1946), dewleta nû hatî damezrandin mezintirîn dewleta Erebî ya ku ji parêzgehên Sûriyê yên berê yên di bin desthilatdariya Osmaniyan de derketibû, temsîl kir. Wê di 24ê Cotmeha 1945an de dema ku Komara Sûriyê bû endama damezrîner a Neteweyên Yekbûyî, de facto serxwebûna xwe bi dest xist (tevî ku leşkerên Fransî heta Nîsana 1946an ji welat derneketin).

Dîrok

Kîlîkya Ermenî, 1199–1375

Şam, Schedelschen Weltchronik, 1497

Piştî encamdana Şerê Cîhanî yê Yekem, di navbera Împeratoriya Osmanî û dewletên Ewropî de Peymana Versayê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna vê hevpeymanê Osmanî dê serxwebûna dewletên Ereb bi şerta mandatiya Fransa û Brîtanya dê qebûl bike. Li sala 1922yê de di Cemiyeta Netewan de ev mafên van dewletan hatin pejirandin. Bi dûçûna vê rêkeftinê Iraq û Filistîn dê di bin berpirsiyariya Brîtanyayê de, Libnan û Suriye jî dê di bin berpirsiyariya Fransa de be. Li vî demî kurê Şerîfê Mekeyê Huseyîn; Faysal li dijî Fransayê serhildanek da destpê kirin ku Suriyeyê bike di bin desthilata xwe de lê ev serhildan hate vemirandin. Piştî têkçûnêe Faysal diçe Iraqê.

Berî şerê cîhanê yê duyem di nav dewletên ewropayî de li her derê cîhanê de miadeleyek hebû. Ji ber tirsa ketina Almanan bo rojhilata navîn di xizîrana 1941ê de Brîtanyayê ji bo alîkarkirina Fransayê, Suriye dagir kir. Piştî xelasbûna şer di dawiya sala 1945ê de bi hevpeymaneke Brîtanya û Fransayê, her du dewletan hêzên xwe ji Sûrî vekişandin û dewleta Sûrî ya serbixwe ava bû.

Li Sûrî derbeya leşkerî çêbû û terefdarên Cemal Ebdulnasir bûn desthilat. Di reşemeha 1958ê de Sûrî û Misirê bi navê Komara Yekgirtî ya Ereb ava kirin. Lê li sala 1961ê de li Sûrî derbeya leşkerî çêbû û ev komar jî hate rûxandin.

Piştî şerê 1967ê bi binketina dewletên Ereb xelas bû, li nav dewletên Ereb jî guherîn destpê kirin. Li Surîyê li sala 1970ê de bi rêberiya Hafiz Esad derbeyeke leşkerî pêkhat û bû desthilatê nû.

Li sala 1973ê de Misirê ji nişka ve êrîş bir ser leşkerên Îsraêlî yên li derdora Kanala Suezê. Di vî wextî de jî leşkerên Suriyê êrîş bir ser girên Golanê. Bi alikariya DYAyê ev rewş guherî û bi serketina Îsraêlê bidawî bû. Ji ber vê helwesta DYAyê dewletên Ereb û OPECê ambargoya petrolê dana ser dinyayê û bahayê petrolê zêde bûn. 2 sal piştî şer, bi berevaniya DYAyê Sûrî û Îsraêl pêkahtin û Îsraêl ji axen dagirkirî derket.

Desthilata Osmaniyan

 Gotara bingehîn: Împeratoriya Osmanî

Erdnigarîya Osmanîya Sûrî

Sûriyeya Osmanî di destpêka sedsala 16an de piştî dagirkirina ji aliyê Siltanatiya Memlûkan ve ji aliyê Osmaniyan ve wekî yek eyaleta (parêzgeh) Eyaleta Şamê hate binavkirin. Di sala 1534an de Eyaleta Helebê dibe rêveberiyeke cuda. Eyaleta Trablûsê di sala 1579an de ji parêzgeha Şamê hat avakirin û paşê Eyaleta Edeneyê ji Helebê hat damezrandin.

