Makau: Diferi inter la revizi
m "bazala" =>"Fundamentala" (plu exakta senco) |
mNula rezumo di redakto |
||
| (ne montresas 10 intermeza revizi facita da 3 altra uzeri) | |||
| Lineo 19: | Lineo 19: | ||
| Internet = www.gov.mo |
| Internet = www.gov.mo |
||
}} |
}} |
||
'''Makau''' ([[Chiniana linguo|Chiniane]]:澳門; 澳门), oficale |
'''Makau''' ([[Chiniana linguo|Chiniane]]:澳門; 澳门), oficale '''Specala Regiono Administrala Makau''' esas autonoma regiono di [[Popul-Republiko Chinia]] ed anciena kolonio di [[Portugal]]. Jacanta an la delto dil [[Fluvio di Perli]], ol konsistas sole ek la urbo Makau. |
||
Makau administresis da Portugal de la duimo di la [[16ma yarcento]] til la fino di [[1999]], ed esis la lasta [[Europa]]na kolonio en [[Azia]]. |
Makau administresis da Portugal de la duimo di la [[16ma yarcento]] til la fino di [[1999]], ed esis la lasta [[Europa]]na kolonio en [[Azia]]. |
||
| Lineo 25: | Lineo 25: | ||
;Bazala fakti pri Makau: |
;Bazala fakti pri Makau: |
||
== Historio == |
== Historio == |
||
La historio di Makau komencis dum la Dinastio Qin (221 til 206 aK) kande la regiono pozesis sub l'autoritato |
La historio di Makau komencis dum la Dinastio Qin (221 til 206 aK) kande la regiono pozesis sub l'autoritato di la komtio Panyu, situita en la nuna [[Guangdong]]. L'unesma Chiniani qui rezidis ibe fugabis del invado [[Mongolia|Mongola]]. Sub la [[dinastio Ming]] (1368 til 1644), peskeri migris vers Makau de Guangdong e Fujian. |
||
L'urbeto restis mikra til l'arivo dil [[Portugal]]ani dum la [[16ma yarcento]]. En [[1513]], Jorge Álvares divenis l'unesma Portugalano qua arivis en Chinia. En 1535 Portugalani |
L'urbeto restis mikra til l'arivo dil [[Portugal]]ani dum la [[16ma yarcento]]. En [[1513]], Jorge Álvares divenis l'unesma Portugalano qua arivis en Chinia. En 1535 Portugalani darfis komercar ibe. Li koloniigis la peninsulo depos [[1557]], e lokacis ol kambie pago di 18,6 kilogrami di [[arjento]] omnayare, til la yaro 1863. En 1576, lora [[papo Gregorius la 13ma]] kreis la diocezo di Makau. |
||
[[Arkivo:Ruinas de Sao Paulo.jpg|320px|thumb|left|Ruini de la katedralo di Santa Petrus (de 1602), qua destruktesis pro fairo en 1835.]] |
[[Arkivo:Ruinas de Sao Paulo.jpg|320px|thumb|left|Ruini de la katedralo di Santa Petrus (de 1602), qua destruktesis pro fairo en 1835.]] |
||
Makau prosperis kom portuo, malgre serio di ataki da [[Nederlando|Nederlandani]], qui probis konquestar ol dum la 17ma yarcento. Nederlandani atakis Makau ye la [[24ma di junio]] [[1622]], ma ekpulsesis dal Portugalani e nulatempe pose li decidis itere atakar. La maxim multa defenseri esis [[Afrika]]na sklavi, kune kelka soldati e sacerdoti Portugalana. |
Makau prosperis kom portuo, malgre serio di ataki da [[Nederlando|Nederlandani]], qui probis konquestar ol dum la 17ma yarcento. Nederlandani atakis Makau ye la [[24ma di junio]] [[1622]], ma ekpulsesis dal Portugalani e nulatempe pose li decidis itere atakar. La maxim multa defenseri esis [[Afrika]]na sklavi, kune kelka soldati e sacerdoti Portugalana. |
||
Pos l'[[Unesma opiumo-milito]] (1839-1842) Portugalani okupis |
Pos l'[[Unesma opiumo-milito]] (1839-1842) Portugalani okupis vicina insuli Taipa en 1861, e Coloane en 1864, rispektive. Ye la [[1ma di decembro]] [[1887]], lora [[dinastio Qing]] e Portugalani signatis pakto per quo Chinia cedis la yuro pri "perpetua okupeso ed administro di Makau de Chinia a Portugal". Kompense, Makau kunlaborus kun [[Hong Kong]] pri la [[kontrabando]] di [[opiumo]] de [[India]], kontre ke Chinia profitus kun la doganopagi. Portugal ank obligesis a "ne vendar Makau sen permiso de Chinia". |
||
[[Arkivo:Panoramic view of Ruins of St. Paul's Cathedral circa 1930.jpg|thumb|320px|left|La katedralo ed altra edifici, c. 1930.]] |
[[Arkivo:Panoramic view of Ruins of St. Paul's Cathedral circa 1930.jpg|thumb|320px|left|La katedralo ed altra edifici, c. 1930.]] |
||
[[Arkivo:Historical_Maps_IMG_5414.JPG|thumb| |
[[Arkivo:Historical_Maps_IMG_5414.JPG|thumb|320px|Makau en 1938.]] |
||
En 1928, pos la revoko di la Dinastio Qing, |
