Франция бетінің кодын көру

{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Француз Республикасы
 |Шынайы атауы           = {{lang-fr|République française}}
 |Атау септігі           = Франция
 |Елтаңба                = Armoiries république française.svg
 |Байрақ                 = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 |Ұраны                  = Liberté, Égalité, Fraternité<br />(Азаттық, Теңдік, Бауырластық)
 |Әнұранның аты          = Марсельеза
 |Аудио                  = La Marseillaise.ogg
 |lat_dir = N|lat_deg = 46|lat_min = 51|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 2|lon_min = 34|lon_sec = 0
  |region                 = FR
  |CoordScale             = 5000000
 |Картада                = EU-France.svg
  |карта тақырыбы        = '''Францияның''' орналасуы (қою жасыл):<br>— [[Еуропа]]да (ашық жасыл және қою сұр)<br>— [[Еуропа одағы|Еуроодақта]] (ашық жасыл)
 |Картада2               = 
 |Үкімет түрі             = [[Унитарлы мемлекет|Унитарлы]] [[аралас республика|аралас]] [[республика]]
 |Құрылды                 = [[486 жыл]] ([[Франк мемлекеті]])<br />тамыз [[843 жыл]] ([[Верден келісім]])<br /> 22 қыркүйек [[1792 жыл]] ([[Бірінші Француз республикасы]], жарияланды)<br />4 қазан [[1958 жыл]] ([[Бірінші Француз республикасы]])
 |Тәуелсіздік күні        = 
 |Тәуелсіздігін алды      = 
 |Тілі                    = [[француз тілі]]
 |Мемлекеттік діні        = 
 |Астанасы                = [[Париж]]
 |Ірі қалалары            = Париж, [[Марсель]], [[Лион]], [[Тулуза]], [[Ницца]], [[Нант]], [[Страсбург]], [[Монпелье]], [[Бордо]], [[Лилль]] 
 |Басшы қызметі           = [[Франция президенті|Президенті]]<br />[[Франция премьер-министрлердің тізімі|Премьер-министрі]]
 |Басшылары               = [[Эммануэль Макрон]]<br />[[Мишель Барниер]]
 |Жер аумағы              = 640 679<ref>{{Cite book |chapter-url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2012/Table03.pdf |title=Demographic Yearbook |chapter=Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density |publisher=United Nations Statistics Division |year=2012 |accessdate=4 September 2017 |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2012.htm}}</ref>
 |Жер аумағы бойынша орны = 42-ші
 |Судың үлесі             =  0,26 %
 |Этнохороним             = француз, [[француздар]]
  |Жұрты                  = {{өсім}} 67 970 000<ref>{{cite web|url=https://www.insee.fr/en/statistiques/serie/001641607|title=Demography – Population at the beginning of the month – France|year=2019 |website=Insee|access-date=31 July 2019}}</ref>
  |Халық саны бойынша орны     = 21-ші
  |Сарап жылы             = 2019
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 104
  |Тығыздық бойынша орны       = 106-шы
 |ЖІӨ                     = 
 |ЖІӨ сараптаған жылы     = 
 |ЖІӨ бойынша орны         = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ       = 
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны   = 
 |ЖІӨ (АҚТ)               = {{өсім}} 3,061&nbsp;трлн.<ref name="IMFWEOFR">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=54&pr.y=7&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=30 October 2019}}</ref>
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы    = 2019
 |ЖІӨ (АҚТ) орны          = 10-шы
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = {{өсім}} 47,223<ref name="IMFWEOFR"/>
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 26-шы
 |ЖІӨ (номинал)           = {{құлдырау}} 2,707&nbsp;трлн.<ref name="IMFWEOFR"/>
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2019
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 7-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = {{құлдырау}} 41,761<ref name="IMFWEOFR"/>
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 22-ші
 |АДИ                     = {{өсім}} 0,891<ref name="UNHDR">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/content/2019-human-development-index-ranking|title=Human Development Report 2019|language=en|publisher=United Nations Development Programme|date=10 December 2019|accessdate=10 December 2019|format=PDF}}</ref>
 |АДИ жылдық есебі        = 2018
 |АДИ бойынша орны        = 26-шы
 |АДИ деңгейі             = <span style="color:#090;">өте жоғары</span>
 |Әуе компаниясы          = 
 |Валютасы                = [[Еуро]] 
 |Интернет үйшігі         = [[.fr]]<ref name="domen">Сонымен қатар Еуро одаққа мүше болғандықтан [[.eu]] үйшігінде қолданады.</ref>
 |ISO                     = 
 |Телефон коды            = 33
 |Уақыт белдеуі           = +1, +2
 |Түсініктемелер          = 
}}
'''Франция''' ({{lang-fr|France}}, {{Audio-IPA|Fr-France.oga|[fʁɑ̃s]}}), ресми атауы '''Француз Республикасы''' ({{lang-fr|République française}}, {{Audio-IPA|République Française.ogg|[ʁe.py.blik fʁɑ̃.sɛz]}}) — [[Батыс Еуропа]]дағы ең ірі мемлекет, жерінің ауданы жағынан ол [[Ұлыбритания]]дан екі есе үлкен. Францияның құрамына [[Корсика|Корсика аралы]], [[Жерорта теңізі]] мен [[Бискай шығанағы|Бискай шығанағындағы]] ұсақ аралдар енеді. Француз одағы деп аталатын бірлестікке бес шалғай департамент ([[Кариб теңізі]] алабындағы [[Гваделупа]], [[Мартиника]], Оңтүстік Америкадағы [[Гвиана]], [[Үнді мұхиты]]ндағы [[Реюньон]], [[Атлант мұхиты]]ндағы Сен – Пьер мен Микелон) және т.б. жатады. Халық саны 67 млн. адам. Француздар өз елін «гексагон» (алтыбұрыш) деп атайды. Еуропаның батысында орналасқан елдің негізгі аумағының құрылықтағы шекаралары солтүстікте [[Бельгия]] мен [[Люксембург]], шығыста [[Германия]] мен [[Швейцария]], ал оңтүстік – шығыста [[Италия]] және Монакомен, оңтүстік – батыста [[Испания]] және [[Андорра]]мен шектеседі.

[[Еуропа одағы|Еуропалық Одаққа]] енетін дамыған мемлекеттердің аралығында орналасуы Францияның еуропалық біртұтас қарым – қатынастарының дамуына оң әсер етеді.Францияның теңіздік шекаралары [[Жерорта теңізі]], [[Бискай шығанағы]] және [[Ла-Манш]] бұғазы бөліп тұр. Жағалауларында кеме тоқтайтын қолайлы қойнаулардың болуы Францияның ежелден – ақ теңіз көлігінің дамуына және Еуропа ғана емес, басқа дүние бөліктерінде орналасқан елдермен де сыртқы сауда экономикалық қатынастар орнатуына алғышарт болды. Франция мемлекеттік құрылымы жөнінен унитарлы [[республика]] болып табылады, әкімшілік – аумақтық бөлінісі жағынан 96 департаменттен тұрады. 1958 жылы генерал [[Шарль де Голль]] елде мемлекетті басқарудың жаңа үлгісі – Бесінші республиканы орнатты. Франция республикада президенттің айрықша зор өкілеттілігі бар,ол елдің сыртқы саясатына қатысты мәселерді шешеді. Президент тағайындаған премьер – министр үкіметті басқарып, елдің ішкі жағдайына толығымен жауап береді. Елдегі заң шығарушы орган — екі палатадан сенат және ұлттық жиналыс тұратын [[парламент]].

== Агломерациялары ==
{| class="wikitable"
|-
! Қала !! Адамдар саны
|-
| [[Париж]] || 10,9 млн
|-
| [[Марсель]] || 1,6 млн
|- 
| [[Лион]] || 1,4 млн
|-
| [[Лилль]] || 1,3 млн
|-
| [[Тулуза]] || 1,1 млн
|-
| [[Ницца]] || 900 мың
|-
| [[Нант]] || 577 мың
|-
| [[Тулон]] || 253 мың
|-
| [[Монпелье]] || 248 мың
|}

Францияда француздардан бөлек бретандықтар, [[Фламандтықтар|фламандықтар]], [[баскілер]], корсикалықтар тұрады. Еуропадағы халқы ең тығыз қоныстанған ел - осы Франция. 1945 - 1960 жылдар арасында халық саны жылдам өсті. Қазіргі кезде елде 63 ''млн''-нан (2012) аса халық тұрады. Табиғатында француздар өте мейрімді, көңілді, ақжарқын халық. Олар ойларын тікелей айтатын, бірбеткей мінезге ие.

