Анжы

Анжы – малдың іріңдеген жерін әр жерден тесіп, сол жерден ірің ағып тұру үшін өткізіп қоятын қыл жіп. Оның білем білем болын желі тартып кеткен мандамын неше жерден қиып, анжы өткіздім, тоқтамады. (Саятшылық, 180).

Анжы дәріге малынған қыл. Анжы мандам болған жылқының терісін әр жерден тесіп, жіңішкелеп есілген құйрық қылмен жаңағы тесіктерден өткізіп байлап қояды. Оны анжы дейді. (Н. Қазыбеков 11)

Анжы малдың ірің кеулеген жарасының ауызын ұдайы ашық ұстау үшін де анжы өткізіледі. (Ер қанаты, 261). Анжы ертеректе адамға жаза ретінде де қолданылса керек.

Тарихы Х-ХІІ ғасырларда моңғолдар кісі өлтірген, ұрлық және басқа сол сияқты айып істегендерге құн (штраф) төлететін болған. Ондай құн (anju) деп аталған. Сол анжыны төлегеннен кейін айыпкер ешбір жаза шекпейтін болған. Ал анжыға көбінесе мал, кейде дүние мүлік те төлеп отырған. Айып-анжысымен дәл жуандардан әперемін деп кетті. (М.Әуезов)

Этимологиясы Қазақ тіліндегі анжы және моңғол жазба тілінде кездесетін анжы сөзі мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да үйлесімді. Көне түркі тілінде айыптау, жазалау мағыналарында аныт сөзі кездеседі. Бұл сөзді әркім әртүрлі оқып келеді. Малов оны якут aja сөзімен синонимдес ajы, ajыm (ажым), ajын сөздері кездеседі. Э.К. Пекарский бұл сөздің якут тілінде «айып,күнә» мағыналарынан басқа, «айып төлеу» деген де мағынасы барлығын айтады. Көне ұйғыр жазба тілінде «айып,кінә» мағыналарында ajyү (ажуғ) сөзі кездеседі. Ал Күлтегін, Тоныкөк ескерткіштерінде анығ сөзі ұшырасады. Көне түркі, ұйғыр, көне моңғол, якут тілдерінде қолданылатын т.б сөздердің тегі бір сияқты. Тілдің дамуы барысында әр тіл бұл сөзді өз қалыбына салып, өзгерткен тәрізді. Қазақ тілінің аймақтық сөздігінде: Анжы (Шығ.Қаз.Тарб.) жауырға өткізетін қыл. Мысалы: Бұрын жауыр жылқының жарасынан анжы өткізетін едік. Анжы (Жамб.Шу) құйысқан байланатын темір.

Дереккөздер

1. Т.Жанұзақов.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы редакциясын басқарған Т.Жанұзақов. -Алматы: Дайк-Пресс, 2008.- 968б. 2. Жауапты редакторы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, профессор Ш.Сарыбаев. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі /-Алматы: Арыс, 2005. 3. Б. Қалиев. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі/ Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2014. – 728б.