En 1928, pos la revoko di la Dinastio Qing, Chiniana partiso [[Kuomintang]] signatis nova pakto kun Portugalani, qua modifikis poke l'antea kontrato. Dum la [[Duesma mondomilito]] Makau ne invadesis dal Japoniani, diferanta del eventinta en teritorii Nederlandana e Portugalana an insulo [[Timor]]. Makau prosperis dum kurta periodo kom neutra portuo, e Japoniani respektis la [[Neutreso|neutreso]] Portugalana til certa punto: en agosto 1943, Japoniani siejis Britaniana navo ''Sian'' en la portuo di Makau e mortigis 20 Britaniana soldati. La sequanta monato li demandis permiso por sendar "konsileri" a Makau sub minaco di invadar la teritorio se Portugal ne permisis to. |
||
Kande Usa deskovris ke la "neutra" Makau uzesus por transportar fuelo a Japonia, ol decidis bombardar la hangaro dil Centro di Aviacado por destruktar la fuelo ye la 16ma di januaro 1945. Makau anke subisis altra du aeral ataki, ye la 25ma di februaro ed ye la 11ma di junio 1945. Pos protesti de la guvernerio Portugalana, Usa decidis pagar US${{formatnum:20255592}}-dolara indemno pro l'ataki.<ref name="Garrett, p. 116">p.116 Garrett, Richard J. ''The Defences of Macau: Forts, Ships and Weapons Over 450 Years'' Hong Kong University Press, |
Kande Usa deskovris ke la "neutra" Makau uzesus por transportar fuelo a Japonia, ol decidis bombardar la hangaro dil Centro di Aviacado por destruktar la fuelo ye la 16ma di januaro 1945. Makau anke subisis altra du aeral ataki, ye la 25ma di februaro ed ye la 11ma di junio 1945. Pos protesti de la guvernerio Portugalana, Usa decidis pagar US${{formatnum:20255592}}-dolara indemno pro l'ataki.<ref name="Garrett, p. 116">p.116 Garrett, Richard J. ''The Defences of Macau: Forts, Ships and Weapons Over 450 Years'' Hong Kong University Press, 1ma di februaro 2010</ref> |
||
De la milito |
De la [[milito sur Pacifiko]] til la kreo di [[Popul-Republiko Chinia]], Makau uzesis kom sekura portuo por refujinti qui fugis del [[interna milito Chiniana]].<ref>p.117 Garrett, Richard J. ''The Defences of Macau: Forts, Ships and Weapons Over 450 Years'' Hong Kong University Press, 1 February 2010</ref> Pos ke komunisti asumis la povo en 1949, li deklaris la pakto Chiniana-Portugalana "neegala traktato", tamen li permisis Makau mantenar lua "status quo" til instanto plue konvenanta por li. |
||
[[Arkivo:Macau 1981-10.jpg|thumb|320px|left|Makau en 1981.]] |
[[Arkivo:Macau 1981-10.jpg|thumb|320px|left|Makau en 1981.]] |
||
En 1966 eventis tumulti en Makau pro nekonenteso kun Portugalana guvernerio, influita |
En 1966 eventis tumulti en Makau pro nekonenteso kun Portugalana guvernerio, influita da tale nomizita "[[Kulturala Revoluciono Chiniana]]". Dum la maxim serioza konflikto, 6 personi mortigesis e plu kam 200 plusa homi vundesis.<ref name="Lo Shiu-hing">{{Citez jurnalo od edituro|autoro=Lo Shiu-hing |titulo=Aspects of Political Development in Macau |editero="The China Quarterly" |volume=120 |publikigita ye=Decembro 1989|pagini=837-851}}</ref> Pos [[dianta revoluciono]] di [[1974]] en Portugal, la nova administro Portugalana decidis abandonar omna transmara posedaji. En 1976, Portugal definis Makau kom "Chiniana teritorio sub Portugalana administrado", e grantis ol administrala, financala ed ekonomiala autonomio. Tri yari pose, Portugal e Chinia paktis pri konsiderar Makau "Chiniana teritorio sub [tempala] administrado Portugalana". La du landi signatis komuna pakto ye la [[13ma di aprilo]] [[1987]], segun quo Popul-Republiko Chinia aceptis prezervar l'autonomio e la sistemo ekonomiala kapitalista di Makau til la yaro 2049. |
||
Chiniana guvernerio asumis l'administrado di Makau ye la [[20ma di decembro]] [[1999]], e transformis ol en Specala Regiono Administrala (SAR) pos plu kam 400-yara kolonial administrado Portugalana. La nova administranto, [[Edmund Ho Hau-wah]], anke decidis kombatar |
Chiniana guvernerio asumis l'administrado di Makau ye la [[20ma di decembro]] [[1999]], e transformis ol en Specala Regiono Administrala (SAR) pos plu kam 400-yara kolonial administrado Portugalana. La nova administranto, [[Edmund Ho Hau-wah]], anke decidis kombatar [[krimino|kriminal]] organizuri qui agis en la urbo. Chiniana trupi sendesis a la peninsulo ambe por asekurar la suvereneso e por kombatar kriminal organizuri. |
||
Pos la transfero di suvereneso, l'ekonomio duris prosperar, e kreskis la koloko en nova [[hotelo|hoteli]] e [[kazino|kazini]] pos la liberigo di pariajo. Tamen, anke kreskis l'[[inflaciono]], la neegaleso inter |
Pos la transfero di suvereneso, l'ekonomio duris prosperar, e kreskis la koloko en nova [[hotelo|hoteli]] e [[kazino|kazini]] pos la liberigo di pariajo. Tamen, anke kreskis l'[[inflaciono]], la neegaleso inter le richa e le povra, e l'uzo di nelegala [[laboropovo]]. |