Di sala 1516an de împeratoriya Osmanî êrîşî Dewleta Memlûkan ya Misirê dike û piştre jî herêma Sûriyeyê zeft dagir dike. Sîstema Osmanî ji bo erebên sûrî ne giran bû lê ji ber ku tirkan zimanê erebî wekî zimanê Quranê rêz digirtin û cil û bergên parêzvanên baweriyê qebûl dikirin. Di sala 1831an de, Îbrahîm paşa ya Misirê dev ji dilsoziya xwe ji bo hikûmeta osmaniyan berda û Sûriyeya Osmanî ji destê osmaniyan sitand û bajarê Şamê zeft kir.

Lêbelê di sala 1840an de, ew neçar ma ku herêmê dîsa radestî osmaniyan bike. Ji sala 1864an ve, reformên Tenzîmatê li ser Sûriya Osmanî hatin sepandin, parêzgehên (vilayetên) Heleb, Zor, Berût û Wîlayeta Şamê bûn herêma Sûriyê.

Di Şerê Cîhanî yê Yekem de, împeratoriya Osmanî bi aliyê Almanya û Împeratoriya Awistirya-Mecaristanê ket pevçûnê. Di dawiyê de têkçû û kontrola tevahiya Rojhilata Nêzîk ji împeratoriya brîtanî û împeratoriya fransî re winda kir. Di dema şer de, qirkirin li dijî gelên Xiristiyan ên xwecihî ji aliyê Osmaniyan û hevalbendên wan ve bi şêweyê nîjadkujiya ermeniyan û nîjadkujiya suryaniyan hat kirin, ku Deir Ez-Zor ya li Sûriyeya Osmanî, cihê dawî yê van meşên mirinê bû. Di navbera Şerê Cîhanê yê Yekem de, du dîplomatên hevalbend (François Georges-Picot û Mark Sykes) di Peymana Sykes–Picot ya sala 1916an de bi dizî li ser dabeşkirina piştî şer a împeratoriya Osmanî li herêmên bandor ên têkildar li hev kirin. Ev sînor dema ku Sûriye di sala 1920an de bû endama Cemiyeta Miletan, di qada navneteweyî de hat naskirin û heya îro nehatiye guhertin.

Di sala 1660 de, Eyaleta Safed hate damezrandin û piştî demek kurt navê Sidon Eyalet hate binavkirin; di sala 1667 de, Mîrnişîna Çiyayê Libnanê di hundurê parêzgeha Sidonê de statuyek xweseriya taybetî hate dayîn, lê di 1841 de hate hilweşandin û di 1861 de ji nû ve wekî Mount Libnan Mutasarrifate hate saz kirin. Piştî reformên Tenzîmatê yên sala 1864an, eyaleyên Sûriyê hatin guhertin û bûn Vilayeta Sûriyê, Wîlayeta Helebê û Wîlayeta Bêrûtê. Di dawiyê de, di sala 1872-an de Muteserrîfetiya Qudsê ji Vilayeta Sûriyê hate parçekirin û bû rêveberiyek xweser û xwedî statuyeke taybet.

Di şerê cîhanî yê yekem de

Di van du salên ku piştî dawiya şer di sala 1918-an de û li gorî peymana Sykes-Picot ku di dema şer de ji hêla Brîtanya û Fransa ve hat îmzekirin- Brîtanya piraniya Mezopotamyaya Osmanî (Iraqa nûjen) û beşê başûr kontrol kir. Sûriya Osmanî (Filistîn û Transurdan), lê Fransiyan li Sûriyeyê mayîna Osmanî, Libnan, Alexandretta (Xetay) û beşek ji başûrê rojhilatê Tirkiyeyê kontrol kirin. Di sala 1920 de, Keyaniya Sûriyê ya demeke kurt di bin destê Feysel I yê ji malbata Haşimî de hate damezrandin. Lêbelê, desthilatdariya wî li ser Sûriyê tenê piştî çend mehan, piştî şerê Meysulûnê bi dawî bû. Leşkerên Fransî di dawiya wê salê de hikûmeta Sûrî dagir kirin piştî ku konferansa San Remoyê pêşniyar kir ku Cemiyeta Neteweyan Sûriyê bike bin hikûmdarê Fransa.

Percê kirina Kolonlîyalê Fransê, Sûrî.

