„Frumur“: Munur á milli breytinga

Fletta í gegnum breytingarskrá

← Eldri breyting Nýrri breyting →

Efni eytt Efni bætt við

MyndræntWiki-texti

Innfellt

Útgáfa síðunnar 9. apríl 2009 kl. 11:25

<- Aftur í efnisyfirlit fyrir Wikibækur kennaranema

Höfundur Salvör Gissurardóttir

Inngangur

Þessi lexía fjallar um frumur og er ætluð nemendum sem eru í kjarnaáfanga í líffræði í framhaldsskóla. Þessi lexía er ítarefni með 3. kafla (bls. 47-65) bókarinnar Líffræði - Kjarni fyrir framhaldsskóla eftir Örnólf Thorlacíus.

Greinar á íslensku wikipedíu

Dýrafruma

Dýrafruma ; frumuveggur, frumuhimna, örpíplur, kjarni, safabóla, leysibóla, frymisnet : hrjúft – slétt, hvatberi, frymisflétta. Og deilikorn, þau eru ekki í plöntufr.

Plöntufruma ; frumuveggur, frumuhimna, örpíplur, kjarni, safabóla, leysibóla, frymisnet : hrjúft – slétt, hvatberi, frymisflétta. Og grænukorn.. það eru ekki grænukorn í dýrafr.

Skilgreiningar á hugtökum

Sveim
Osmósa
Innhverfing
Úthverfing

http://visindavefur.hi.is/myndir/dyrsfruma_111104.jpg

Helstu frumulíffæri í plöntum og dýrum

w:Frumuveggur er til styrktar og verndar

Frumuhimna

w:Frumuhimna/frymishimnur umlykja frumur og frumulíffæri og stjórna för efna út og inn. Það er bæði frumuhimna utan um frumu og inn í henni utan um einstök frumulíffæri. Frymishimnur eru valgegndreypar sem þýðir að þær geta valið hvaða efnum er dælt út og inn og þannig haldið réttri samsetningu. Í frymishimnum er tvöfald laga af fitusameindum.

Kjarni

w:Kjarni geymir erfðavitneskju. Í kjarnanum myndast DNA og RNA.

Kjarnakorn

w:Kjarnakorn þar myndast netkorn.

Netkorn

w:Netkorn (ríbósóm) Þar myndast prótín.

Í rásum frymisnetsins má greina eins konar korn sem nefnd eru Ríbósóm. Aðalefni þeirra er kjarnsýran RKS.Í ríbósómunum tengjast amínósýrur saman og mynda prótín. Ríbósómin eru vel sett þar sem þau sitja föst í frymisnetinu.

Frymisnet

w:Frymisnet er vökvi sem umlykur kjarnann og sem er sífellt á hreyfingu. Frymisnetið tekur þátt í smíði og flutningum á prótíni.

Hrjúft frymisnet

Slétt frymisnet

Slétta frymnisnetið framleiðir fitu(lípíðefni) t.d. fyrir frumuhimnuna Þar eru próteinin ,,fín pússuð”.

Frymisflétta

w:Frymisflétta Frymisflétta / Golgi kerfið er stafli af flötum belgjum, er flutningskerfi frumunnar. Golgi kerfið tekur við afurðum frymnisnetsins (prótein eða fita) og flytur það um eða út út frumunni. Leysikorn eru myndaðar af golgifléttum og innihalda ensím sem sundra frumuhlutum sem ekki eru lengur notuð. Leysikorn eru meltingartæki frumunnar. Þau geyma ensím sem sér um að brjóta niður fæðuefni og þá sérstaklega stóra harðmelta fæðu. Þar næst er fæðan send til hvatberanna sem sjá um að brenna fæðuna til að fá orku í staðin.

Bólur og korn

Safabólur eru vökvafylltir belgir á floti í umfryminu. Þær er að finna í bæði frumum plantna og dýra. Safabólur eru nokkurs konar geymslutankur frumunnar. Í þeim eru geymd ýmis efni sem fruman þárf á að halda, t.d. fæðuefni og ensím.

Leysibólur

Leysibólur sjá um að eyða aðskotaefnum. Þær innihalda ensým sem sundra ýmsum efnum og er stundum lýst sem meltingarkerfi frumanna. þær geta eyðilagt heilar frumur sem eru að einhverjum hluta óþarfar. Af þessum sökum hafa þær líka fengið nafnið ,,Sjálfsvígsbelgir”.

Hvatberar

Hvatberar eru helsta orku uppspretta frumunnar. Þeir eru nokkuð stærri en ríbósómin.Í hvatberum fer fram sundrun glúkósa og annara einfaldra fæðuefna. Við það losnar mikil orka þegar fæðuefnin eru brotin niður. Hvatberar beisla þessa orku. Hvataberar eru með mikið eða dálítið af eigin DNA. Talið er að fyrir miljónum ára hafi hvatberar verið sjálfstæðar lífverur. Hvatberi er belglaga frumulíffæri sem að sundra fæðuefnum við hægan bruna (frumöndun) og framleiðir efni sem heitir ATP sem er eina efnið sem að frumur geta notað sem orkulind, því eru hvatberar stundum kallaðir „orkuver frumna“.

Grænukorn

w:Grænukorn

Frymisgrind

w:Frymisgrind

Bifhár og svipur

w:Bifhár og svipur

Deilikorn

w:Deilikorn

Deilikorn eru örpípulusívalingar og liggja hornrétt á hvort annað. Deilkornin liggja við hlið kjarnans og taka þátt í frumuskiptingunni. Í dýrsfrumu eru deilikornin tvö. Í upphafi frumuskiptingar þegar geislaskautið skiptir sér þá tvöfaldast deilikornin og þá fer eitt para af deilikornum í sitt hvort skautið, en geislaskautin fara síðan sitt hvoru megin við kjarna dýrsfrumunnar.

Verkefni

Lýstu frumukenningunni með eigin orðum.
Nefndu nokkur frumulíffæri
Lýstu frumuhimnu
Teiknaðu dýrsfrumu og plöntufrumu og merktu inn á teikningarnar helstu frumulíffæri.
Hvaða munur er á dæmigerðri frumu í plöntu og í dýri?
Hver er helsti munur á kjarnafrumu og dreifkjarnafrumu?
Hvað gerist í grænukornum?
Hvað eru netkorn og hvað gera þau?
Hvað er innhverfing?
Hvað er úthverfing?
Hvaða starfsemi fer fram í hvatberum?

Vefleiðangrar

Tenglar

Wikimedia Commons hefur upp á að bjóða margmiðlunarefni tengt:

Flokknum frumulíffræði

@@ Lína 105: / Lína 105: @@
 == Verkefni ==
-[[Mynd:Endomembrane system diagram.svg|thumb|300 px]]
+[[Mynd:Endomembrane_system_diagram_en.svg|thumb|300 px]]
 * Lýstu frumukenningunni með eigin orðum.
 * Nefndu nokkur frumulíffæri