||
== Politiko == |
== Politiko == |
||
[[Arkivo:Macau Government Office - panoramio.jpg|thumb|320px|Sideyo di la guvernerio di Makau.]] |
[[Arkivo:Macau Government Office - panoramio.jpg|thumb|320px|Sideyo di la guvernerio di Makau.]] |
||
[[Arkivo:Assembleia_Legislativa.jpg|thumb|350px|left|Sideyo di la Legifal Asemblo di Makau, che quartero Sé.]] |
[[Arkivo:Assembleia_Legislativa.jpg|thumb|350px|left|Sideyo di la Legifal Asemblo di Makau, che quartero Sé.]] |
||
La pakto Chiniana-Portugalana di 1987 e pose la Fundamentala Lego ([[konstituco]]) aprobita dal Nacionala Kongreso |
La pakto Chiniana-Portugalana di 1987 e pose la Fundamentala Lego ([[konstituco]]) aprobita dal Nacionala Kongreso di Chiniana Populo en 1993 establisas ke l'ekonomiala sistemo, la legaro, libereso e vivo-stilo di Makau ne modifikesos dum adminime 50 yari pos la transfero di la suvereneso, qua eventis en 1999. Ecepte pri l'aferi di extera defensi ed exterala relati, Makau mantenas lua propra [[exekutiva povo|exekutiva]], [[legifala povo|legifala]] e [[judiciala povo|judiciala]] povi, lua propra [[konstituco]] e monetaro (nomizita "pataca"), lua [[dogano]] e kontrolo di migrado. La principo adoptita nominesas "un lando, du sistemi". |
||
La chefo di lua exekutiva povo selektesas dal centrala guvernerio, pos rekomendo dil elektala komitato, qua konsistas ek 400 lokala reprezentanti di aferala, komunitatala e politikala sektori. Ilua ofico-tempo duras dum admaxime 5 yari. |
La chefo di lua exekutiva povo selektesas dal centrala guvernerio, pos rekomendo dil elektala komitato, qua konsistas ek 400 lokala reprezentanti di aferala, komunitatala e politikala sektori. Ilua ofico-tempo duras dum admaxime 5 yari. |
||
La Legifal Asemblo havas 33 membri, singla ek li elektita por 4-yara mandato, di qui 14 elektesas direte dal populo, 12 elektesas nedirete, e 7 indikesas dal Chef-Exekutivo. Dum la legifal elekti di 2017 partoprenis 12 politikala partisi, qui povas grupigesar en du faki: favorebla al establisado, e favorebla a [[demokratio]]. Makau reprezentesas en la Kongreso Nacionala dil Populo Chiniana da 12 deputati qui elektesas da elekterala kolegio, e la Konsilistaro di Stato di Popul-Republiko Chinia nominas 29 Makauana reprezenteri por la Konsultiva Konfero Politikala di |
La Legifal Asemblo havas 33 membri, singla ek li elektita por 4-yara mandato, di qui 14 elektesas direte dal populo, 12 elektesas nedirete, e 7 indikesas dal Chef-Exekutivo. Dum la legifal elekti di 2017 partoprenis 12 politikala partisi, qui povas grupigesar en du faki: favorebla al establisado, e favorebla a [[demokratio]]. Makau reprezentesas en la Kongreso Nacionala dil Populo Chiniana da 12 deputati qui elektesas da elekterala kolegio, e la Konsilistaro di Stato di Popul-Republiko Chinia nominas 29 Makauana reprezenteri por la Konsultiva Konfero Politikala di Chiniana Populo. |
||
La nacionala legaro Chiniana ne aplikesas en Makau, qua traktesas kom separita judiciala resortiso. La bazo di lua legaro esas civila legaro Portugalana, duranta la tradiciono establisita dum kolonial administrado. Tamen, la povo pri interpretar ed emendar legi la Fundamentala Lego apogesas en la civila legaro socialista. Makau havas nedependanta politiki pri enmigro e taxado. Lokala Kontoro pri Identifiko emisas [[pasporto|pasporti]] qui esas diferanta de olta di Popul-Republiko Chinia e di [[Hong Kong]], ed existas frontierala kontrolo inter Makau e Popul-Republiko Chinia. Omni qui trairas la terala frontiero o voyajas de Hong Kong a Makau od inverse mustas pasar frontierala kontrolo. Civitani kun rezido en kontinentala Chinia ne povas havar anke permananta rezido en Makau. |
La nacionala legaro Chiniana ne aplikesas en Makau, qua traktesas kom separita judiciala resortiso. La bazo di lua legaro esas civila legaro Portugalana, duranta la tradiciono establisita dum kolonial administrado. Tamen, la povo pri interpretar ed emendar legi la Fundamentala Lego apogesas en la civila legaro socialista. Makau havas nedependanta politiki pri enmigro e taxado. Lokala Kontoro pri Identifiko emisas [[pasporto|pasporti]] qui esas diferanta de olta di Popul-Republiko Chinia e di [[Hong Kong]], ed existas frontierala kontrolo inter Makau e Popul-Republiko Chinia. Omni qui trairas la terala frontiero o voyajas de Hong Kong a Makau od inverse mustas pasar frontierala kontrolo. Civitani kun rezido en kontinentala Chinia ne povas havar anke permananta rezido en Makau. |