Rêvebiriya herêmê di bin destê Fransiyan de bi rêya çend hikûmet û herêmên cuda pêk hat, di nav wan de Federasyona Sûriyê (1922-24), Dewleta Sûriyê (1924-30) û Komara Sûriyê (1930-1950). Sûrîyê û Fransa di Îlona 1936an de li ser peymana serxwebûnê danûstanan kirin, û Haşim el-Etaşî yekem serok bû ku di bin jimareya yekem a komara nûjen a Sûriyê de hat hilbijartin. Lêbelê, peyman qet neket meriyetê ji ber ku parlamenê Fransî pejirandina wê red kir. her wiha dewletên piçûk: Dewleta Libnana Mezin, Dewleta Elewiyan û Dewleta Cebel Durzî. Dewleta Xetayê di sala 1939an de ji aliyê Tirkiyê ve hat girêdan. Desthilatdariya Fransayê heta sala 1946an dom kir, dema ku leşkerên Fransî di dawiyê de ji Sûriye û Libnanê derketin, ku herduyan di Şerê Cîhanî yê Duyem de serxwebûna xwe îlan kiribûn.

Komara Yekbûyî ya Ereb (1958-28 îlon 1961)

Komara Yekbûyî ya Ereb bi nexşe

Komara Erebî ya Yekbûyî di 1ê Sibata 1958an de wek gava yekem ber bi dewleteke mezin a pan-erebî ve hat damezrandin, ku di eslê xwe de ji aliyê komek serkirdeyên siyasî û leşkerî li Sûriyê ji Serokê Misrê Cemal Ebdul Nasir re hatibû pêşniyarkirin.

Hestên Pan-Ereb bi kevneşopî li Sûriyê pir xurt bû, û Nasir kesayetek qehremanek populer bû li seranserê cîhana erebî piştî Qeyrana Suezê ya 1956-an. Ji ber vê yekê li Sûriyê ji bo yekbûna bi Misrê Nasir re piştgiriyek gelêrî ya berbiçav hebû. Partiya Sosyalîst a Erebî ya Baasê parêzerê sereke yê yekitiyeke wiha bû.

Di nîvê sala 1957-an de, hêzên rojavayî dest bi fikaran kirin ku Sûriye nêzîkî desthilatdariya Komunîst bû; Partiyeke Komunîst a bi rêxistinkirî hebû û serfermandarê artêşê yê nû, Afif el-Bizrî, sempatîzanekî komunîst bû. Ev yek bû sedema qeyrana Sûriyê ya sala 1957an û piştî wê jî Sûriyan hewldanên xwe yên yekbûna bi Misrê re xurt kirin. Nasir ji şandeke Sûrî re, ku di nav wan de Serok Şukrî El-Quwatli û Serokwezîr Xalid el-Azem jî hebûn, got ku ew hewce ne ku hikûmeta xwe ji Komunîstan paqij bikin, lê şandê bertek nîşan da û hişyarî da wî ku tenê yekîtîya tev Misrê dê dawî li "tehdîda komunîst" bîne. Li gorî Abdel Letîf Boghdadî, Nasir di destpêkê de li dijî yekitiya tevahî ya bi Sûriyê re li ber xwe da û li şûna wê yekitiyek federal erê kir. Lêbelê, Nasser "bêtir ji desthilatdariya komunîst ditirsiya" û li ser yekbûnek tevahî li hev kir. Zêdebûna hêza Partiya Komunîst a Sûriyê, di bin serokatiya Xalid Bakdaş de, Partiya Beis a Sûriyê nîgeran kir, ku ji ber qeyraneke navxweyî ya ku endamên payebilind ên payebilind dilgiran bûn ku jê rizgar bibin, nîgeran kir. Ji dema hilweşandina rejîma leşkerî ya Edîb El-Şişeklî di sala 1954’an de Sûriye xwedî hikûmeteke demokratîk bû û zexta gel a ji bo yekîtiya Ereban di pêkhateya parlamenê de xwe nîşan da.

Komara Sûrî ya Ereb(28 îlon 1961-...)