== Тарихы ==
{{main|Франция тарихы}}
{{Грамматикасы тексерілсін}}
[[Сурет:Jacques-Louis David 017.jpg|thumb|220px|[[Наполеон Бонапарт]]]]
Франция аумағын адамдар ең ежелгі заманнан бастап мекендеген. [[Палеолит]] пен [[мезолит]]тің ғылымға белгілі негізгі мәдениеттерінің бірқатары Франциядағы жер атауларына байланысты ([[шелль]], [[ашель]], [[мустье]], [[ориньяк]], [[солютрей]], [[мадлен]], [[азиль]], [[тарденуаз]]). Оңтүстік Франциядағы палеолит кезеңіне тән үңгірлер ([[Фон-де-Гом]], [[Ласко]], [[Монтеспан]], т.б.) жартастарға салынған суреттерімен көпке танымал. Ерте палеолит дәуірінде Франция аумағында кампиния мәдениеті тайпалары өмір сүрген (б.з.б. 6 — 4 мыңжылдықтар). [[Сена]], [[Уаза]], [[Марна]] өзендерінің алаптарынан алғашқы егіншілік құрал-саймандары (б.з.б. 3-мыңжылдық) табылды. Б.з.б. 6 — 5 ғасырларлардан бастап б.з. 1-мыңжылдықтың соңына дейін Франция аумағына кельт тайпалары қоныстанды. [[Рома|Римдіктер]] оларды галлдар деп атады, сондықтан бүкіл ел [[Галлия]] атанды. Оңтүстік-батыста негізінен [[иберлер]] тұрды, б.з.б. 6 ғасырдан бастап [[Жерорта теңізі]] жағалауларына [[гректер]] өз иеліктерінің негізін қалады. Олардың ішінде негізгісі — Массалия (қазіргі [[Марсель]]) болды. Б.з.б. 2 ғасырдың соңы — 1 ғасырдың ортасында Галлияны римдіктер жаулап алды. Галлдар [[Рим империясы]]на қарсы ерлікпен шайқасты. Дегенмен, күш тең емес еді. Рим үстемдігі елдің көп бөлігінде өндірістің дамыған құл иеленушілік әдісінің орнығуына себеп болды, көптеген қалалар салынды ([[Лион]], [[Ним]], [[Бордо]], т.б.). 
2–4 ғасырлар арасында Францияда [[Христиандық|христиан діні]] таралды. Романдану процесінің нәтижесінде [[кельт тілдері]]н [[латын тілі]] ығыстырып шығарды. 3 ғасырда басталған Рим империясындағы саяси дағдарысқа байланысты Галлияда тауарлы өндірістің көлемі қысқарып, Италиямен экон. байланыстар әлсіреді. 4–5 ғасырларда герман тайпаларының баса-көктеп кіруі ел аумағындағы Рим үстемдігін түпкілікті жойды. Жаңадан бургундтардың (406), вестготтардың (418) мемлекеттері құрылды. 486 жылы [[франктер]] Галлиядағы соңғы рим иелігін басып алды (қ. [[Франк мемлекеті]], Шарль). 10 ғасырдан бастап ел Франция деп атала бастады. 987 жылы франк тағын Капеттер әулеті иеленді. Біртұтас корольдік іс жүзінде бір-біріне тәуелсіз көптеген иеліктерге бөлініп кетті. 10 ғасырда бір-біріне туыстас екі ірі халық — Луара өзінінің солтүстігіне қарай солтүстік француз және оңтүстікте, Бретань түбегіне бретань халқы қалыптасты. Алғашында король иелігі (домен) Францияның солтүстік бөлігіндегі Париж бен Орлеанның айналасында ғана болды. 11–12 ғасырларда крест жорықтарына байланысты оңтүстіктегі қалалардың (Бордо, [[Тулуза]], Ним, [[Марсель]], т.б.) гүлденуі басталды. Егіс көлемі артып, дәнді дақылдардың сорттары мен мал тұқымы жақсарды. Қолөнер (әсіресе, шұға тоқу) жоғары дамыды. Солтүстік Франциядағы қалалардың дамуы мен жеке аймақтар арасындағы экономикалық байланыстардың кеңеюі елдің бұл бөлігіндегі саяси бытыраңқылықты жоюға маңызды алғышарттар жасады. 13 ғасырдың бас кезінде Англия корольдігі Солтүстік Францияның көпшілік бөлігінде билік құрды. 13 ғасырдың 2-жартысында елдің орталықтануы күшейіп, Париж оның саяси және экон. орталығынана айнала бастады. 14 ғасырдың бас кезінде король иелігі елдің көпшілік бөлігін алып жатты. 1302 жылы үш сословие өкілдерінен құрылған — Бас Штаттар шақырылды. Ол ортталық өкімет билігінің күшеюіне қызмет етті. Бірақ Жүз жылдық соғыс Францияның дамуын тежеді. Соғыс қимылдары, тонау, салықтардың өсуі халықтың азаюына, өндіріс пен сауданың құлдырауына алып келді. 
15 ғасырдың 2-жартысынан бастап Франция экономикасы біртіндеп қалпына келе бастады. Король билігі нығайып, елге жаңадан Бургундия, Пикардия, Ниверне герцогтіктері қосылды. 15 ғасырдың соңында Прованс пен Бретань бағындырылды. 16–17 ғасырларда Франция Батыс Еуропадағы үстемдік үшін [[Габсбургтер әулеті]]мен ([[Рим империясы|“Қасиетті Рим империясы”]] және Испаниямен) соғыстар жүргізді. Ұзаққа созылған сәтсіз соғыстар, елдің материалдық ресурстарының елеулі сарқылуы, салықтардың өсуі мен экономиканың кері кетуінің нәтижесінде терең қоғамдық-саяси дағдарыс қалыптасты. Халықтың әр түрлі топтарының әлеуметтік наразылығының идеологияның негізі сол кездегі кең тараған кальвин ілімі болды (бұл ілімді жақтаушыларды гугеноттар деп атады). Ел католиктер мен гугеноттар болып екіге жіктелді. Олардың абсолютизммен және өзара күресі ұзаққа созылған азамат соғысына (“Діни соғыстарға”) ұласты. Оның шарықтау шегі — 1572 жылы 24 тамызда Парижде гугеноттарды жаппай қырғынға ұшырату болды ([[Варфоломей түні|“Варфоломей түні”]]). Билікке келген Бурбондар әулеті діни соғыстарды тоқтатып, католик дінін Франциядағы ресми дін ретінде бекітті, ал гугеноттарға дін ұстану еркіндігі берілді. [[XIV Луи]] кезінде Францияны іс жүзінде бірінші министр кардинал А.Ж.П. Ришелье биледі (1634–1648). Ол король билігін елеулі нығайтып, елдің орталықтануын күшейтті. Отыз жылдық соғыстың нәтижесінде Франция өзіне Эльзасты қосып алып, Еуропадағы ең қуатты монархияға айналды. 1701–1714 жылы испан тағы үшін болған соғыста Англия, [[Аустрия]] мен олардың одақтастары Францияның Еуропадағы үстемдігіне тосқауыл қоюға тырысты. Жеті жылдық соғыста (1756–1763) Франция [[Үндістан]] мен [[Канада]]дағы отарларының көпшілігінен айрылып, Ұлыбританияға беруге мәжбүр болды. 
1789 жылы басталған [[Француз төңкерісі|Француз революциясы]] нәтижесінде монархия мен феод. тәртіптер жойылып, Бірінші республика жарияланды. 1792 жылы революциялық соғыстар басталды. Ол [[Наполеон Бонапарт]]тың билікке келуімен және Еуропаны түгел қамтыған соғыстың нәтижесінде Францияның жеңілуімен аяқталды. Елде король билігі қалпына келтірілді. 1848 жылы ақпан революциясының нәтижесінде Екінші республика орнады. Либералдар мен социалистердің арасындағы жанжалды пайдаланған Луи Наполеон 1852 жылы Екінші империяны жариялап, таққа отырды. 1870–1871 жылдары Франция — [[Пруссия]] соғысының нәтижесінде Франция Эльзас пен [[Лотарингия]]дан айрылып, Екінші империя жойылды. 19 ғасырдың соңында отаршылдық империяның құрылуы негізінен аяқталды. 
1914–1918 жылдары бірінші дүниежүзілік соғысқа Франция [[Антанта]]ның құрамында қатысты. 1919 жылы Версаль бітім шарты бойынша Францияға [[Эльзас]] пен [[Лотарингия]] қайтарылды. 1920–1930 жылдары елде экономикалық дағдарыстар жиі-жиі болып тұрды. Нәтижесінде жұмысшы қозғалысы күшейіп, фашистік ұйымдар құрылды. 1936 жылы Халықтық майдан құрылып, фашистік ұйымдарға тыйым салынды, еңбекшілердің жағдайын жақсарту жөніндегі шаралар (40 сағаттық жұмыс аптасын, ақысы төленетін демалыс енгізу, т.б.) жүзеге асырылды. 1938 жылы Халықтық майдан ыдырады. Екінші дүниежүзілік соғыс Франция үшін сәтсіз басталды. 1940 жылы Францияны [[Германия]] оккупациялады. Министрлер кабинетінің жаңа төрағасы маршал Анри Петен Германиямен бітімге қол қойып, елді екі аймаққа бөлуге келісті. Оның біреуі — немістер басып алған Солтүстік және Оңтүстік-батыс Франция аумағы болса, екіншісі Францияның қалған бөлігі мен теңіздің ар жағындағы аумақтар енген, астанасы Виши қала болған автономды француз мемлекеті атанған аймақ болды. Маршал Петен осы француз мемлекетінің президенті болып тағайындалды. 1944 жылы Францияны одақтастар әскері азат етті. [[Алжир]]дегі Француз Ұлттық азат ету комитеті өзін Француз Республикасының Уақытша үкіметі деп жариялады. 1946 жылы Төртінші республиканың конституциясы қабылданды. 1949 жылы Фрацния [[НАТО|НАТО-ның]] құрамына кірсе де, 1966 жылы оның әскери құрылымынан шықты. Соғыстан кейін Ф-ның отарлық жүйесі ыдырай бастады. 1954 жылы сегіз жылдық соғыстан кейін Ф. Үндіқытайды тастап шықты. 1954 жылы 1-қарашада Алжирде ұлт-азаттық көтеріліс басталды. 1956 жылы наурызда Франция [[Марокко]] мен [[Тунис]]тің тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болды. 1956 жылы қарашада Франция [[Мысыр]]ға қарсы ағылшын-француз-израиль агрессиясына белсене қатысты. Осындай қиын жағдайда 1957 жылы Батыс Еуропадағы бірнеше мемлекет “Ортақ рынок” құру жөнінде шарт жасасты. Дегенмен, Алжирдегі сәтсіздіктер, Суэц арандатушылығының күйреуі, әскери шығындардың көбеюі Төртінші республиканың дағдарысына әкеп соқты. Армия мен елде реакциялық күштер бас көтерді. 1958 жылы мамырда олар Алжирде республикаға қарсы бүлік бастады. Алжирдегі француз армиясының басшылығы да бүлікшілерге қосылып, генерал Шарль де Голль бастаған “Ұлттық құтқару” үкіметін құруды талап етті. 1 маусымда Ұлттық жиналыс Голльдің төтенше өкілеттілік жөніндегі заң жобаларын мақұлдады. 1958 жылы Бесінші республиканың конституциясы атқарушы билік құқықтарын кеңейтті. Президент Ұлттық жиналысты тарату мүмкіндігіне ие болып, референдум өткізуге, заң жобаларын ұсыну, төтенше жағдайларда бүкіл өкімет билігін өз қолына алуға құқылы болды. 1958 жылы 21 желтоқсандағы сайлаудың нәтижесінде Голль президент болып сайланды. 
1958–1960 жылдары [[Африка]]дағы француз отарлары — [[Гвинея]], [[Судан]], [[Сенегал]], [[Мадагаскар]], [[Дагомея]], [[Нигер]], [[Жоғарғы Вольта]], [[Кот-д’Ивуар|Кот-д'Ивуар]], [[Чад]], [[Орталық Африка Республикасы]], [[Конго Республикасы|Конго]], [[Габон]], [[Мавритания]], [[Того]] мен [[Камерун]] тәуелсіздікке ие болды. 1962 жылы ұзаққа созылған соғыстан кейін Алжир толық тәуелсіздікке қол жеткізді. 1960–1990 жылдар аралығында Франция экономикасы дамыған, демократ. қоғамы толық қалыптасқан әлемдегі жетекші елдердің біріне айналды. 1981 жылы ел президенті болып бірінші рет социалист Франсуа Миттеран сайланды. 1995 жылдан ел президенті [[Жак Ширак]] болды.

== Саясаты ==
{{Толық мақала|Францияның әкімшілік бөлінуі|Франция аймақтары|Франция департаменттері}} 
[[Сурет:Карта-Франции-2021.jpg|нобай|Францияның әкімшілік картасы]]
[[Сурет:France Overseas.svg|нобай|Францияның шетелдегі иеліктері]]
Франция 18 аймаққа бөлінген, оның 12-сі Еуропа құрлығында, біреуі (Корсика) — [[Корсика]] аралында, тағы бесеуі - мұхиттың арғы жағында орналасқан. Аймақтарда заңды автономия жоқ, бірақ олар [[салық]]тарды өздері белгілей алады және [[бюджет]]терді бекітеді.