||
== Geografio == |
== Geografio == |
||
[[Arkivo:Macau_peninsula.jpg|thumb| |
[[Arkivo:Macau_peninsula.jpg|thumb|280px|Aeral imajo pri la [[peninsulo]] di Makau.]] |
||
[[Arkivo:Vistas_de_Macao,_2013-08-08,_DD_05.jpg|thumb|left| |
[[Arkivo:Vistas_de_Macao,_2013-08-08,_DD_05.jpg|thumb|left|320px|Historiala quartero di Makau.]] |
||
La [[reliefo]] di Makau esas ordinare plana, kun multa arei konkestita de la maro, e kelka kolini en la peninsulo di Makau e l'insuli Taipa e Coloane. La maxim alta punto, nomizita ''Coloane Alto'', jacas 172 metri super la [[marala nivelo]]. |
La [[reliefo]] di Makau esas ordinare plana, kun multa arei konkestita de la maro, e kelka kolini en la peninsulo di Makau e l'insuli Taipa e Coloane. La maxim alta punto, nomizita ''Coloane Alto'', jacas 172 metri super la [[marala nivelo]]. |
||
| Lineo 73: | Lineo 73: | ||
== Ekonomio == |
== Ekonomio == |
||
{{PA|Ekonomio di Makau}} |
{{PA|Ekonomio di Makau}} |
||
L'[[ekonomio]] di Makau esas [[kapitalismo|kapitalista]], e lua precipua fonto di revenui esas [[turismo]] e la pariado en [[kazino|kazini]]. Lua "industrio" di pariado esas la maxim granda de la mondo (US$ 24 miliardi omnayare), esanta 7-ople plu granda kam |
L'[[ekonomio]] di Makau esas [[kapitalismo|kapitalista]], e lua precipua fonto di revenui esas [[turismo]] e la pariado en [[kazino|kazini]]. Lua "industrio" di pariado esas la maxim granda de la mondo (US$ 24 miliardi omnayare), esanta 7-ople plu granda kam olta di [[Las Vegas]]. Cirkume 79,6 po cento del [[imposto|imposti]] kolektata dal guvernerio venas de la kazini.<ref>{{Extera ligilo|titulo=Annual Report 2017|url=https://www.amcm.gov.mo/files/research_and_stats/annual_reports/2017/en/ii.2.2.pdf |editero=Monetala Autoritato di Makau|publikigita ye=2017}}</ref> La maxim multa viziteri di la kazini esas Chiniani de la kontinento. |
||
Malgre havar alta [[TNP]] |
Malgre havar alta [[TNP]] po persono, la neegaleso sociala esas granda. |
||
{{panoramo|Macau Peninsula Wikivoyage banner.jpg|1000px|<center>Makau vidita deweste.</center>}} |
{{panoramo|Macau Peninsula Wikivoyage banner.jpg|1000px|<center>Makau vidita deweste.</center>}} |
||
| Lineo 84: | Lineo 84: | ||
La [[kulturo]] di Makau mixas Portugalana e Chiniana influi. L'influo Portugalana esas notora en l'[[arkitekturo]], kontre ke l'influo Chiniana esas notora en la [[religio]]zeso tradicionala, per aspekti qui desaparabas en kontinentala Chinia. |
La [[kulturo]] di Makau mixas Portugalana e Chiniana influi. L'influo Portugalana esas notora en l'[[arkitekturo]], kontre ke l'influo Chiniana esas notora en la [[religio]]zeso tradicionala, per aspekti qui desaparabas en kontinentala Chinia. |
||
La komunitato Makauana (''Macaenses''), '' |
La komunitato Makauana (''Macaenses''), ''stricto sensu'', esas mestici di Aziani, nome Chiniani, kun Portugalani. Li parolas lokala kreola linguo, ''patuá'', kun bazo Portugalana ed influi de la lingui Kantonana, Malaya, ed altri. Li esas precipue [[katolikismo|katoliki]], ma nun li konfrontas krizo pri identeso, nam sive Portugal, sive Popul-Republiko Chinia, nulatempe facis irga [[demografiala kontado]] por identifikar individui segun sua propra etniala percepto, e pro ke existas intermariaji inter Chiniani e Makauani. On kalkulas ke Makauani esas cirkume 10.000 personi, de la 500 mil habitanti di Makau. |
||
[[Arkivo:MargaretCafe_PasteisDeNata.JPG|thumb|320px|''Pastéis de nata'']] |
[[Arkivo:MargaretCafe_PasteisDeNata.JPG|thumb|320px|''Pastéis de nata'']] |
||
| Lineo 90: | Lineo 90: | ||
La [[koquarto]] Makauana mixas precipue influi Kantonana e Portugalana, ma anke Indiana e Malaya, pos yarcenti di koloniigo e kontakto inter ca kulturi. Lokala ingredienti multe uzata esas marala nutrivi, [[kurkumo]], kokoso-lakto e fazeoli ''adzuki''. Existas lokala adaptado di diversa dishi Portugalana, exemple ''caldo verde'' ("verda buliono"), ''minchee'' e ''cozido à portuguesa'' (legumi e karno stufita), e la [[kuko]] ''pastel de nata'' (mikra tarto ek ovo). |
