Fara í innihald

Kóreustríðið

Breyta tenglum
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Útgáfa frá 20. júní 2024 kl. 16:36 eftir TKSnaevarr (spjall | framlög) Útgáfa frá 20. júní 2024 kl. 16:36 eftir TKSnaevarr (spjall | framlög) (→Forsaga)
(breyting) ← Fyrri útgáfa | Nýjasta útgáfa (breyting) | Næsta útgáfa→ (breyting)
Kóreustríðið
Hluti af Kalda stríðinu

Réttsælis frá efstu mynd: Bandarískir landgönguliðar ásamt skriðdreka brjótast í gegnum varnarlínur Kínverja; varnarsveitir Sameinuðu þjóðanna við Incheon; kóreskir flóttamenn fyrir framan bandarískan skriðdreka; bandarískir landgönguliðar við Incheon; bandarísk orrustuflugvél á flugi yfir Kóreu.
Dagsetning25. júní 1950 – 27. júlí 1953 (3 ár, 1 mánuður og 2 dagar)
Staðsetning
Kóreuskagi, Kóreusund, Gulahaf, Japanshaf
Niðurstaða Jafntefli. Samið um vopnahlé og Kóreuskaga skipt í tvennt.
Stríðsaðilar
 Suður-Kórea  Norður-Kórea
Leiðtogar
  • Norður-Kórea Kim Il-sung
  • Kína Maó Zedong
  • Sovétríkin Jósef Stalín
    • Mannfall og tjón
    178.405 látnir og 32.925 týndir. 398.000–533.000 látnir og 145.000+ týndir.

    Kóreustríðið var stríð sem braust út 25. júní 1950 og lauk með vopnahléi 27. júlí 1953. Það hófst með innrás Alþýðulýðveldisins Kóreu (áhrifasvæði Sovétríkjanna) inn í Suður Kóreu (áður hernámssvæði Bandaríkjanna) en Suður Kóreumenn nutu aðstoðar Sameinuðu þjóðanna (SÞ), einkum Bandaríkjanna.

    Kínverjar sendu her til aðstoðar Norður Kóreu þegar herir Suður Kóreu og SÞ nálguðust landamærin við Kína.

    Stríðinu lauk með jafntefli og eftir það var skiptingin milli Norður- og Suður-Kóreu nokkurn vegin sú sama og fyrir stríðið.

    Í stríðinu dóu meira en 2,5 milljónir manna, allt að helmingur óbreyttir kóreskir borgarar. Kóreustríðið er gjarnan talið fyrstu vopnuðu átök Kalda stríðsins.[1]

    Forsaga

    [breyta | breyta frumkóða]

    Skömmu fyrir uppgjöf Japana í ágúst 1945 var Kóreuskaga skipt í hernámssvæði Bandaríkjanna og Sovétríkjanna um 38. breiddargráðu, Sovétmenn fyrir norðan og Bandaríkin fyrir sunnan, en síðar átti að sameina svæðin. Ríkin náðu ekki samkomulagi um hvernig stjórnarfyrirkomulag sameinaðrar Kóreu ætti að vera.

    Sameinuðu þjóðirnar ályktuðu árið 1947 að Kóreuskagi ætti að fá sjálfstæði og kosin yrði ný ríkisstjórn í lýðræðislegri kosningu. Sovétríkin féllust ekki á framkvæmd kosninganna og komu í veg fyrir að þær yrðu framkvæmdar í norðurhlutanum svo að aðeins fóru fram kosningar í suðurhlutanum þar sem Lýðveldið Kórea (LK) var stofnað 15. ágúst 1948 og Syngman Rhee varð forseti.

    Í kjölfarið var stofnað Alþýðulýðveldið Kórea (AK) í norðurhlutanum og það var sett undir stjórn Kim Il-Sung sem hafði barist gegn Japönum í Kína og fengið foringjatign og þjálfun í Sovéska hernum og hann kom upp einræðis -kommúnistaríki. AK var fámennara en LK en hafði helstu iðnaðarsvæði Kóreu. Í kjölfarið á stofnunum þessara ríkja drógu stórveldin heri sína í burtu en margir vildu ekki sætta sig við þessa skiptingu landsins.[2]

    Gangur stríðsins

    [breyta | breyta frumkóða]

    Kim Il-sung vildi sameina allan Kóreuskaga undur kommúnistastjórn og lagði á ráðin um að koma suðurhlutanum einnig undir stjórn kommúnista. Með vopnum og leiðsögn frá Sovétríkjunum kom AK sér upp miklum her en um leið var nokkuð um skæruhernað kommúnista í suðurhlutanum til að stuðla að upplausn og í kjölfarið valdatöku kommúnista þar. Það dugði ekki og árið 1950 fékk Kim leyfi hjá Jósef Stalín fyrir árás suður fyrir 38. breiddargráðu.