18 аймақ 101 [[Франция департаменттері|департаментке]], сондай-ақ Лион метрополиясына бөлінеді, ол 342 округтен және 4039 кантоннан тұрады. Францияның негізін 36 682 коммуналар құрайды.

Париж департаменті жалғыз [[коммуна]]дан тұрады. Мұхиттың арғы жағындағы бес аймақтың әрқайсысы ([[Гваделупа]], [[Мартиника]], [[Француз Гвианасы]], [[Реюньон]], [[Майотта]]) бір бөлімнен тұрады. Корсика аймағы (құрамына 2 департамент кіреді) метрополияның басқа аймақтарынан (құрлықтағы Франциядан) ерекшеленетін әкімшілік-аумақтық бірліктің ерекше мәртебесіне ие. Онда орталыққа бағынбайтын тәуелсіз басқару органдары бар. 2003 жылы Корсиканың 2 департаментін біріктіру туралы референдум сәтсіз аяқталды. Бұл аймақтардың барлығы Еуропалық Одақтың бөлігі болып табылады.

Француз Республикасының құрамына мыналар кіреді деп айта аламыз:
# Метрополия (13 аймаққа, 96 департаментке және Лион метрополиясына бөлінген).
# 5 шалғай департамент: [[Гваделупа]], [[Мартиника]], [[Гвиана]], [[Реюньон]], [[Майотта]]<ref>Майотта (Маоре) аралының аймағы — даулы аумақты басқаратын Франция мен [[Комор]] арасындағы аумақтық дау-дамайдың нысаны. Францияның әкімшілік-аумақтық бөлінуіне сәйкес, Майотта Францияның шетелде орналасқан аймағы мәртебесіне ие. Комордың әкімшілік-аумақтық бөлінуіне сәйкес, Майотта Комор Одағы мемлекетінің төрт автономды аралдарының бірі мәртебесіне ие.</ref>.
# 5 шалғай аймақ: [[Француз Полинезиясы]], [[Уоллис және Футуна]] аралдары, [[Сен-Пьер және Микелон]], [[Сен-Бартелеми]], [[Сен-Мартен]].
# Ерекше мәртебесі бар 3 аймақ: [[Жаңа Каледония]], [[Клиппертон]], [[Францияның оңтүстік және Антарктикалық аймақтары]].

=== Мемлекеттік жүйенің негіздері ===
{{Толық мақала|Францияның саяси құрылымы}}
Франция — [[Президенттік республика|президенттік типтегі]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлық республика]]. Мемлекеттің негізгі заңы — 1958 жылы 4 қазанда қабылданған [[конституция]]. Ол Бесінші Республиканың билік органдарының қызметін реттейді: басқарудың республикалық президенттік-парламенттік формасын белгілейді ''(Франция Республикасының Конституциясы, 2 бөлім)''.

Француз Республикасының Конституциясы келесі баптар бойынша бірнеше рет қайта қаралды:

* тікелей жалпыға бірдей сайлау құқығы негізінде Президентті сайлау (1962),
* үкімет мүшелерінің қылмыстық жауаптылығы туралы Конституцияның жаңа бөлімін енгізу (1993 ж.),
* парламенттің бірыңғай сессиясын енгізу және референдумның құзыретін кеңейту (1995),
* Жаңа Каледонияның мәртебесіне қатысты уақытша шараларды қабылдау (1998),
* Экономикалық және Валюталық одақ құру, ерлер мен әйелдердің сайланбалы мандаттарға және сайланбалы функцияларға тең құқылы қол жеткізуі, Халықаралық қылмыстық соттың заңды құқығын тану (1999),
* президенттік мандаттың мерзімін 7-ден 5 жылға дейін қысқарту (2000),
* мемлекет басшысының қылмыстық жауапкершілігі туралы реформа, өлім жазасын жоюды Конституцияда бекіту, Жаңа Каледония автономиясын реформалау (2007),
* мемлекеттік құрылымды жаңарту реформасы және өкілеттіктерді бөлуде тепе-теңдік орнату (2008 ж.).

Францияда 9 мүшеден тұратын Конституциялық Кеңес жұмыс істейді. Оның міндеті — сайлаулардың дұрыстығына және Конституцияға өзгертулер енгізетін заңдарға, және де оған қарауға ұсынылған заңдардың конституциясына бақылау жасау.

=== Атқарушы билік ===
{{Толық мақала|Франция президенттерінің тізімі}}

Мемлекет басшысы және атқарушы биліктің басшысы — [[президент]], қазіргі кезде [[Эммануэль Макрон]]. Бесінші республикада премьер-министр ішкі және экономикалық саясатқа жауап береді және жалпы жарлықтар шығаруға құқылы. Ол үкіметтің саясатына жауапты деп саналады (20-бап). Премьер-министр үкіметтің қызметін басқарады және заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді (21-бап).

Премьер-министрді [[Франция президенті|республика президенті]] тағайындайды. Ұлттық Ассамблея оның кандидатурасын мақұлдауы қажет емес, өйткені Ұлттық жиналыс кез келген уақытта үкіметке сенімсіздік жариялауға құқылы. Әдетте премьер-министр партияның атынан Ұлттық жиналыстағы көп орынға ие болады. Премьер-министр өз кабинетінде министрлердің тізімін жасайды және оны президенттің бекітуіне ұсынады.

Премьер-министр Ұлттық Ассамблеяда заңдар қабылдау туралы бастама көтереді және олардың орындалуын қамтамасыз етеді, ол сонымен бірге ұлттық қорғаныс үшін жауап береді. Премьер-министр Президенттің актілеріне қол қояды, оны Конституцияның 15-бабында белгіленген кеңестер мен комитеттердің төрағасы етіп ауыстырады<ref>1958 ж. Франция конституциясы. III бөлім. 20-23 баптар.</ref>.

2020 жылдың 3 шілдесінен бастап үкіметті [[Жан Кастекс]] басқарады.

=== Заң шығарушы орган ===
Франциядағы заң шығару билігі Парламентке тиесілі, оның құрамына екі палата — Сенат пен Ұлттық Ассамблея кіреді. Тікелей емес жаппай дауыс беру  арқылы сайланатын Республика Сенаты 348 сенатордан тұрады, оның 305-і метрополиядан, 9-ы шалғай аумақтан, 5-і француз қауымдастығынан және 12-сі шетелде тұратын француз азаматтарынан тұрады. Сенаторларды алты жылдық мерзімге (2003 жылдан бастап, 2003 жылға дейін - 9 жылға) Ұлттық Ассамблея мүшелерінен, бас кеңесшілерден және муниципалдық кеңестердің делегаттарынан тұратын сайлау алқасы сайлайды, ал сенат үш жылда бір рет жаңарып отырады.

== Экономикасы ==
{{Толық мақала|Франция экономикасы}}
[[Сурет:La Défense vue depuis la Tour Eiffel.png|thumb|300x300px|[[La Défense]] ([[Эйфель мұнарасы]]нан көрініп тұрғандай) 2017 жылы [[Ernst & Young]] континентальды Еуропадағы жетекші орталық бизнес ауданы және әлемдегі төртінші болып танылды.<ref>[https://www.ey.com/Publication/vwLUAssets/ey-the-attractiveness-of-world-class-business-districts/$FILE/ey-the-attractiveness-of-world-class-business-districts.pdf The attractiveness of world-class business districts: Paris La Défense vs. its global competitors], [[Ernst & Young|EY]], November 2017</ref>]]
[[Сурет:France Product Exports (2019).svg|upright=1.3|thumb|right|Франция экспортының пропорционалды ұсынысы, 2019]]
Жетілік тобының (бұрынғы сегіздік тобы) жетекші индустриялық дамыған елдерінің мүшесі, 2020 жылғы жағдай бойынша ол [[Аларман қабілет тепетендігі|сатып алу қабілетінің паритеті]] бойынша әлемдегі [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|оныншы]] және ЕО-ның екінші ірі экономикасы болып саналады. Франция 1999 жылы еуроны енгізу үшін ЕО-ның басқа 11 мүшесіне қосылды, ал еуро монеталары мен банкноттары 2002 жылы француз франкін (₣) толығымен алмастырды.

Францияда әртараптандырылған экономика бар, онда қызмет көрсету секторы басым (2017 жылы ЖІӨ-нің 78,8% - ын құрады), ал [[Екінші қайтара сектор|өнеркәсіп секторы]] ЖІӨ-нің 19,5% -ын құрады, ал қалған 1,7% -ы бастапқы секторға тиесілі болды. Әлемдегі сауда көлемі бойынша бесінші ел (және Еуропада Германиядан кейін екінші). Бұл Германия мен Италиядан кейінгі Еуропадағы үшінші ірі өндіруші ел. Франция сонымен қатар әлемдегі ең көп баратын ел, сонымен қатар [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақтың]] жетекші аграрлық державасы.

Франция 2019 жылы Еуропадағы тікелей шетелдік инвестицияларды ең ірі алушы болды, Еуропа бойынша зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалатын қаржысы бойынша екінші орынды иеленген, 2020 жылы [[Bloomberg]] инновациялық индексі бойынша әлемдегі ең [[инновация]]лық 10 елдің қатарына кірді, сонымен қатар  2019 жылғы жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы есепке сәйкес әлемдегі ең бәсекеге қабілетті 15-ші ел болды (2018 жылмен салыстырғанда 2 сатыға жоғары).

[[Халықаралық валюта қоры|ХВҚ]] мәліметтері бойынша, 2020 жылы Франция [[Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) бойынша елдер тізімі|жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша әлемдегі 20-шы ел]] болды, бір тұрғынға 39 257 доллар. 2019 жылы Франция Біріккен Ұлттар Ұйымының адам даму индексінде 0,901 мәнімен қосылды (бұл адам дамуының өте жоғары деңгейін көрсетеді) және 2019 жылы сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде 23 -ші орынға ие болды.<ref name="HDIFR">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/en/2018-update |title=Human Development Index 2018 Statistical Update |publisher=[[United Nations Development Programme]] |website=hdr.undp.org |access-date=10 July 2019}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.transparency.org/files/content/pages/CPI_2018_Executive_Summary_EN.pdf |title=Corruption Perceptions Index 2018 Executive summary p. 2 |publisher=[[Transparency International]] |website=transparency.org |access-date=10 July 2019}}</ref>

[[Сурет:French economy 2016 - expenditures.png|thumb|left|2016 жылы шығыстар түрі бойынша Франция экономикасының (ЖІӨ) құрамы]]
2018 жылы Франция әлемдегі 5-ші ірі сауда мемлекеті болды, сонымен қатар Германиядан кейінгі Еуропадағы екінші ірі сауда мемлекеті болды.<ref name="wto">[https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/wts2019_e/wts2019_e.pdf World Trade Statistical Review 2019], [[World Trade Organization]], p. 11</ref>

[[Сурет:BlueEurozone.svg|thumb|alt=European map of Eurozone monetary union|Франция — валюталық одақтың, [[Еуроаймақ]]тың (қою көк) және [[Бірыңғай еуропалық нарық]]тың (ашық көк) бөлігі.]]
Қаржылық қызметтер, банк және сақтандыру секторы экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Францияда олардың клиенттеріне тиесілі үш ірі қаржы институттары орналасқан. Париж қор биржасы ({{lang-fr|La Bourse de Paris}}) — 1724 жылы [[XV Луи]] құрған ескі мекеме. 2000 жылы Париж, Амстердам және Брюссель биржалары [[Euronext]]-ке қосылды. 2007 жылы Euronext [[Нью-Йорк қор биржасы]]мен бірігіп, әлемдегі ең ірі [[NYSE Euronext]] биржасын құрды. [[Euronext Paris]], NYSE Euronext тобының француз филиалы — [[Лондон қор биржасы]]нан кейінгі Еуропадағы 2-ші ірі биржалық нарық. Француз компаниялары сақтандыру мен банктік салада негізгі позицияларын сақтап қалды: [[AXA]] 2019 жылы банктік емес активтердің жалпы көлемі бойынша әлемдегі үшінші сақтандыру компаниясы болды. Жетекші француз банктері — [[BNP Paribas]] және [[Crédit Agricole]], 2020 жылы [[McGraw-Hill|S&P Global Market Intelligence]] есебіне сәйкес активтері бойынша ірі 10 банктердің қатарына кіреді. Сол дереккөзге сәйкес, [[Société Générale]] мен [[Groupe BPCE]] 2020 жылы тиісінше әлемдегі 17-ші және 19-шы ірі банктер болды.