Di Şerê Kendavê yê yekem de (1980-1988), Sûriyê li dijî Iraqê di bin serokatiya Sedam Huseyn de, ku ew jî ji aliyê Partiya Be's ve dihat birêvebirin, piştgirî da Îranê. Piştî ku leşkerên Iraqî Kuweyt dagir kirin, Sûrîye di şerê duyem ê Kendavê de beşdarî rizgarkirina Kuweytê bû. Têkiliyên bi welatê cîranê rojhilat re ji sala 1997-an ve tenê bi qismî normal bûn, lê têkiliyên dîplomatîk ên ku di sala 1980-an de qut bûbûn, heya Mijdara 2006-an ji nû ve dest pê nekiribûn.

Di sala 1994’an de kurê Esad yê mezin Basil El-Esed ku dê şûna wî bigire, li nêzî balafirgeha Şamê di qezayeke trafîkê de hat kuştin.

Piştî mirina serokê Sûriyê Hafiz el-Esed di 10ê Hezîrana 2000ê de, kurê wî yê biçûk Beşar Esed di 10ê tîrmehê de piştî guhertina destûrî di derbarê temenê herî kêm ji bo serokekî bi piraniya %97.29 (fermî). encamên hilbijartinê). Bihara Şamê ku reformên demokratîk armanc dikir, di bin destê wî de dest pê kir.

Beşar Esed di destpêkê de ji bavê xwe lîberaltir dihat hesibandin, ji ber ku wî li Londonê dixwend, di nav tiştên din de, û hem jî zewicî. Nîşana yekem a kursa siyasî ya nû serbestberdana 600 girtiyên siyasî di mijdara 2000 de bû. Bikaranîna Înternetê di dema Beşar Esed de destûr hat dayîn. Lêbelê, di Îlona 2001 de, endamên naskirî yên mixalefetê dîsa hatin girtin. Di bihara 2004 de, piştî xwenîşandan û pevçûnên bi servîsên ewlehiyê re, bi sedan kurdên sûrî, ku zarok jî di nav de hebûn, hatin girtin û kuştin. Ev xwepêşandan li Qamişlo, Amûdê û Efrînê ku piraniya wan Kurd lê dijîn, hatin lidarxistin.

Di sibata 2005an de, karwanê otomobîla Refîq Herîrî, serokê berê yê hikûmeta Libnanê, li Bêrûtê hat kuştin. Ji ber ku îşaretên xebatên servîsên veşartî hebûn, zextên li ser Sûriyeyê zêde bûn. DYA bi taybetî serokatiya wî bi kuştinê tawanbar kir. Lê Fransa jî daxwaza serweriya tam a Libnanê ji Sûriyê kir. Di Gulana 2005 de, Serok Esed bi qismî van daxwazan da.

Di serdema desthilatdariya xwe de, Beşar Esed jî li dora xwe mezhebeke xurt a kesayetiyê ava kir.

Şerê navxweyî yê Sûriyê ji 2011an

 Gotara bingehîn: Şerê navxweyî yê Sûriyê

Nexşeya Partîyan li ku kontrol dikin li Sûrî.

Ji adara 2011an vir ve li dijî hikûmeta Esed xwenîşandan hebûn, ku bi mehan veguherî şerekî navxweyî. Di nîsana 2016 de, nûnerê taybet ê Neteweyên Yekbûyî (NY) ji bo Sûriyê, Staffan de Mistura, texmîn kir ku ji destpêka şer ve 400,000 kes hatine kuştin. Nêzîkî 12,9 mîlyon Sûrî li hundur an derveyî Sûriyê direvin. Hem li dijî mixalefet û gelê sivîl ên girêdayî hikûmetê û hem jî li gelek cihan li dijî xebatkarên saziyên giştî gelek komkujî hatin kirin. Komên mixalefetê yên cuda jî şerê hev dikin.

Komkujiya li herêma Hûlayê di dawiya gulana 2012an de bû sedema coşek mezin. Ev tawan ji aliyekî ve girêdayî dewletê û milîsên girêdayî dewletê (Şebîha) an ji aliyê din ve girêdayî hêzên opozîsyonê yên weke Artêşa Azad a Sûriyê (AAS) û komên din ên şerker in. AAS ji aliyê hikûmeta tirk û huiûmeta amerîkî ve çek tê dayîn. Di sala 2013an de, Komeleya Komîteyên Neteweyî yên Mertala Şîn (ANCBS), ku navenda wê li Den Haagê ye, xwedî mîsyonên berfereh li Sûriyê bû ji bo parastina samanên çandî (mûze, arşîv, şûnwarên arkeolojîk) ku ji ber şerê navxweyî, alozî û dizî, abîdeyên, avahî û hwd.), ji ber ku di gelek rewşan de aliyên şer bi qestî hewl didin ku mîrata çandî û bîreweriya dijber têk bibin.