La [[koquarto]] Makauana mixas precipue influi Kantonana e Portugalana, ma anke Indiana e Malaya, pos yarcenti di koloniigo e kontakto inter ca kulturi. Lokala ingredienti multe uzata esas marala nutrivi, [[kurkumo]], kokoso-lakto e fazeoli ''adzuki''. Existas lokala adaptado di diversa dishi Portugalana, exemple ''caldo verde'' ("verda buliono"), ''minchee'' e ''cozido à portuguesa'' (legumi e karno stufita), e la [[kuko]] ''pastel de nata'' (mikra tarto ek ovo). |
||
La festo di la Nov-yaro Chiniana esas la maxim importanta festivalo tradicionala di Makau, ed eventas omnayare dum la fino di januaro o komenco di februaro.<ref name=autogenerated1>{{extera ligilo|titulo=Macau Festivals & Events |vidita ye=4ma di januaro 2008 | |
La festo di la Nov-yaro Chiniana esas la maxim importanta festivalo tradicionala di Makau, ed eventas omnayare dum la fino di januaro o komenco di februaro.<ref name=autogenerated1>{{extera ligilo|titulo=Macau Festivals & Events |vidita ye=4ma di januaro 2008 |editero= AsiaRooms.com |url=https://web.archive.org/web/20071229122529/http://www.asiarooms.com/travel-guide/macau/macau-festivals-%26-events/index.html}}</ref> La templo di la deino A-Ma, konstruktita en 1488, esas un ek la maxim anciena di Makau. On kredas ke la nomo "Makau" devenas de la nomo di la deino. En la templo ''Pou Tai Un'' eventas la festo ''Tou Tei'', qua celebras la deo di la [[Tero]]. La procesiono qua rimemorigas la Sufrado di Iesu Kristo esas importanta katolika festo, ed eventas omnayare en februaro. Cirkume 6 po cent del habitantaro di Makau esas [[katolikismo|katoliki]], tamen, la quanto di [[protestantismo|protestanti]] augmentis dum recenta yari. [[Buddhismo]] e Chiniana religii praktikesas da 80% de la habitantaro, segun statistiki de 2012. |
||
La [[literaturo]] di Makauani decendanti de Portugalani aparis dum la 19ma yarcento. Dum la [[20ma yarcento]] kelka skriptisti qui naskis o rezidis en Makau ganis notoreso: Leanel Alves, José dos Santos Ferreira, Henrique de Senna Fernandes, e [[Camilo Pessanha]]. Pri [[muziko]], omnayare dum autuno eventas Internaciona Festivalo pri Muziko, kun prizentado di muzikisti di [[jazo]], klasika muziko, elektronala muziko, folk-pop Chiniana, ''[[rock]]'' e ''[[Fado]]''. Altra populara ritmi esas ''[[samba]]'', [[bossa nova]] e ''kizomba''. |
La [[literaturo]] di Makauani decendanti de Portugalani aparis dum la 19ma yarcento. Dum la [[20ma yarcento]] kelka skriptisti qui naskis o rezidis en Makau ganis notoreso: Leanel Alves, José dos Santos Ferreira, Henrique de Senna Fernandes, e [[Camilo Pessanha]]. Pri [[muziko]], omnayare dum autuno eventas Internaciona Festivalo pri Muziko, kun prizentado di muzikisti di [[jazo]], klasika muziko, elektronala muziko, folk-pop Chiniana, ''[[rock]]'' e ''[[Fado]]''. Altra populara ritmi esas ''[[samba]]'', [[bossa nova]] e ''kizomba''. |
||
| Lineo 96: | Lineo 96: | ||
=== Sporto === |
=== Sporto === |
||
[[Arkivo:2008 Macau F3 GP.JPG|thumb|320px|''Grand Prix'' di Makau]] |
[[Arkivo:2008 Macau F3 GP.JPG|thumb|320px|''Grand Prix'' di Makau]] |
||
Malgre lua mikra surfaco, en Makau existas multa sporteyi por diversa sporti. La teritorio gastigis l'Est-Aziana Ludi di 2005, |
Malgre lua mikra surfaco, en Makau existas multa sporteyi por diversa sporti. La teritorio gastigis l'Est-Aziana Ludi di 2005, la Ludi di Landi Portugalane-parolanta di 2006, e l'Interna Ludi (''Indoor Games'') Aziana di 2007. |
||
Omnayare, eventas automobilala e motociklala konkurso nomizita Granda Premio di Makau (''Grand Prix''). Ol esas la sola strada cirkuito qua gastigas samatempe konkursi pri Formulo 3, pri ''touring''-automobili (ordinara automobili multe modifikita) e motorcikla konkurso en la sama evento. |
Omnayare, eventas automobilala e motociklala konkurso nomizita Granda Premio di Makau (''Grand Prix''). Ol esas la sola strada cirkuito qua gastigas samatempe konkursi pri Formulo 3, pri ''touring''-automobili (ordinara automobili multe modifikita) e motorcikla konkurso en la sama evento. |
||
| Lineo 105: | Lineo 105: | ||
{{reflist}} |
{{reflist}} |
||
{{Subdividuri di Popul-Republiko Chinia}} |
|||
[[Kategorio:Specala regioni administrala di Popul-Republiko Chinia]] |
|||
[[Kategorio:Makau]] |
[[Kategorio:Makau]] |
||
Nuna versiono, pos 15:31, 13 dec. 2023
da República Popular da China 中華人民共和國澳門特別行政區
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Makau (Chiniane:澳門; 澳门), oficale Specala Regiono Administrala Makau esas autonoma regiono di Popul-Republiko Chinia ed anciena kolonio di Portugal. Jacanta an la delto dil Fluvio di Perli, ol konsistas sole ek la urbo Makau.