Франция — Еуропалық біртұтас нарықтың (500 миллионнан астам тұтынушы) бөлігі болып табылатын [[еуроаймақ]]тың мүшесі (шамамен 330 миллион тұтынушы). Бірнеше ішкі коммерциялық саясат Еуропалық Одақ (ЕО) мүшелері арасындағы келісімдермен және ЕО заңнамасымен анықталады. Франция ортақ еуропалық валюта — [[еуро]]ны 2002 жылы енгізді.

=== Сыртқы экономикалық байланыстар ===
Франция экономикасы дүниежүзілік шаруашылықтың ажырамас бөлігіне айналды. [[Сыртқы сауда]] экономикалық өрлеуге негіз болып отыр, оған оң [[сальдо]] тән. Экспорт көлемі жөнінен ел батыс Еуропада тек Германияны ғана алға салады, Францияның сыртқа шығаратын тауарларының жалпы құны дүниежүзілік [[тауар экспорты]]ның 5,1% -ын құрайды. Экспорт құрылымында машиналар мен жабдықтар 43 және ауыл шаруашылығы өнімдері мен шикізаты 20 басым болып отыр. Соңғы жылдары әскери техника мен қару–жарақты сыртқа сату жөнінде АҚШ–тан кейінгі екінші орынға шықты. [[Импорт]] көлемі жөнінен Франция Жапониямен қатар АҚШ, Германиядан кейінгі үшінші орынды бөліседі. Франция — [[халықаралық туризм]] орталығы. Қазіргі кезде Франция жылына 77 млн–дай шетел туристері қабылдайды. Елдің сыртқы экономикалық байланыстарын дамытуда [[туризм]]нің маңызы зор.

=== Өнеркәсібі ===
[[Сурет:poezdafr.jpg|thumb|right|200px|Темір жолы техникасы]]
[[Сурет:samrf.jpg|thumb|right|200px|Авиациялық техника]]
[[Сурет:sam2.jpg|thumb|right|200px|Әскери авиациялық техника]]

[[Сурет:parfumc.jpg|thumb|right|200px|Парфюм мен косметика]]
Франция — жоғары дамыған индустриялы-аграрлы ел. [[Өнеркәсіп]] өндірісінің жалпы көлемі бойынша дүние жүзінде 4-орын ([[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Жапония]], [[Германия]]дан кейін), Еуропада Германиядан кейін 2-орын алады. Ұлттық табысты жан басына шаққандағы жылдық мөлшелері 24990 [[АҚШ доллары]]на тең (2003 ж). Франция автомобильдер шығару жөнінде дүние жүзінде 3-орын, авиациялық және ғарыштық техника өндірісі бойынша Еуропада 1-орын алады. Сондай-ақ экспортқа көп мөлшерде қару-жарақ, [[Атом электр станциясы|АЭС-тер]] үшін құрал-жабдықтар, химикаттар, маталар мен киім-кешек шығарады. Француз өнеркәсібінің жетекші салаларына [[Автомобиль өнеркәсібі|автомобиль жасау]], [[химия]] мен мұнай химиясы, [[ұшақ]] жасау (аэробустар мен [[Әскери қызметтегі ұшақтар|әскери ұшақтар]]), [[электроника]], [[металлургия]], темір жолы техникасын шығару жатады. [[Парфюмерия]] — косметикалық сала мен жоғары талғамды сәнді киімдер шығаруда Франция дүние жүзінде бірінші орынды иеленеді. Жылына шамамен 3,5 млн. автомобиль шығарса, оның жартысына жуығы экспортқа жіберіледі. Автомобильдердің 90%-дан астамын [[Renault|“Рено”]] мен [[Groupe PSA|“Пежо-Ситроен”]] компаниялары шығарады. [[Кеме]] және [[Білдек|станок]] жасау, ауыл шаруашылық машиналары өндірісі де жақсы дамыған. Өнеркәсіп өнімдерінің 1/5-іне жуығы Париж бен оның айналасында, сондай мөлшері Лион мен солтүстік аудандарда өндіріледі.

Экспортының негізін өнеркәсіптік құрал-жабдықтар, тұрмыстық бұйымдар, ауыл шаруашылық өнімдері, химиялық тауарлар мен шикізаттар, тігін бұйымдары, киім-кешек, аяқ киім, парфюмерия мен косметика, автомобильдер құрайды. Сырттан тұтыну тауарларын, өнеркәсіптік шикізаттар алады.

Негізгі сауда серіктестері: Германия, Италия, Бельгия, Люксембург, Ұлыбритания мен [[АҚШ]]. Франция [[Қазақстан]]ның сауда серіктестері ішінде 12-орын алады. Француз кәсіпорындары Қазақстандағы өз қызметінің қарқынын біртіндеп арттырып келеді. 2005 ж. ҚР мен Франция арасындағы тауар айналысы 2665,1 млн. долларды құрады. Қазақстан Францияға мұнай, кентастар, химия өнеркәсібінің шикізаттарын, тері мен астық береді. Франциядан негізінен дәрі-дәрмектер, азық-түлік өнімдерін, қосалқы бөлшектер, автомобильдер, тұрмыстық электроника, шарап, теңіз өнімдерін, ірімшік, парфюмерия мен косметикалық бұйымдар, жоғары сән киімдерін алады. Қазіргі кезде Қазақстанда француз кәсіпкерлері араласқан 19 шағын кәсіпорын тіркелген. 4 француз банкі Қазақстанмен бірлесіп жұмыс атқаруда, мұнай-газ, тау-кен, энергетикада, көлік пен қызмет көрсету салаларында көптеген француз компаниялары еңбек етуде. 2004 ж. 10 наурызда Парижде экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Қазақстан-француз үкіметаралық комиссиясының кезекті, алтыншы мәжілісі болып өтті.

[[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тан соң Франция үкіметі соғыста күйзелген экономикасын қалпына келтірумен қатар, [[өндіріс]]тің мүлдем жаңа салаларын дамыта бастады. [[1950 жыл]]дан бері өнеркәсіп өндірісі 4 есеге жуық өсіп, өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің саны соңғы 20 жылда 1,5 млн адамға қысқарды. Мұның өзі еңбек өнімділігінің артуы мен өнеркәсіп жүйесінің құрылымдық өзгерістері нәтижесінде мүмкін болды. Қазіргі кезде ел өнеркәсіп өндірісінің көлемі жөнінен дүние жүзінде бесінші орын алады. Өнеркәсіп елдегі ұлттық жиынтық өнімінің 25,4 %-ын береді. Елдің экономикалық қуатының символы болып келген дәстүрлі өнеркәсіп салалары соңғы онжылдықтарда өзінің жетекші рөлінен айырылып, жаңа салаларға жол беруде.
==== Ауыл шаруашылығы өндірісі ====
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің көлемі бойынша Франция дүние жүзінде [[АҚШ]] пен [[Канада]]дан кейін 3-орынды иеленеді. Ол ауыл шаруашылық өнімдерімен өзін-өзі толық қамтамасыз етіп, 40%-ын экспортқа шығарады. Франция — Еуропадағы астық, сары май, ірі қара етін, ірімшікті ең көп мөлшерде өндіретін ел. [[Өсімдік шаруашылығы]]ның негізгі саласы — [[дәнді дақылдар]] өсіру (негізгілері — [[Бидайық (өсімдік)|бидай]], [[жүгері]], [[қара бидай]], [[арпа]], [[күріш]]). Картоп, қант қызылшасы, күнбағыс, рапс та көп мөлшерде өсіріледі. Ницца өңірінде гүл өсіру дамыған. Жүзімнің негізгі бөлігі шарап дайындауға (жылына 60 млн-дай л) жұмсалады, неғұрлым белгілі түрлері шампан, кагор, коньяк. Жеміс-жидек (алма, алмұрт, шабдалы, Жерорта теңізі жағалауларында цитрустық жемістер мен қара өрік) пен көкөніс өсіру дамыған. Ірі қара (20,6 млн. бас), шошқа, қой, жылқы өсіріледі. [[Балық аулау]] кәсібінің негізгі порттары [[Атлант мұхиты]] жағалауларында (Булонь, Лорьян, Ла-Рошель) орналасқан.
==== Химия өнеркәсібі ====
[[Химия өнеркәсібі]] минералды тыңайтқыштар, синтетикалық каучук пен пластмасса, парфюмерия, дәрі-дәрмектер жасауға маманданған. Ірі мұнай, химиялық кәсіпорындары көп. Химия өнеркәсібі биотехникалық және гендік инженериямен тығыз байланысты.
==== Тоқыма өнеркәсібі ====
[[Тоқыма өнеркәсібі]] өзінің бұрынғы маңызынан айрылса да, Франция киім-кешек пен маталар шығарудан Еуропада алдыңғы орындардың бірін иеленеді (мақта-мата, жібек, синтетикалық, жүн, кендір, зығыр маталары өндіріледі). Француз кәсіпорындары шығарған ірімшік, шараптар, кондитерлік бұйымдар дүние жүзіне танымал.
==== Қара металлургия өнеркәсібі ====
[[Лотарингия]] темір кені алабының қорын пайдаланатын [[қара металлургия]] өнеркәсібі XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап дағдарысқа ұшырады. Оған Еуропа мен дүние жүзі нарығында неғұрлым қуатты бәсекелестердің [[Бразилия]], [[Шығыс Еуропа]] елдері, [[Корея]] және т.б. пайда болуы әсер етті. [[Еуропа одағы|Еуропа Одақ]] шеңберінде өнеркәсіптің осы саласын дамытуға бағытталған шаралар нәтижесінде өндірісті неғұрлым тиімді ұйымдастырып, қайта жабдықтауға мүмкіндік туды. Орталық аудандардағы тиімсіз кәсіпорындар жабылып, негізгі металлургиялық кешендер солтүстіктегі [[Дюнкерк]] маңы мен Лотарингиядағы Мозель өзені аңғарындағы шоғырланған. Қазіргі кезде жылына 19 млн тонна [[болат]] өндіріледі. [[Алюминий]] өндірісінде де аумақтық өзгерістер болды. Бұрын олар, негізінен, [[Альпі]] мен [[Пиреней таулары|Пиреней]] аудандарындағы [[Су электр станциясы|су электр станциялары]] маңында орналасса, қазіргі кезде шеттен әкелінетін шикізатты қабылдап алатын [[порт]]ты қалаларға көшірілген. 
==== Мата өнеркәсібі ====
Құрамына [[Тоқыма кәсібі|тоқыма]], [[бояу]]лар жасау, [[кілем]] тоқу, [[еден төсеніші|еден төсеніштерін]] шығару өндірісі енетін Францияның мата өнеркәсібі дүние жүзіндегі жетекші орнын жоғалтқан жоқ. Бұл салада әсіресе [[жүн мата]]ларын шығарудан дүние жүзінде бірінші орын алатын «Шаржер – текстиль», [[мақта маталары]]н шығаруға маманданған DMC компаниялары көзге түседі. Қазіргі кезде сырттан әкелінетін [[жүн]] мен [[Мақта (шитті)|мақтадан]] басқа, бұл кәсіпорындарда [[Химиялық талшықтар|жасанды талшықтар]] да кеңінен пайдаланылады. Негізгі орталықтары – [[Мюлуз]], [[Труа]], [[Лион]] және [[Париж]] маңы. 
==== Машина жасау өнеркәсібі ====
[[Сурет:avtofrlogo.jpg|thumb|left|200px|Француз автомобильдері]]
[[Машинажасау|Машина жасау]] өнеркәсібінде көлік қатынасындағы машиналар мен электр техникасын жасау салалары күшті дамыған. Дүниежүзілік автомобиль өндірісінің дамуында елдің айрықша орны бар. [[1898 жыл]]ы ағайынды Рено негізін салған [[Renault|фирма]] алғашқы автомобилін жасап шығарған болатын, арада 15 жыл өткен соң бұл шағын кәсіпорын алуан түрлі машина шығаратын аса ірі [[концерн]]ге айналды. Қазіргі кезде бұл [[Renault|концерн]] мемлекеттік болып саналады. Мұнда [[Жүк автомобилі|жүк автомобильдері]], [[автобус]]тар, [[Ауыл шаруашылық техникасы|ауыл шаруашылығы машиналары]], сондай-ақ [[кеме]]лер мен [[ұшақ]]тардың қозғалтқыштары жасалады. Францияда жылына 3,5-4 млн автомобиль жасалса, соның 9/10 бөлігі жеңіл көлік болып табылады. Қазіргі кезде жеңіл автомобильдер, негізінен, [[Renault|Рено кәсіпорны]] мен жеке меншік Пежо – Ситроен концернінде жасалады. Француз компаниялары дүние жүзінің 30 елінде автомобиль тетіктерін жинайтын зауыттар ашқан. Елде жасалған автомобильдердің 60-ы шетке шығарылады. Көбінесе француз жеңіл көліктерін [[Португалия]], [[Испания]], [[Бразилия]] және [[Оңтүстік-шығыс Азия|Оңтүстік-Шығыс Азия]] елдері сатып алады.