Di vê pêvajoyê de “lîsteyên grevê tune” jî hatin amadekirin. Ji bihara 2011ê ve, xwenîşandanên li dijî hikûmeta Sûriyê veguherî şerê navxweyî li Sûriyê, ku Rewangeha Sûrî bo Mafên Mirov texmîn dike ku heta niha (3/2017) zêdetirî 465,000 kesan jiyana xwe ji dest dane. Zêdetirî 5 milyon Sûrî ji welatê xwe reviyane (ji 3/2017an de), bi piranî ber bi welatên cîran an jî Ewropayê ve. 6,3 milyonên din jî di nav Sûriyê de direvin. Şerê navxweyî bû sedema parçebûna defakto ya welat. Di gulana 2015an de, rêxistina terorîst a Dewleta Îslamî zêdetirî nîvê xaka Sûriyê, ku bi zorê %15ê nifûsa Sûriyê lê tê de dijîn, kontrol kir, lê paytexta Şamê, 10 ji 13 navendên parêzgehan û navçeyên qelebalix li rojavayê Sûriyê. welatê ku piraniya nifûsa wê sax dijîn, di bin kontrola hêzên hikûmeta Sûriyê de ye. Herêmên mayî ji aliyê komên serhilda yên wekî Artêşa Azad a Sûriyê, milîsên Kurd û Eniya El-Nusra ya baskê El-Qaîde ve têne kontrolkirin.

Gelhenasî

Gelên Sûriye

Komên etnîken Sûrî

Wekî ku tê zanîn, hêjmara hemwelatiyên Sûriye zêdeyî 19 milyonan ne, %70-80ên van jî ne ereb in. Hêjmarek mezin Kurd in (li gorî siyaseymedarên kurd yê Sûriye, sê milyon kurd hene; hinek jî dibêjin ku sê milyon in) her wiha jî hêjmarek pir mezin ji aramî (sûryanî), tirkmen, ermenî, druzî û hîn jî hene.

Ev gelan jî di heremên xwe yên esîl de dijîn û di dîrokê de îsbatên hebûna wan hene, lê dewleta Sûriye ya Baasîzm (Nasirîzim), van hemûyan înkar dike û ji bilî ereban tu kesî nasnakê. Yanî dive ku her kes bibe Ereb. Ku tu nebî Ereb jî, wê demê tu bi îxanet û ajantiya împeryalîzmê û Siyonîzmê ve têy suçdar kirinê.

Ol

Nexşeya dinên Sûrî.

Li gelî Sûriyeyê 90% xwe misilmanên ne. (74% sunî û 16% alawî/druzî). 10% en xwe xristiyanên in.

Parêzgehên Sûrî

Bajarên mezin Şam, Haleb û Hims in. Bajarên ku bi piranî kurd in Efrîn, Heseke, Qamişlo, Dêrîk, Kobanî, Serê Kaniyê, Amûdê û Tirbespî ne.

Kantonên kurdnişîn

• Kantona Cizîrê
• Kantona Kobaniyê
• Kantona Efrînê

Revêberî

Rejîma Sûriye ya ku di bin destê hişk û reş yê partiya “El-Baas” (ya ku bi înqîlabeke hovane derbasî ser desthilatiyê bû) de ye. Ev bû çiqas salin bi dîktatoriyeke ku nayê wesfkirinê û bi riya girtin, zilm, zor, zext û tirsandin û tehdîd û kuştinan re desthilatdariya xwe ya dîktator bi rêve dibe û didomîne. Desthilatiya ku di destê malbata Hafiz Esad û çend mirov û xulamên wan yên hov de ye, hemû ecêb û felaket bi serê gel de anîn. Di destpêkê, di sere gelê xwe (Ereb) de û pişt re jî, di sere hemû gel û netewên ku bi darê zorê tevlî dewleta Sûriye kirine anîn.

Têkiliyên derve yên Sûrî

• Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê

Girêdanên derve

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Sûrî de hene

• Malpera eşîra Dorika