Makau administresis da Portugal de la duimo di la 16ma yarcento til la fino di 1999, ed esis la lasta Europana kolonio en Azia.
- Bazala fakti pri Makau
Historio
[redaktar | redaktar fonto]La historio di Makau komencis dum la Dinastio Qin (221 til 206 aK) kande la regiono pozesis sub l'autoritato di la komtio Panyu, situita en la nuna Guangdong. L'unesma Chiniani qui rezidis ibe fugabis del invado Mongola. Sub la dinastio Ming (1368 til 1644), peskeri migris vers Makau de Guangdong e Fujian.
L'urbeto restis mikra til l'arivo dil Portugalani dum la 16ma yarcento. En 1513, Jorge Álvares divenis l'unesma Portugalano qua arivis en Chinia. En 1535 Portugalani darfis komercar ibe. Li koloniigis la peninsulo depos 1557, e lokacis ol kambie pago di 18,6 kilogrami di arjento omnayare, til la yaro 1863. En 1576, lora papo Gregorius la 13ma kreis la diocezo di Makau.
Makau prosperis kom portuo, malgre serio di ataki da Nederlandani, qui probis konquestar ol dum la 17ma yarcento. Nederlandani atakis Makau ye la 24ma di junio 1622, ma ekpulsesis dal Portugalani e nulatempe pose li decidis itere atakar. La maxim multa defenseri esis Afrikana sklavi, kune kelka soldati e sacerdoti Portugalana.
Pos l'Unesma opiumo-milito (1839-1842) Portugalani okupis vicina insuli Taipa en 1861, e Coloane en 1864, rispektive. Ye la 1ma di decembro 1887, lora dinastio Qing e Portugalani signatis pakto per quo Chinia cedis la yuro pri "perpetua okupeso ed administro di Makau de Chinia a Portugal". Kompense, Makau kunlaborus kun Hong Kong pri la kontrabando di opiumo de India, kontre ke Chinia profitus kun la doganopagi. Portugal ank obligesis a "ne vendar Makau sen permiso de Chinia".
En 1928, pos la revoko di la Dinastio Qing, Chiniana partiso Kuomintang signatis nova pakto kun Portugalani, qua modifikis poke l'antea kontrato. Dum la Duesma mondomilito Makau ne invadesis dal Japoniani, diferanta del eventinta en teritorii Nederlandana e Portugalana an insulo Timor. Makau prosperis dum kurta periodo kom neutra portuo, e Japoniani respektis la neutreso Portugalana til certa punto: en agosto 1943, Japoniani siejis Britaniana navo Sian en la portuo di Makau e mortigis 20 Britaniana soldati. La sequanta monato li demandis permiso por sendar "konsileri" a Makau sub minaco di invadar la teritorio se Portugal ne permisis to.
Kande Usa deskovris ke la "neutra" Makau uzesus por transportar fuelo a Japonia, ol decidis bombardar la hangaro dil Centro di Aviacado por destruktar la fuelo ye la 16ma di januaro 1945. Makau anke subisis altra du aeral ataki, ye la 25ma di februaro ed ye la 11ma di junio 1945. Pos protesti de la guvernerio Portugalana, Usa decidis pagar US$20 255 592-dolara indemno pro l'ataki.[1]
De la milito sur Pacifiko til la kreo di Popul-Republiko Chinia, Makau uzesis kom sekura portuo por refujinti qui fugis del interna milito Chiniana.[2] Pos ke komunisti asumis la povo en 1949, li deklaris la pakto Chiniana-Portugalana "neegala traktato", tamen li permisis Makau mantenar lua "status quo" til instanto plue konvenanta por li.
En 1966 eventis tumulti en Makau pro nekonenteso kun Portugalana guvernerio, influita da tale nomizita "Kulturala Revoluciono Chiniana". Dum la maxim serioza konflikto, 6 personi mortigesis e plu kam 200 plusa homi vundesis.[3] Pos dianta revoluciono di 1974 en Portugal, la nova administro Portugalana decidis abandonar omna transmara posedaji. En 1976, Portugal definis Makau kom "Chiniana teritorio sub Portugalana administrado", e grantis ol administrala, financala ed ekonomiala autonomio. Tri yari pose, Portugal e Chinia paktis pri konsiderar Makau "Chiniana teritorio sub [tempala] administrado Portugalana". La du landi signatis komuna pakto ye la 13ma di aprilo 1987, segun quo Popul-Republiko Chinia aceptis prezervar l'autonomio e la sistemo ekonomiala kapitalista di Makau til la yaro 2049.