    Þann 25. júní hófst innrásin af miklum krafti. Her LK var ekki vel útbúinn, hafði ekkert þungt stórskotalið, skriðdreka né flugvélar og hafði átt í stöðugum bardögum við skæruliða. Við innrásina greip um sig mikil upplausn í herjum LK og virtist sem þeir yrðu gersigraðir fljótlega.[3]

    Innkoma Bandaríkjanna

    [breyta | breyta frumkóða]

    Bandaríkin gripu fyrst og af mestum krafti til aðgerða. Þau höfðu fjögur veik landherfylki í Japan og sendu strax flota umhverfis Kóreu sem gat tryggt yfirráð þeirra á hafi og stutt landherinn með flugvélum og fallbyssum. Douglas MacArthur herforingi, sem hafði sannað sig í síðari heimsstyrjöldinni, var settur yfir þennan her. Með yfirráðum yfir hafi var hafist handa við að flytja tiltækan landher á staðinn.

    Á suðausturenda Kóreuskagans er hafnarborgin Pusan. Þangað streymdu herflutningar Bandaríkjamanna en flutningar þeirra treystu á þá höfn. Fyrstu bandarísku hermennirnir sem komu á vígstöðvarnar gátu lítið annað en tafið framrás AK. Á endanum héldu þeir aðeins hring umhverfis borgina Pusan en þar náðist að koma upp stöðugri varnarlínu og sóknartilraunum AK gegn þessum hring var naumlega hrint meðal annars með hjálp flughers Bandaríkjanna sem hafði algera yfirburði og varð herjum kommúnista afar skæður allt stríðið. Hringurinn um Pusan var eina svæðið á Kóreuskaganum sem LK hélt enn svo að allt var komið undir vörnum þar. Með liðstyrk landgönguliða úr flotanum og her sem var fluttur frá Pusan gerðu hermenn Bandaríkjanna og LK óvænta innrás við Inchon, hafnarborg rétt hjá höfuðborginni Seoul, 14. september 1950. Þar voru varnir AK litlar og 25. september náði landgönguherinn Seúl og skar á flutningaleiðir AK. Við þetta kom upplausn í her AK sem sundraðist og flúði óskipulega um fjallendi norðureftir. Við þetta hafði taflið snúsist við. Höfnin í Pusan var örugg, verulegur bandarískur liðstyrkur og nokkuð af herjum fra öðrum aðildarríkjum SÞ voru komnir á vettvang og ráðrúm gafst til að koma reglu á her LK á meðan herir AK höfðu veikst verulega.[4]

    Norður fyrir 38. breiddarbaug

    [breyta | breyta frumkóða]

    Eftrir viðsnúninginn sóttu herir SÞ og LK hratt norður, í byrjun október fóru þeir norður fyrir 38. breiddarbaug, náðu fljótlega Pjongjang (höfupborg AK) svo að stjórn AK varð að flýja norður. Þegar sóknin nálgaðist Yaluá, sem er á landamærum AK og Kína, voru umsvif herja AK orðin lítil en nálægðin við Kína olli áhyggjum. Herjum SÞ var ekki heimilað að hefja könnunarflug yfir Kína svo að lítið var vitað um hvað Kínverjar voru að gera en þegar hér var komið við sögu höfðu þeir safnað nokkur hundruð þúsund hermönnum og biðu eftir framrás herja SÞ og LK.