=== Ауыл шаруашылығы ===
[[Сурет:Épône - récolte du maïs01.jpg|thumb|right|left|Париж маңындағы [[Епон]] қаласында жүгері жинау.|alt=Париж маңындағы Эпонедегі жүгері жинаудың суреті.]]
[[Сурет:Bourgogne-charolais-cattle.jpg|thumb|right|left|Мал шаруашылығындағы Шароле ірі қара малы]]
Франция — Еуропадағы ірі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілердің бірі, ірі қара мал, шошқа, құс саны және сүт, жұмыртқа мен ет өндіру жағынан әлемде жетекші орындардың бірін алады.Ауыл шаруашылығының үлесіне ЖІӨ-нің шамамен 4% - ы және елдің еңбекке қабілетті халқының 6% - ы тиесілі. Ауылшаруашылық жерлері 48 миллион гектар аумақты алып жатыр, бұл елорданың 82% құрайды. Әлеуметтік-экономикалық құрылымның ерекшелігі — шаруа қожалықтарының шағын көлемі. Жердің орташа ауданы 28 [[Гектар|га]] құрайды, Жердің орташа ауданы 28 га құрайды, бұл көптеген ЕО елдерінің тиісті көрсеткіштерінен асып түседі. Жер иелігінде үлкен бытыраңқылық байқалады. Шаруашылықтардың жартысынан көбі меншік иелерінің жерінде. Ірі шаруашылықтар өндірістің жетекші күші болып табылады. Ауыл шаруашылығы жерлерінің 52% -ы 50 гектардан асатын шаруа қожалықтарына тиесілі, бұл олардың жалпы санының 16,8% құрайды. Олар ауыл шаруашылығының барлық салаларын өндіруде үстем жағдайға ие бола отырып, өнімнің 2/3 бөлігін қамтамасыз етеді. Ауыл шаруашылығының негізгі саласы — ет-сүт мал шаруашылығы. Өсімдік шаруашылығында астық шаруашылығы басым; негізгі дақылдар - бидай, арпа, жүгері. Шарап жасау (шарап өндіру бойынша әлемде жетекші орын), көкөніс өсіру мен бау-бақша дамыған; гүл өсіру; балық аулау және устрицаларды өсіру дамыған. Ауыл шаруашылығы өнімдері: бидай, жарма, қант қызылшасы, картоп, шарап жүзімі; сиыр еті, сүт өнімдері; балық. Ауыл шаруашылығы жоғары индустрияландырылған. Технологияға қанықтыру, химиялық тыңайтқыштарды қолдану бойынша Нидерланды, Германия, Даниядан кейін екінші орында. Шаруашылықтарды техникалық жарақтандыру, олардың ауыл шаруашылығы мәдениетін арттыру елдің ауыл шаруашылығы өнімдеріндегі өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейін арттыруға алып келді. Астық, қант бойынша ол 200% -дан асады, сары май, жұмыртқа,  ет бойынша — 100% -дан асады.

== Табиғаты ==
[[Сурет:VillequierSeine.JPG|thumb|250px|right|[[Сена (река)|Сена]] өзені]]
[[Сурет:Lac de roselend.jpg|thumb|250px|right|Рослен көлі]]
Францияның көпшілік бөлігі жалпақ жапырақты ормандар аймағында орналасқан. Қиыр оңтүстікн жерортатеңіздік субтропиктер алып жатыр. Жағалаулары негізінен аласа, аккумулятивті немесе лагуналы, құрлыққа еніңкіреп жатқан шығанақтары бар ([[Атлант мұхиты]] жағалауларында Бискай, Сен-Мало, [[Жерорта теңізі]] жағалауында Лион), [[Ла-Манш]] пен [[Па-де-Кале]] бұғаздарының жағалаулары — абразивті, аласалау, бірақ тік, Котантен мен Бретань түбектерінің жағалаулары риас типті болып келеді. Лион шығанағынан шығысқа қарай Жерорта теңізі жағалаулары жартасты, Альпі тауларының теңізге келіп тірелген сілемдерінен құралған ([[Француз Ривьера]]сы деп аталады). Аумағының 2/3-сі елдің солтүстік, орталық және батыс аудандарын алып жатқан аласа және көтеріңкі жазықтар. Олардың ішіндегі ең үлкені — солтүстікте орналасқан Париж бассейні болып табылады. Оңтүстік-батысын — [[Аквитания]] жазықтары алып жатыр. Солтүстік-батысында жазықтар Арморикан үстіртімен ұласады, олар солтүстік-шығысы мен шығысында биіктігі орташа [[Арденн]] (көп бөлігі Франциядан тыс жерде) және Вогез тауларымен қоршалған. Оңт-нде төбелері қатты мүжілген, биіктігі орташа таулардан құралған аудан — Орталық Француз массиві жатыр. Оның орталық бөлігіне (Овернь) жанартаулы жер бедері тән ([[Мон-Дор жанартау күмбезі]], [[Канталь кратері]], Пюп конустар тізбегі). Массивтің оңтүстік және оңтүстік-батыс шетінде терең каньондармен тілімденген карстанған тау жазықтары жүйесі орналасқан ([[Гран-Кос]], т.б.). Солт.-батыс, солт.-шығыс және шығыс аудандарында кристалданған аласа таулар ([[Лимузен]], [[Морван]], [[Севенна]], т.б.) басым. [[Альпі]] мен Орталық Француз массивінің арасында [[Рона ойпаты]] бар. Франция аумағына Жоғарғы [[Рейн]] ойпатының батыстағы шағын бөлігі де кіреді. Оңтүстік-батысында субмеридиандық бағытта Батыс Альпі созылып жатыр. Оның биік бөлігі — [[Савойя]], [[Грай]], [[Кот]] және Теңізжағалаулық Альпі таулары ұзынынан және көлденеңінен терең аңғарлармен тілімденген кристалдық қыраттардан тұрады, мұздықтар көп. Альпінің батыс жиегінде эрозиямен күшті бөлшектенген, кей жерлерінде карстанған әктасты қыраттары бар биіктігі орташа таулар орналасқан. Бұл таулардың солтүстіктегі жалғасы Юра таулары болып табылады. Елдің оңтүстік-батысын Пиреней таулары (ең биік жері — [[Виньмаль тауы]] — 3298 м) алып жатыр. Ол солтүстігінде Аквитаниямен терең жазықтары бар тік беткейлер арқылы жалғасады. Корсика аралының жер бедеріне биіктігі орташа таулар тән (ең биік жері [[Мон-Сенто тауы]] — 2710 м). Франция мен [[Батыс Еуропа]]ның ең биік шыңы — [[Монблан тауы]] (4807 м) болып есептеледі. Франция аумағының көпшілік бөлігі герциндік қатпарлық облысқа жатады. Қазіргі кездегі Франция аумағы кайнозойдың соңында аяқталған жалпы көтерілім нәтижесінде қалыптасқан. Негізгі қазба байлықтары — темір кентастары, боксит, калий тұздары, табиғи газ бен тас көмір, уран. Темір кентастарының кен орындары (Мец-Тионвиль, Лонгви, Брие, Нанси) Лотарингия бассейнінің Юра шөгінділерімен, бокситтің ірі кен орындары Прованстың мезозой әктастарымен байланысты. Калий тұздарының негізгі кендері [[Эльзас]]та, табиғи газ бен аз мөлшердегі мұнай кен орындары Аквитания бассейнінде. Францияның негізгі тас көмір бассейндері — Валансьенн мен Лотарингия эпигерциндік платформаның қатпарлық іргетасымен байланысқан. Сондай-ақ вольфрам, сүрме, қорғасын, мырыш, қалайы, алтын мен күміс, күкірт пен күкіртті колчедан, әр түрлі құрылыс материалдарының кен орындары бар. Елдің көпшілік бөлігінің климаты қоңыржай теңіздік, шығысында континенттікке өтпелі, Жерорта теңізі жағалауларында жерортатеңіздік субтропиктік (жазы құрғақ, қысы жауынды). Шығысы мен солтүстік-шығысындағы жазықтар мен аласа таулардағы қаңтар мен ақпан айларындағы орташа температура 1 — 3°С, батысы мен оңтүстік-батысында –5 — 7°С, оңтүстігінде 8 — 10°С-қа тең. Жазықтардағы шілде мен тамыз айларындағы орташа температура солтүстікте 16 — 18°С, оңтүстік-батыс пен оңтүстікте 20 — 24°С. Жылдық жауын-шашынның ең жоғарғы мөлшері (1500 — 2000 мм) Альпінің батыс беткейлеріне, [[Вогез]], [[Севенна]] мен [[Пиреней таулары]]ның батыс бөлігіне түседі. Бретань мен Котантен түбектерінде, Батыс Аквитанияда бұл көрсеткіш 800 — 1200 мм-ге, басқа жазықтарда 600 — 800 мм-ге тең. Жауын-шашынның ең аз мөлш. (500 — 800 мм) Рона ойпатына тау аңғарлары мен Жерорта теңізі жағалауларының шығыс бөлігіне түседі. Жазықтарда тұрақты қар жамылғысы қалыптаспағанмен, жыл сайын қар жауады. Таулардағы тұрақты қар жамылғысы 500 — 1000 м биіктікте байқалады, 2500 — 3000 м биіктікте ол 7 айдан 11 айға дейін сақталады. Қрі өзендері — Луара, Рона, Сена, Гаронна. Елдің солтүстік пен батыс аудандарындағы өзендер кең жазықтармен ағады, жаңбыр суымен толығады, жыл бойы суы мол болып, бетіне мұз қатпайды. Өзендерінде кеме қатынасы бар, бір-бірімен каналдар арқылы жалғастырылған. Альпі мен Пиреней тауларынан басталатын өзендер терең жазықтармен ағып өтеді, қар мен мұздықтардың еріген суымен толығады. Франция аумағында [[Женева]] көлінің оңтүстік бөлігі орналасқан, елде басқа ірі көлдер жоқ. Ормандар ел аумағының 27%-ын алып жатыр. Қрі орман массивтері Аквитанияның батысында (негізінен қолмен отырғызылған самырсын ормандары), Париж бассейнінің шығысы мен Альпі және Пиреней тауларында. Аквитанияның шығысында емен ормандары қолмен отырғызылған талшын ормандарымен үйлеседі, субтропиктік бұталар кездеседі. Елдің солтүстігінде шамшат, емен, шегіршін ормандары өседі. Оңтүстігінде еменнің мәңгі жасыл түрлері, самырсынның оңтүстік түрлерінен құралатын сирек ормандар, гарига мен маквис бұталары басым. Биіктігі орташа тауларда ормандар тау басына дейінгі жерлерді алып жатыр. Орманды аудандарды, тауларды жабайы [[орман мысығы]], [[түлкі]], [[елік]], [[жабайы шошқа]], [[Тиіндер|ақтиін]], [[Қояндар|қоян]], [[бұғылар]], [[ақкістер]] мекендейді. Биік тауларда [[тауешкі]], [[жайран]], [[альпі суыры]], [[атжалман]] кездеседі. [[Құр]], [[Шілдер|шіл]], [[Тауқұдіреттер|тауқұдірет]], [[сауысқан]], [[торғайлар]], [[көгершін]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[қырғи]], [[Кезқұйрықтар|кезқұйрық]], т.б. құстар кең тараған. Оңтүстігінденде [[қоқиқаздар]] кездеседі. Өзендері мен Францияны қоршаған теңіздерде балық көп. 3 мыңнан астам қорғалатын аумақтар (1975), Ұлттық саяжайлар ([[Экрен]], Севенн, Вануаз, т.б.), көптеген резерваттар мен қорықтар бар.