Chiniana guvernerio asumis l'administrado di Makau ye la 20ma di decembro 1999, e transformis ol en Specala Regiono Administrala (SAR) pos plu kam 400-yara kolonial administrado Portugalana. La nova administranto, Edmund Ho Hau-wah, anke decidis kombatar kriminal organizuri qui agis en la urbo. Chiniana trupi sendesis a la peninsulo ambe por asekurar la suvereneso e por kombatar kriminal organizuri.
Pos la transfero di suvereneso, l'ekonomio duris prosperar, e kreskis la koloko en nova hoteli e kazini pos la liberigo di pariajo. Tamen, anke kreskis l'inflaciono, la neegaleso inter le richa e le povra, e l'uzo di nelegala laboropovo.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
La pakto Chiniana-Portugalana di 1987 e pose la Fundamentala Lego (konstituco) aprobita dal Nacionala Kongreso di Chiniana Populo en 1993 establisas ke l'ekonomiala sistemo, la legaro, libereso e vivo-stilo di Makau ne modifikesos dum adminime 50 yari pos la transfero di la suvereneso, qua eventis en 1999. Ecepte pri l'aferi di extera defensi ed exterala relati, Makau mantenas lua propra exekutiva, legifala e judiciala povi, lua propra konstituco e monetaro (nomizita "pataca"), lua dogano e kontrolo di migrado. La principo adoptita nominesas "un lando, du sistemi".
La chefo di lua exekutiva povo selektesas dal centrala guvernerio, pos rekomendo dil elektala komitato, qua konsistas ek 400 lokala reprezentanti di aferala, komunitatala e politikala sektori. Ilua ofico-tempo duras dum admaxime 5 yari.
La Legifal Asemblo havas 33 membri, singla ek li elektita por 4-yara mandato, di qui 14 elektesas direte dal populo, 12 elektesas nedirete, e 7 indikesas dal Chef-Exekutivo. Dum la legifal elekti di 2017 partoprenis 12 politikala partisi, qui povas grupigesar en du faki: favorebla al establisado, e favorebla a demokratio. Makau reprezentesas en la Kongreso Nacionala dil Populo Chiniana da 12 deputati qui elektesas da elekterala kolegio, e la Konsilistaro di Stato di Popul-Republiko Chinia nominas 29 Makauana reprezenteri por la Konsultiva Konfero Politikala di Chiniana Populo.
La nacionala legaro Chiniana ne aplikesas en Makau, qua traktesas kom separita judiciala resortiso. La bazo di lua legaro esas civila legaro Portugalana, duranta la tradiciono establisita dum kolonial administrado. Tamen, la povo pri interpretar ed emendar legi la Fundamentala Lego apogesas en la civila legaro socialista. Makau havas nedependanta politiki pri enmigro e taxado. Lokala Kontoro pri Identifiko emisas pasporti qui esas diferanta de olta di Popul-Republiko Chinia e di Hong Kong, ed existas frontierala kontrolo inter Makau e Popul-Republiko Chinia. Omni qui trairas la terala frontiero o voyajas de Hong Kong a Makau od inverse mustas pasar frontierala kontrolo. Civitani kun rezido en kontinentala Chinia ne povas havar anke permananta rezido en Makau.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La reliefo di Makau esas ordinare plana, kun multa arei konkestita de la maro, e kelka kolini en la peninsulo di Makau e l'insuli Taipa e Coloane. La maxim alta punto, nomizita Coloane Alto, jacas 172 metri super la marala nivelo.
La klimato dil urbo esas subtropikala humida (Cwa segun la klimatala klasifikuro da Köppen). La mezavalora temperaturo en januaro (vintro) esas 15,1°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 28,6°C.
La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 2058,1 mm. La pluvoza sezono iras de aprilo til septembro. La maxim pluvoza monato esas junio, kun mezavalore 363,8 mm. La mezavalora pluvo-quanto di la monati decembro e januaro esas infre 31 mm.
.jpg)
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Makau |
L'ekonomio di Makau esas kapitalista, e lua precipua fonto di revenui esas turismo e la pariado en kazini. Lua "industrio" di pariado esas la maxim granda de la mondo (US$ 24 miliardi omnayare), esanta 7-ople plu granda kam olta di Las Vegas. Cirkume 79,6 po cento del imposti kolektata dal guvernerio venas de la kazini.[4] La maxim multa viziteri di la kazini esas Chiniani de la kontinento.
Malgre havar alta TNP po persono, la neegaleso sociala esas granda.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Makau mixas Portugalana e Chiniana influi. L'influo Portugalana esas notora en l'arkitekturo, kontre ke l'influo Chiniana esas notora en la religiozeso tradicionala, per aspekti qui desaparabas en kontinentala Chinia.