    MacArthur gaf út tilkynningu 24. nóvember 1950 þar sem hann lýsti því yfir að hermennirnir kæmust heim fyrir jól en þá höfðu kínverskir hermenn þegar skotið upp kollinum. En sóknin gekk inn í gildru Kínverja og fjaraði út tveimur dögum síðar en við tók hratt undanhald til að forðast innilokun og um jólin var víglínan kringum 38. breiddarbaug en undanhaldið hafði tekist án mikils mannfalls en telst engu að síður ósigur.[5]

    Deilur MacArthurs

    [breyta | breyta frumkóða]

    Eftir sóknina urðu miklar deilur milli stjórnarinnar í Washington og MacArthurs sem var ósáttur við að hafa ekki fengið að ráðast á kínverskar birgðastöðvar í Mansjúríu og lagði fram tillögur hvernig ná mætti lokasigri með aðgerðum sem stjórn Bandaríkjanna óttaðist að gæfu af sér allsherjarstríð, jafnvel með kjarnorkuvopnum. Það endaði með því að MacArthur var settur af í apríl 1951 og við tók Ridgeway sem hafði stjórnað landhernum í Kóreu.[6]

    Nýjar sóknartilraunir

    [breyta | breyta frumkóða]

    Næsta vor reyndu herir kommúnista (AK og Kína) nokkrar sóknartilraunir, um nýár 1951 sóttu þeir fram og náðu Seúl en SÞ náðu henni aftur í mars. Eftir það reyndu kommúnistar nokkrum sinnum aftur svipaðar sóknir en yfirleitt tókst herjum SÞ og LK að stöðva hana tiltölulega fljótlega og Seoul var ekki hertekin aftur. Sóknir og gagnsóknir kringum 38. breiddarbaug héldu áfram það sem eftir var stríðsins. SÞ nutu aðstoðar úr lofti en kommúnistar reyndu að athafna sig á nóttunni og náðu nokkrum árangri með því. Herjum SÞ og LK tókst að halda stöðunni þrátt fyrir að vera mikið fámennari. Mannfall meðal kommúnista var yfirleitt mun meira en Kínverjar höfðu mikinn mannafla til að fylla í skörðin.[7]

    Friðarviðræður

    [breyta | breyta frumkóða]

    Eftir þennan hildarleik voru báðir aðilar sannfærðir um að það væri ekki þess virði að sameina Kóreu með valdi þannig að samningaviðræður hófust opinberlega í júlí 1951. Eftir það færðist víglína lítið en báðir aðilar héldu uppi árásum til að reyna að bæta stöðu sína í samningaviðræðunum, sumar þeirra með umtalsverðu mannfalli þó að bardagar yrðu yfirleitt ekki eins harðir og blóðugir og fyrsta árið. Undir lok ársins var búið að semja um helstu atriði önnur en lausn stríðsfanga. Það ver vegna þess að sumir stríðsfangar í haldi SÞ og LK voru raunar frá Suður-Kóreu og höfðu verið neyddir í her AK og sumir kínversku fangarnir vildu heldur ekki snúa aftur og LK vildi ekki senda fanga sem þeir héldu fram að svo væri komið fyrir til AK en AK og Kína féllust ekki á þetta.

    5. mars 1953 dó Jósef Stalín og í kjölfarið ákvað forysta Sovétríkjanna að stríðið skyldi enda. Mao Zedong, leiðtogi Kínverja var ekki á sömu skoðun en Kínverjar voru háðir vopnum Sovétríkjanna og þurftu að láta undan. Loks komst á vopnahlé 27. júlí 1953. Mörkin milli AK og LK voru enn nálægt 38. breiddargráðu og hafa ekki færst síðan.[8]

    Stríðsglæpir

    [breyta | breyta frumkóða]
    Fórnarlömb fjöldamorða við Taejon

    Þó að yfirleitt sé litið á Kóreustríðið sem deilu stórveldannna var þetta líka borgarstríð í Kóreu og þar voru framin mörg voðaverk. Báðir aðilar frömdu fjöldamorð á andstæðingum sínum. Þegar AK náði Seúl hófust kerfisbundin morð á stjórnarmönnum í stjórn Syngman Rhee auk þess sem afar misjöfnum sögum fer um meðferð á stríðsföngum þó að stjórn AK hafi raunar lagst gegn óþarfa grimmdarverkum gegn stríðsföngum.