== Қазақстан мен Франция ==
[[Сурет:NazarbayevAndSarkozi.jpg|thumb|350px|right|Н.Саркози және [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Н.Ә.]]]]
Француз Республикасы ресми түрде 1992 жылдың 7 қаңтарында Қазақстан Республикасының егемендігін мойындады. Екі ел арасындағы дипломатиялық қарым–қатынастар Франция Сыртқы істер министрі Ролан Дюманың 1992 жылы 25 қаңтарда Алматыға келген ресми сапары барысында орнады. Көп ұзамай [[Алматы]]да Франция елшілігі ашылды. 1992 жылы қырқүйек айында [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Н.Ә.Назарбаевтың]] Францияға барған сапарында екі ел арасында өзара достық, түсінушілік және ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Бұл келісімде [[энергетика]], [[Пайдалы қазба өндіру|пайдалы қазбаларды өндіру]], [[өнеркәсіп]], [[ауыл шаруашылығы]] саласында және ғылыми зерттеулер, мамандар дайындау ісінде ынтымақтастық мәселелері қамтылады. Франция үкіметі Қазақстанға экономикалық жәрдем ретінде 1993 жылы 300 млн француз франкі көлемінде несие берді.

Қазақстан мен Франция арасындағы тауар айналымы 2008 жылы 6,201 миллиард долларды құрады. Ал Қазақстан Францияға негізінен [[мұнай]], [[металдар]] және металл құрылғыларын, химия өнімдерін, ауылшаруашылық өнімдерін [[экспорт]]қа шығарып келеді. Қазақстан болса, Франциядан [[электр]] және электрондық бұйымдар және оның жабдықтарын, медициналық [[дәрі-дәрмек]], [[Автомобиль|автокөлік]], тамақ өнімдерін және [[Құрылыс материалдары|құрылыс материалдары]]н алады. Осы тұста айта кетейік, Франция элиталық тауарлар ретінде [[шарап]], [[теңіз өнімдері]] шикізаттарын, [[киім|киім-кешектер]], тағы басқа тұрмысқа қажетті бұйымдарды жеткізеді.

Екі елдің бірін-бірі инвестициялау көрсеткіші де жыл өткен сайын жақсарып келеді. Франция Экономика министрлігінің деректері бойынша, Франция Қазақстан Республикасының экономикасына жалпы көлемі 2,005 миллиард еуро көлемінде қаржы салды. Ал Қазақстанның Франция экономикасына бағыттаған инвестициясы 10 миллион еуроны құрайды. Оның 4 миллион еуросы 2008 жылы салынған. Қазіргі кезде Қазақстанда Францияның бірқатар компаниялары табысты жұмыс істеуде. Әсіресе, екі ел арасындағы ынтымақтастық отын-энергетика саласында жақсы жолға қойылған. Мысалы, қазіргі кезде 40-тан астам франциялық компания Қазақстанның мұнай-газ, тау-кен өндірісі, энергетика, көлік және қызмет көрсету салаларында жұмыс жасауда. Осы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Қазақстанда француз капиталының қатысуымен 25 кәсіпорын ойдағыдай қызмет атқаруда. Бұл кәсіпорындар негізінен сауда, көлік-логистикалық қызметтермен айналысады.

Қазақстан-Франция қатынастарында алдағы уақытта қаржы-банк ынтымақтастығынан көп үміт күтуге болады. Бұған қазіргі кезде Қазақстанда “Сөсьетэ Жэнэғәл”, “Натексис Баңк Попүлэғ”, “БНП Пәғиба” және “Кәлиоң” банктерінің жұмыс істеуі нақты дәлел болады. Мемлекет басшыларының кездесуі мен жүргізген келіссөздерінде нақтыланғанындай, екі мемлекеттің экономикалық байланыстарын дамытуда Үкіметаралық экономикалық ынтымақтастық жөніндегі комиссияның жұмысын оң бағалауға болады. Жалпы, 1992 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан аталған комиссия осы аралықта сегіз отырыс өткізген. Оларда Қазақстан мен Франция қарым-қатынастарын дамытуға қатысты көптеген мәселелер талқыланып жүр.

Қазақстан мен Франция арасындағы мәдени-гуманитарлық қатынастар да соңғы жылдары ойдағыдай дамып келеді. 1993 жылы екі елдің арасында осы саладағы байланыстарын жандандыруға бағытталған үкіметаралық келісім жасалған. Осы қатынастар бүгінде екі ел халқының мәдениет пен өнер салаларындағы байланыстың негізі болып отыр. Содан бергі уақытта Алматыда “Альяңс Фғаңсез” мәдени білім агенттігінің өкілдігі ашылды. Бұл агенттіктің 139 елде филиалдары жұмыс істейді. Олар негізінен Франция үкіметінің франкофония және мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты дамытудағы басты құралы болып табылады.

Сондай-ақ Қазақстан мен Франция арасында білім беру жөніндегі қатынастар да ойдағыдай дамып келеді. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев баспасөз мәслихатында атап өткеніндей, “Болашақ” бағдарламасы бойынша Қазақстанның көптеген жастары Францияның беделді жоғары оқу орындарында білім алып, қазіргі кезде ел экономикасының дамуына үлес қосып жатыр.

== Әдебиеті ==
Франция аумағында бір-бірімен тығыз байланысты болған бірнеше әдебиет өмір сүрді. Неғұрлым ертеректе қалыптасқаны — жырлары мен аңыздары сақталмаған кельттердің (галлдардың) әдебиеті, оның бір тармағы бретон әдебиеті болды. 10 ғасырдан бастап елдің оңтүстігінде провансаль әдебиеті дами бастады. [[Каталон әдебиеті]] (Руссильондағы) аймақтық шеңберден аса алмады. 18 ғасырға дейін латын тіліндегі әдебиет басым болды. Ортағасырлық ауыз әдебиеті кейініректе өңделген немесе жазып алынған күйінде сақталған жырлардан, аңыздар мен ертегілерден басталады. Француз тіліндегі алғашқы жазба әдебиет — діни тақырыпқа арналған шығармалар (“Қасиетті Евлалия туралы кантилена”, т. б.) 9 ғасырдың 2-жартысына жатады. 10—11 ғасырларда әскери жасақтардың арасында латындық дәстүрлермен де, ауыз әдебиетімен де таныс-жонглерлер шығарған алғашқы эпикалық поэмалар-жесталар пайда болды. Олар 8 — 10 ғасырлардағы тарихи оқиғаларға арналды (Ұлы Шарль мен оның серіктеріне арналған “Роланд туралы жыр” , т. б.).

