Тиуанако бетінің кодын көру

{{coord|display=title|16|33|17|S|68|40|23|W|type:landmark_region:BO}}
[[Сурет:Tiahuanaco Sun port.jpg|thumb|[[Күн қақпасы]]]]
[[Сурет:Puerta y escalinata del templo Kalasasaya Tiwanaku Bolivia.jpg|thumb|[[Каласасайя]] ғибадатханасының қақпасы мен баспалдағы]]
[[Сурет:Tiwanaku1.jpg|thumb|Тиуанакодағы мүсін]]
[[Сурет:Cronicadelperu.jpg|thumb|100px|left|Тиауанако қалдықтары жайлы алғашқы рет сиппатайтын ([[1553]]) «[[Перу хроникасы]]» кітабының бірінші бөлімі.]]
[[Сурет:Tiwanaku5.jpg|thumb|Тиуанако]]
'''Тиуанако''' немесе '''Тайпикала''' (кейде Тиауанако, Тиуанаку, Тиванако, {{lang-ay|Tiwanaku}}) — [[Боливия]]дағы көне қала орны, [[Ла-Пас (Боливия)|Ла-Пастан]] 72 шақырым жерде [[Титикака]] көлінің шығыс жағалауы маңында.

Қазба жұмыстары негізінде анықталғандай бұл қаладығы қоныс б.з.б.12000 жылдан біздің заманымызға дейін болған. II—IX ғасырларда Тиуанако — [[Анды|Орталық Анд]] аймағында ірі қала болған, — [[Пукина]] мемлекеті астанасы болған. Пукина тілінде Тайпикала деп аталған, яғни «әлем орталығы». Бұл уақытта қала 6 шаршы шақырымға жуық ауданды алып жатты, шамамен 40 мың тұрғыны болған. Шамамен 1180 жылы Пукинаны колья ([[аймара]]) тайпалары талғандағаннан кейін қала тұрғындары қаладан қашқан.

== Тиуанако өркениеті==
Тиуанако орталығы болған [[Пукина]] мемлекетінің өркениетін белгілеу үшін осы атты пайдаланады.Тиуанако өркениеті тілі белгісіз, ал тілі аты сақталмаған деп жиі айтылып жүр. Дегенмен ежелгі уақыттарда Тиуанако қуатты анд державасының астанасы болып онда [[пукина тілі]] кең тараған (қазір жойылған). Қазіргі ''Тиуанако'' сөзі —  [[аймара]] (колья) тіліндегі бұрмаланған ''орталық тас''.

Пукина мемлекеті өзінің гүлдену шағында (700—900 б. з.) Анд таулы аймақтарының басым бөлігінен Тынық мұхит жағалауына дейін созылған. Бұл аймақта қазіргі бірнеше мемлекеттер территориялары кіреді: [[Боливия]]ның таулы батыс өңірі, [[Перу]]дың оңтүстігі, [[Чили]]дің солтүстігі және солтүстік-батыс [[Аргентина]]. Тиуанаконың сауда және мәдени байланыстары Оңтүстік Американың басым бөлігіне тараған. Тиуанако тұрғындары Титикака көлі маңында орасан зор суландыру жүйесін салған.

Тиуанако өркенеитінің төрт дәуірін ажыратады:

* Құрылу: 1600 б.з.б.— 800 б.з.б.
* Қаласыз: 800 б.з.б.. — 45 б.з.б.
* Қлассикалық: 45 — 700 б.з.
* Империялық: 700—1180 б.з.

== Мемлекет құрыған соң ==

Тиуанако мәдениетінің жалғастырушысы [[Мольо (мәдениет)|Мольо]] болған, артефакттар бойынша өте ұқсас, бірақ олар пирамада салмаған.

[[Пукина]] мемлекеті өшкен соң, Тиуанако, оның маңызды орталығы, [[Инка|инктер]] мифологиясынд амаңызды рөлін жалғастыра берген. Олар Тиуанако олардың алғашқы билеушілері — [[инктер сапасы]] [[Манко Капак]] пен оның қарындасы әрі жұбайы [[Мама Окльо]] шыққан жері деп есептеген. Бұл тарихи инктердің Тиуанако аймағынан шыққандығын куәландырса керек (яғни [[Тауантинсуйу]] мемлекеті ақсүйектерімен қандық туыста болғандығы) .

Тиуанако сонымен қатар қазіргі [[Аймара (халық)|аймаралардың]] аңыз мен сенімдерінде үлкен орын алады.

== Этникалық құрылымы ==

Тиуанако мен [[Мольо]] мәдениеттерінің тілі [[пукина тілі]] әбден болуы мүмкін, бұл тілде сөйлегендер XVIII ғасырларда [[кечуа тілі]] мен [[испан тілі]]не ауысып кетті. Инктер империясы кезінде оны билеушілер өз халқы сөйлейтін кечуа емес, «капак сими» дейтін жасырын тілде ([[пукина тілі]] болуы мүмкін) сөйлеген.

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commons|Tiwanaku}}

* [http://whc.unesco.org/en/list/567 Официальный сайт Всемирного наследия ЮНЕСКО. Тиуанако.]
* [http://www.thesalmons.org/lynn/wh-bolivia.html#tiwanaku Всемирное наследие. Тиуанако. Каталог ссылок.]
* [http://www.archaeology.org/interactive/tiwanaku/ О Тиуанако на сайте Archaeological Institute of America (ағылш.). Большая фотогалерея] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110926092056/http://www.archaeology.org/interactive/tiwanaku/ |date=2011-09-26 }}

{{Инки|nocat=1}}

[[Санат:Көне қалалар]]
[[Санат:Боливия тарихы]]
[[Санат:Әлемдік мұра]]