    Það sem öðlaðist hinsvegar ekki viðurkenningu á Vesturlöndum fyrr en síðar er þau fjöldamorð sem stjórn Syngman Rhee stóð fyrir. Fyrir innrásina í Suður-Kóreu höfðu margir kommúnistar verið settir í fangelsi og til að koma í veg fyrir að þeir yrðu frelsaðir af AK var fyrirskipað að taka þá af lífi þegar innrásin hófst. Helst þessara fjöldamorða voru þegar þúsundir fanga í Taejon voru skotnir og settir í fjöldagrafir og talið er að jafnvel 100 þúsund borgarar hafi verið teknir af lífi í svipuðum aðgerðum LK. Síðar skrifaði LK þessi morð á kommúnista sem frömdu einnig fjöldamorð á sömu slóðum þegar þeir hörfuðu eftir innrásina við Inchon, e.t.v. til að hefna fyrir fjöldamorð Suður-Kóreumanna. Vegna hættu sem stafaði af skæruliðum kommúnista í Suður-Kóreu kom fyrir að herir LK og SÞ skutu á eða gerðu loftárásir á óbreytta borgara en eftir á er ómögulegt að vita hve margir voru í raun skæruliðar. Mikið mannfall varð einnig vegna hungurs og vosbúðar í kjölfar eyðileggingar stríðsins, m.a. vegna loftárása SÞ á borgir í Norður-Kóreu og dó fólk einnig í loftárásunum.[9][10][11]

    Stuðningur Sameinuðu Þjóðanna

    [breyta | breyta frumkóða]

    Strax sama dag og innrás AK hófst, (reyndar 14 tímabeltum seinna) kom öryggisráðið saman. Vegna óánægju með að þjóðernissinnar á Taívan fengju sæti í öryggisráðinu í stað Alþýðulýðveldissins Kína á meginlandinu mættu fulltrúar Sovétríkjanna ekki og þegar hvorki Alþýðulýðveldið Kína né Sovétríkin gátu beitt neitunarvaldi var strax samþykkt að fordæma árás AK.

    27. júní hvattir öryggisráðið síðan ríki SÞ til að hjálpa LK við að hrinda árásinni og Bandaríkjamenn hófu aðgerðir undir merkjum SÞ.

    Skömmu eftir þetta sáu Sovétríkin hvaða afleiðingar skróp þeirra í öryggisráðinu gat haft og tóku sæti sitt aftur svo að frekari ályktanir um aðgerðir gegn AK komust ekki í gegnum öryggisráðið.

    Undir merkjum Sameinuðu Þjóðanna naut Suður-Kórea stuðnings Bandaríkjanna öðrum fremur, en einnig Bretlands, Kanada, Ástralíu, Nýja Sjálands, Frakklands, Belgíu, Hollands, Lúxemborgar, Grikklands, Tyrklands, Kólumbíu, Suður-Afríku, Tælands, og Filippseyja.[12]

    Nafngiftir

    [breyta | breyta frumkóða]

    Í Suður-Kóreu er stríðið gjarnan nefnt 6·25, sem vísar til dagsetningarinnar þegar átökin brutust út, eða Han-guk Jeonjaeng (á kóresku: 한국전쟁, sem merkir orðrétt „Kóreustríðið“). Í Norður-Kóreu er stríðið formlega nefnt Föðurlandsfrelsunarstríðið (á kóresku: 조국해방전쟁). Í Bandaríkjunum er opinberlega talað um löggæslu,Kóreuátökin, fremur en stríð, aðallega til að komast hjá því að þurfa að lýsa yfir stríði. Stundum er stríðið kallað „gleymda stríðið“ utan Kóreu, vegna þess að um meiri háttar átök var að ræða en er sjaldan rætt. Í Kína voru átökin kölluð Stríðið til að standa gegn Bandaríkjunum og aðstoða Kóreu (抗美援朝), en er í dag oftast nefnt „Kóreustríðið“ (朝鮮戰爭, Chaoxian Zhanzheng).

    Tilvísanir

    [breyta | breyta frumkóða]
    1. ↑ Millet (2009).
    2. ↑ Huldt (1982): 46-47.
    3. ↑ Huldt (1982): 47-48.
    4. ↑ Huldt (1982): 48-50.
    5. ↑ Huldt (1982): 49-50.
    6. ↑ Huldt (1982): 50.
    7. ↑ Millet (2009).
    8. ↑ Millet (2009).
    9. ↑ Millet (2009).
    10. ↑ Lone og McCormack (2001).
    11. ↑ „The First Deajon Massacre“ (2009).
    12. ↑ Huldt (1982): 46-48.

    Heimildir

    [breyta | breyta frumkóða]

    Tenglar

    [breyta | breyta frumkóða]
    Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Kóreustríðinu.
    Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Kóreustríðið&oldid=1867665“