13 ғасырда сарай маңы, серілік бағыттағы — куртуаздық әдебиет және қалалық әдебиет пайда болды. 14—15 ғасырларда ақындар куртуаздық лирика әдістерін дамыта отырып, бұрынғы поэтик. тақырыптарды жетілдірді. 14—15 ғасырлардағы серілік романдар ұлттық мәселелер мен фольклорлық әуендерге толы болды (“[[Мелюзина]]”, 14 ғ., “[[Жан де Сантре тарихы]]”, 15 ғ.). 15 ғасырдың соңында Франция Қайта өрлеу дәуіріне өтті. [[Италия]]мен қарым-қатынас күшейіп, кітап басу ісі дами бастады, антикалық дүниеге деген қызығушылық өсті. Қайта өрлеу әдебиетінің неғұрлым жарқын өкілі — [[Франсуа Рабле]] болды. 16 ғасырдың ортасында Франция ақындары поэзияның адамгершілік мазмұнын тереңдетіп, оны жаңа формалармен (сонет, ода, буколика, эпик. поэма, т. б.) байытты, ұлттық әдеби тілдің қалыптасуына жағдай жасады. 17 ғасырдың бас кезінде француз әдебиетінде реалистік классицизм, барокколық бағыттар пайда болды. Классицизм комедиясының негізін салушы әрі аса көрнекті өкілі — Ж. Б. П. Мольер болды. 17 ғасырдың соңына таман француз мәдениетінде ағартушылық тенденциялар күшейді. Рококо әдебиеті пайда болды. 18 ғасырдың 1-жартысында комедия мен роман жанры дамыды. Комедия Мольер дәстүрін жалғастырса (Ш. Дюфрени, Ж. Ф. Реньяр, т.б.), [[Ален-Рене Лесаж|А. Р. Лесаж]] (1668 — 1747) шығармаларында әлеум. өткірлік пен тұрмыстық реализм күшейді (“Тюркаре”, 1709). Француз өмірін Ш. Л. Монтескье (“Парсы хаттары”, 1721) сатиралық тұрғыдан шебер бейнеледі. 18 ғасырдың 1-жартысындағы әдебиетте Ф. М. Вольтер жетекші рөл атқарды. 1751 жылдан бастап Д.Дидро, Ж.Л. Даламбер, т. б. ағартушылар “Энциклопедия” шығара бастады. Дидро “мещандық драма” жанрын қалыптастырды. Оның ізбасарларының қатарында М.Ж. Седен (1719 — 97), Л. С. Мерсье (1740 — 1814), П. О. К. Бомарше, т. б. болды. Ағартушылық рационализмнен аулақтау әдебиетте сентиментализм пайда болды. Оның көрнекті өкілі Ж. Ж. Руссоның шығармаларында адамдардың жаңа типі сипатталды. Француз романтизмінің 2-кезеңі В.Гюго шығармашылығынан айқын көрінді. Реализм белгілері П. Л. Курьенің (1772 — 1825) памфлеттерінде, П. Ж. Беранже, Э. Моро, О. Барбьелердің сатиралық өлеңдері мен әндерінде пайда болды. Реализмдегі психол. бағыттың нығая түсуі Ф.Стендальдың есімімен байланысты; Оноре де Бальзак 90 шығармадан тұратын “Адам комедиясы” эпопеясын жазды. П. Мериме (1803 — 70) реалистік новелланың шебері болды. 19 ғасырдың аяғына қарай прозада натурализм орын тепті. Ги де Мопассанның новеллалары мен романдары, А. Доденің (1840 — 97) сатиралық шығармалары, Ж.Верннің ғылыми, шытырман оқиғалы романдары көпке танылды. А. Дюма (әкесі) романдары әр түрлі стильдерді шебер ұштастыра білудің үлгісі болды. 20 ғ-дағы француз әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің қатарында А. Франс, Р. Роллан, Луи Арагон, Ж. П. Шарболь, А. Барбюс, А. Стиль, Ж. П. Сатр, т. б. бар. Француз әдебиетінен Ф. Рабленің “Гаргантюа мен Пантагрюэль” (1938), Гюгоның “Гаврош” (1972), Верннің “Сырлы арал” (1959), “Он бес жасар капитан” (1954), “Капитан Гранттың балалары” (1956), А. Барбюстің “От” (1956), А. Стильдің “Алғашқы соққы”, Ги де Мопассанның “Өмір” (1970), А. Дюманың “Үш ноян”, т. б. роман, повестері қазақ тілінде (кейбіреулері бірнеше рет) жарық көрді. Қазақ ақын-жазушыларының кейбір шығармалары (М. Әуезов — “Абай жолы”, Ә. Нұрпейісов — “Ымырт”, т. б.) француз тіліне аударылған. 2005 ж. наурызда Париж кітап жәрмеңкесінде Н. Ә. Назарбаевтың француз тіліндегі “Сындарлы он жыл” кітабының тұсаукесері болды.