La komunitato Makauana (Macaenses), stricto sensu, esas mestici di Aziani, nome Chiniani, kun Portugalani. Li parolas lokala kreola linguo, patuá, kun bazo Portugalana ed influi de la lingui Kantonana, Malaya, ed altri. Li esas precipue katoliki, ma nun li konfrontas krizo pri identeso, nam sive Portugal, sive Popul-Republiko Chinia, nulatempe facis irga demografiala kontado por identifikar individui segun sua propra etniala percepto, e pro ke existas intermariaji inter Chiniani e Makauani. On kalkulas ke Makauani esas cirkume 10.000 personi, de la 500 mil habitanti di Makau.
.jpg)
La koquarto Makauana mixas precipue influi Kantonana e Portugalana, ma anke Indiana e Malaya, pos yarcenti di koloniigo e kontakto inter ca kulturi. Lokala ingredienti multe uzata esas marala nutrivi, kurkumo, kokoso-lakto e fazeoli adzuki. Existas lokala adaptado di diversa dishi Portugalana, exemple caldo verde ("verda buliono"), minchee e cozido à portuguesa (legumi e karno stufita), e la kuko pastel de nata (mikra tarto ek ovo).
La festo di la Nov-yaro Chiniana esas la maxim importanta festivalo tradicionala di Makau, ed eventas omnayare dum la fino di januaro o komenco di februaro.[5] La templo di la deino A-Ma, konstruktita en 1488, esas un ek la maxim anciena di Makau. On kredas ke la nomo "Makau" devenas de la nomo di la deino. En la templo Pou Tai Un eventas la festo Tou Tei, qua celebras la deo di la Tero. La procesiono qua rimemorigas la Sufrado di Iesu Kristo esas importanta katolika festo, ed eventas omnayare en februaro. Cirkume 6 po cent del habitantaro di Makau esas katoliki, tamen, la quanto di protestanti augmentis dum recenta yari. Buddhismo e Chiniana religii praktikesas da 80% de la habitantaro, segun statistiki de 2012.
La literaturo di Makauani decendanti de Portugalani aparis dum la 19ma yarcento. Dum la 20ma yarcento kelka skriptisti qui naskis o rezidis en Makau ganis notoreso: Leanel Alves, José dos Santos Ferreira, Henrique de Senna Fernandes, e Camilo Pessanha. Pri muziko, omnayare dum autuno eventas Internaciona Festivalo pri Muziko, kun prizentado di muzikisti di jazo, klasika muziko, elektronala muziko, folk-pop Chiniana, rock e Fado. Altra populara ritmi esas samba, bossa nova e kizomba.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
Malgre lua mikra surfaco, en Makau existas multa sporteyi por diversa sporti. La teritorio gastigis l'Est-Aziana Ludi di 2005, la Ludi di Landi Portugalane-parolanta di 2006, e l'Interna Ludi (Indoor Games) Aziana di 2007.
Omnayare, eventas automobilala e motociklala konkurso nomizita Granda Premio di Makau (Grand Prix). Ol esas la sola strada cirkuito qua gastigas samatempe konkursi pri Formulo 3, pri touring-automobili (ordinara automobili multe modifikita) e motorcikla konkurso en la sama evento.
Makau havas sua propra Olimpiala komitato, tamen ol ne konkursas che Olimpiala Ludi, nam l'Internaciona Olimpiala Komitato establisis depos 2006 ke nova Olimpiala komintati povus partoprenar la Ludi nur se li reprezentos suverena stati (Hong Kong kreabis lua Olimpiala komitato ante la modifiko di ca normo). En diversa sporta konkursi, exemple Est-Aziana Ludi di 2005, Makau prizentas su separita de Popul-Republiko Chinia.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ p.116 Garrett, Richard J. The Defences of Macau: Forts, Ships and Weapons Over 450 Years Hong Kong University Press, 1ma di februaro 2010
- ↑ p.117 Garrett, Richard J. The Defences of Macau: Forts, Ships and Weapons Over 450 Years Hong Kong University Press, 1 February 2010
- ↑ Autoro: Lo Shiu-hing. Aspects of Political Development in Macau. Publikigita da "The China Quarterly". Dato di publikigo: Decembro 1989. Pagino/pagini: 837-851.
- ↑ Annual Report 2017 - Publikigita da Monetala Autoritato di Makau. Dato di publikigo: 2017.
- ↑ Macau Festivals & Events - Publikigita da AsiaRooms.com. URL vidita ye 4ma di januaro 2008.
|
Subdividuri di PR Chinia |
|
|---|---|---|
| Provinci: Ānhūi · Fújiàn · Gānsù · Guǎngdōng · Hǎinán · Héběi · Hēilóngjiāng · Hénán · Húběi · Húnán · Jiāngsū · Jiāngxī · Jílín · Yúnnán · Gùizhōu · Liáoníng · Qīnghǎi · Shǎnxī · Shānxī · Sìchuān · Shāndōng · Zhèjiāng Regioni autonoma: Guǎngxī Zhuàngzú · Nèi Měnggǔ · Níngxià Húizú · Xīnjiāng Wéiwú’ěr · Xīzàng Urbi separita: Běijīng · Chóngqìng · Shànghǎi · Tiānjīn Specala regioni administrala: Xiānggǎng · Àomén Parto di Popul-Republiko Chinia, ma ne kontrolita da ol: Táiwān | ||