== Өнері ==
[[Сурет:France Loir-et-Cher Chambord Chateau 03.jpg|thumb|right|250px|Шамбор]]
[[Сурет:Eiffel trocadero i.jpg|thumb|right|[[Эйфель мұнарасы|Эйфел мұнарасы]], [[Париж]]]]
[[Сурет:nddp.jpg|thumb|right|200px|Notre Dame de Paris]]
[[Сурет:Fratelli Lumiere.jpg|thumb|right|200px|Ағайынды Люмьерлер — кино өнерінің қалыптасушылар]]
Франция аумағындағы өнердің ең көне ескерткіштері палеолит дәуіріне жатады (Ласко, Ла-Мадлен, Тюк-де-Одубер). Неолит және қола дәуірінде Карнакта мегалиттік құрылыстар салынды. Біздің заманымыздан 6-ғасырдың бас кезінде Оңтүстік Франция жағалауларында ежелгі грек колониялары пайда болып, кельт тайпаларының мәдениетіне елеулі ықпал етті. Римдіктер жаулап алғаннан кейін галл (кельт) қалаларында антикалық галл-рим өнері дамыды: ғибадатханалар, театрлар, жеңіс аркалары, мазарлар салынды. Саркофагтар, табыттарға бедерлер, мозаикалар жасалды, бейнелеу өнеріне рим стилі элементтері кельт дәстүрлерінің жергілікті белгілермен үйлесім тапты. Орта ғасырларда Каролинг өнерінің дәстүрлері роман стилінің қалыптасуына негіз болды (10 — 12 ғасырлар). Осы кезден бастап 2 — 3 қабатты үйлер салынған ортағасырлық француз қаласы қалыптаса бастады.Романдық сәулет өнерінде шіркеулер мен монастырьлар құрылысы жетекші рөл атқарды. 12 ғасырда Солтүстік Франция қалаларында готиканың негізі қалыптасты. Қала көшелері арнайы жоспармен салына бастады. Қалалардың негізгі қоғамдық ғимараттары — соборлар болды. Замоктар іші бай әшекейлерге толы сарайларға айналды (Авиньондағы папа сарайы — Пьерфон замогы, 1390 —1420). 15 ғасырдың 2-жартысында француз Қайта өрлеу дәуірі қалыптаса бастады. Король сарайы шақырған итальян шеберлерінен (ішінде Леонардо да Винчи де болған) үйренген жергілікті шеберлер өсіп-жетілді. Қайта өрлеудің інжу-маржаны — Париждегі Луврдың жаңа ғимараты (арх. П.Леско, мүсінші Ж.Гужон) болды. 16 ғасырдың бас кезінде көркемдік өнердің орталығы король сарайына ауысты. Италияға жасалған жорықтардан кейін Францияға антикалық мүсіндер, итальян қайта өрлеуінің туындылары әкелінді. Сарай маңындағы мәдениет маньеризмнің дамуына ықпал етті. Қарындашпен және майлы бояулармен портреттер жазу дамыды. Мүсін өнерінде қайта өрлеудің гуманистік идеалдары көрініс тапты. Абсолютизмнің нығаюына байланысты 17 ғасырда өнердің алдына монархтың жеке басы мен билігін мадақтау міндеті қойылды. Бейнелеу және мүсін өнерінің (1648), архитектураның (1671) Корольдік академиясы құрылды. Классицизм элементтері орын ала бастады. Париж бірыңғай стильмен салынған, геом. қатаң пішінді алаңдармен көркейе түсті [Дофин (1607), Вогез, Жеңіс (1685 — 86), Вандом]. Композициясы жағынан қатаң жоспарланған сарайлар (Пале — Руаяль, 1629 —36, арх. Ж.Лемерсье), қоғамдық ғимараттар [Мүгедектер үйі (1671—76), арх. Ж.Ардуэн-Мансор, шіркеуімен Сорбонна ғимараты (1629 — 54), арх. Ш. Лемерсье)], Жеңіс аркалары, көпірлер салынды. Қала сыртындағы замоктардың сырт бейнесі өзгеріп, сарайлары мен қызмет ғимараттары, саябақтары бар кешендерге айналды. Олардың ішіндегі әйгілісі — Версаль сарайы болды (арх. Л. Лево, Ж. Ардуэн — Мансар, саябақты жобалаушы — А. Ленотр). 17 ғасырдың ортасынан бастап бейнелеу өнерінде классицизм жетекші жағдайға ие болды. Париж бен Версальдағы сарайларды безендірудің орасан зор жұмыстарына басшылық еткен, “үлкен стиль” бағытының алыбы Ш. Лебрен болды. 18 ғасырдың бас кезіндегі кескіндемеде А.Ваттоның нәзік психологизм мен поэзияға толы туындылары салынды. Ватто шығармаларының сырт көрінісін рококо стилі қабылдағанмен (Ф. Буше), оның шын мәніндегі мұрагері француз реализмі (М. К. Латур, Ж.Б. Шарден, А. Гудон, М. Э. Фальконе) болды. 18 ғасырдың 2-жартысындағы сәулет өнерінде классицизм дәстүрлері қайта жаңғырды. Азаттық үшін күрескен көне заман батырларын, кейінірек революция қаһармандарын дәріптеген (Ш. Л. Давид) революцияшыл классицизм пайда болды. Наполеон империясы кезінде ампир стилі (Ш. Ф. Шлырен, Ш. Персье, П. Фоншен) үстемдік алды. Оған 1820 — 30 жылдардағы өнер шеберлері (Т.Жерико, Э.Делакруа, мүсінші Ф.Рюд) қарсы шығып, 1830 — 60 ж. сыншыл реализмнің ([[Оноре Викторьен Домие|О.Домье]]), реалистік ұлттық пейзаждың (К. Коро, барбизон мектебі өкілдері) гүлденуіне жағдай жасады. 1848 жылғы революциядан кейін еңбек адамын мадақтаған реалистік шығармалар ([[Гюстав Курбе|Г. Курбе]], Ж. Ф. Милле) дүниеге келді. 19 ғасырдың 2-жартысында сәулет өнерінде эклектизм етек алды, сондай-ақ темір-бетонды құрылымдар (А. Т. Эйфель) қолданыла бастады. Импрессионизмнің пленяр ([[Клод Моне|К. Моне]], [[Камиль Писсарро|К.Писсарро]], А.Сислей), жаңа импрессионизм (Ж. Сера, П. Синьяк) және постимпрессионизм ([[Ван Гог]], [[Поль Гоген|П. Гоген]], [[Анри де Тулуз-Лотрек]], П.Сезанн) бағыттары жаңа бейнелеу тәсілдерімен ([[Эдуард Манэ|Э. Мане]], Э. Дега, [[Пьер Огюст Ренуар|О. Ренуар]], мүсінші [[Огюст Роден|О. Роден]]) байи түсті. 20 ғасырдың бас кезінде О.Перре темір-бетон құрылымдарды қолданып, [[Ле Корбюзье]], т.б. қазіргі заманғы сәулет өнерінің тиімді қағидаларын жетілдіре түсті. 20 ғасырдағы құрылыс ісіне әр түрлі құрылыс материалдары (темір-бетон, шыны, металл, пластмасса, т. б.) батыл түрде қолданылды (Э.Бодуен, М.Лодс, А.Люрса, П.Ваго, Б.Зерфюс). Бірқатар қалаларды жаңа жобалармен қайта салу жүзеге асырылды ([[Гавр]], [[Сен-Дени (Сена-Сен-Дени)|Сен-Дени]], т. б.). 20 ғасырдың басында бейнелеу өнерінде көптеген жаңа ағымдар: фовизм ([[Анри Матисс|А.Матисс]], А.Дерен, М.Вламинк), кубизм ([[Пабло Пикассо|П.Пикассо]], Ж.Брак, Ф.Леже), [[дадаизм]] (М.Дюшан), [[сюрреализм]] (И. Танги), т. б. пайда болды. А. Майоль, А. Бурдель, Ш. Деспио өміршең, терең мазмұнды мүсіндер жасады. 2-дүниежүз. соғыстан кейін жаңа реализм қозғалысы (А.Фужерон, Б.Таслицкий) белең алды. Франция сән және қолданбалы өнер бұйымдарымен де (мата, жиһаз, керамика, шпалер, шыны, эмаль, шілтер, зергерлік бұйымдар, т.б.) даңқы шыққан ел. Елдің музыка мәдениетінің негізін құрайтын француз халық әндері өз бастауын қазіргі Франция аумағын мекендеген кельт, галл және франк тайпаларының ән-жырларынан алады. 9 ғ-да музыканың дамуына монастырьлар мен замоктардың жанындағы әншілік мектептері (метриздер) маңызды рөл атқарды. Мұнда шәкірттерді ән айтуға, әр түрлі аспаптарда ойнауға үйретті. Сонымен бірге негізгі орындаушылары менастрельдер мен жонглерлер болған халықтық өнер де дамыды. Олар көрермендерге балладалардың мазмұнын баяндады, тәлім-тәрбиелік және күлдіргі әндер орындап, ұрмалы-соқпалы, үрлемелі аспаптардыің сүйемелдеуімен көңілді билер биледі. 11 — 13 ғ-ларда кезбе әншілер-трубадурлардың өнері гүлденді. 1528 ж. П.Аттеньян Парижде зайырлық вокалдық шығармалар мен аспаптық пьесалар (дауылпаз, клавесин, спинет, арфа, гитараға, үрлемелі аспаптарға арналған) жинақтарын шығаратын муз. баспаның негізін қалады. 1581 ж. италиялық Б.Бальтазарини Луврда “Патшайымның комедиялық балеті” атты француздың бірінші балет спектаклін қойды. Парижге Венеция мен Болоньядан сазгерлер мен опералық труппалар шақырылды. Алғашқы француз операларының бірін ақын П.Перренмен біріге отырып сазгер Р.Камбер жазды (“Пастораль”, 1659). Олар 1669 — 71 ж. тұрақты опера театрын ұйымдастырды (кейіннен “Гранд-опера”). 18 ғасырдың ортасында симфония пайда болды (Ф. Ж. Госсек). 1830 — 40 ж. [[Париж]] өзіне басқа елдердің музыканттарын тартқан дүниежүз. орт-тардың біріне айналды. Мұнда сазгерлер Ф. Лист пен Ф. Шопен, әншілер П. Виардо-Гарсиа мен М.Малибран өз шеберліктерін шыңдап, шығарм. табыстарға жетті. 19 ғасырдан бастап француздық скрипка және вокалдық мектептері дүние жүзіне танымал болды. 1828 жылдан Париж консерваториясы қоғамының концерттері өткізіліп тұрды, 1835 ж. әуесқойлардың хор қоғамы — “Орфеон” ұйымдастырылды. 19 ғасырдың 1-жартысында романтик.-бағдарламалық симфонизмді жасаушы (“Фантастикалық симфония”, 1830) әйгілі сазгер, дирижер және сыншы Г.Берлиоздың даңқы шықты. Кафе-концерттер, театрлық ревю, шансонье, канкан өнерімен әуестену күшейді. Оперетта жанрының көрнекті өкілдері — [[Жак Оффенбах|Ж. Оффенбах]], Ш. Лекок, Р. Планкет, Ф. Эрве, т. б. болды. 19 ғасырдың 2-жартысында француз операсында реалистік ағым күшейіп, лирикалық опера жанры қалыптасты. Ол әсіресе, [[Шарль Гуно|Ш. Гуноның]] шығарм-нда кемеліне келтірілді (“Фауст, 1859, “Ромео мен Джульета”, 1867). Лирикалық опералар 1851 ж. Парижде ашылған “Лирикалар театрында” қойылды. Бұл жанрда А. Тома (“Миньон”, 1866, “[[Гамлет]]”, 1868), Ж. Массне (“Манон”, 1884), [[Шарль-Камиль Сен-Санс|К. Сен-Санс]] (“Самсон мен Далила”, 1877), Л. Делиб (“Лакме”, 1883) көзге түсті. Француз музыкасындағы опералық реализмнің шыңы — [[Жорж Бизе|Ж. Бизенің]] шығармашылығы еді. Орындау шеберлігі аса жоғары симфониялық оркестрлер құрылды. (Ш. Подлу, 1861). 20 ғасырдың бас кезінде француз музыкасында импрессионизм бағыты белең алды. Бұл бағыттың негізін қалаушы [[Клод Дебюсси]] еді. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін неоклассицизм, экспрессионизм бағыттары бекіді. Сазгер Э.Сати драматургиялық кескіндемеші Ж.Кокшомен бірге жас сазгерлердің импрессионизмге қарсы қозғалысын басқарды. Олардың жолын қуушы сазгерлер А.Онеггер, [[Дариюс Мийо|Д.Мийо]], Ф.Пуленк, Ж.Орик, Л.Дюрей, Ж. Тайфер “Алтылық” деп аталатын шығарм. бірлестік құрылды. Оларға [[Игорь Стравинский|И. Ф. Стравинскийдің]] музыкасы мен Еуропада алғаш пайда болған америка джазы елеулі ықпал етті. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жаңа бағыттар пайда болды. 20 ғасырдағы аса танымал француз орындаушыларының қатарына: дирижер — К. Шевильяр, П. Монше, И. Маркевич, А.Клюишенс, Ш.Мюнш, Л.Форестье, П.Паре, Ш.Брюк, С.Бодо, Ш.Маршинон, П.Булез; пианиношылар — Л.Дьемер, И.Нат, А. Корто, М. Лонг, Р. Казадезюс, С. Франсуа, Ж. Б. Помье, М.Бришольери, М.Ааз; скрипкашылар — Жак Тибо, З. Франческатти, Ж.Неве; виоленчельшілер — П.Фурнье, П.Тортелье, әншілер — Д.Дюваль, Ж.Креспен, Ж.Жириду; шансонье — А.Брюан, М. Шевалье, Мистангет, [[Эдит Пиаф|Э.Пиаф]], [[Серж Реджани|С. Реджани]], [[Жильбер Беко|Ж. Беко]], Ш. Трене, Ж. Брассенс, М. Матье, П. Каас, [[Джо Дассен|Д. Дассен]], т.б. жатады. Ағайынды Л. және О.Люмьерлер ойлап тапқан кинематограф өнерінің көпшілік алдындағы тұңғыш сеансы (“Поездың келуі”, “Сәбиді емізу”, т. б.) Парижде 1895 ж 28 желтоқсан күні болды. Француз киносының бастапқы кезеңінде шеберлікті қажет ететін қиын көріністерді түсіруді ойлап табушы, “кинофеерия” авторы Ж.Мельес кино саласында жұмыс істеуге көрнекті драматургтерді, театр актерлері мен сазгерлерді тартқан “Фильм дар” фирмасы маңызды рөл атқарды. М.Линдердің қатысуымен түсірілген кинокомедиялар, Л.Фейадтың арандатушылық топтамалары дүние жүзіне танымал болды. Біріш дүниежүзілік соғысқа дейін француз киносы дүние жүзіндегі бүкіл кино өнімдерінің 90%-ға жуығын шығарды (“Пате” және “Гомон” фирмалары). Соғыстан кейінгі жылдары “Авангард” деп аталған, құрамына Л. Деллюк, А. Ганс, М. Л. Эрбье, Ж. Дюлак сияқты кино теориктері мен шеберлері енген топ құрылды. “[[Авангард]]” қозғалысына қосылған реалист режиссерлердің бір тобы өнердің басқа түрлерінде қалыптасқан дәстүрлерге сүйене отырып, бірқатар мәнді туындыларды көрермендер назарына ұсынды. Дүниежүзілік киноның үздік үлгілерін насихаттайтын киноклубтар пайда болды. 1930 жылдан бастап дыбысты фильмдер шыға бастады. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тан кейін Франция кино шеберлерінің “Жаңа толқын” атты тобы пайда болды. Киноның көркемдік шеберлігі жетілдіріліп, қысқа мерзім ішінде киноға 150-ден аса жаңа режиссерлер келді. Олардың ең әйгілі туындылары Кристиан-Жактың “Фанфан-Тюльпан” (1952), “Заңның аты заң” (1958), П.Этекстің “Йо-йо” (1965), т.б. болды. 20 ғ-дың 2-жартысындағы неғұрлым әйгілі француз киноактерлерінің қатарына Ж. Моро, Ж. Л. Трентиньян, Ж. П. Бельмондо, К. Денев, [[Ален Делон|А. Делон]], [[Жирардо|А. Жирардо]], [[Депардье|Ж. Депардье]], [[Рено]], [[Маре|Ж. Маре]], [[Ришар|П. Ришар]], т. б. жатады. Францияда режиссерлер, операторлар мен басқа да кино мамандарын даярлаумен 1943 ж. ұйымдастырылған жоғарғы кино білімі институты айналысады. Жылына 300-дей әр түрлі фильмдер түсіріледі. 1972 ж. Кино тарихының музейі ашылды. 1946 жылдан бастап Канны қаласында Халықараралық кинофестиваль өткізіліп тұрады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Франция
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Еуропа елдері
 |Жерорта теңізімен шектесетін елдер
 |Еуроодақ мүшелері
 |Еуропа кеңесі
 |БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі
 |G8
 |G20
 |Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
 |Франкофония
 |Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы
}}

[[Санат:Франция|*]]