Videz la fonto/fonti por Mozambik

{{Landi
| Nomo   = Mozambik
| Lokala_nomo             = República de Moçambique
| Flago                   = Flag of Mozambique.svg
| Blazono                 = Emblem of Mozambique.svg
| Imajo_mapo              = LocationMozambique.svg
| Chefurbo                = [[Maputo]]
| Habitanti_chefurbo      = {{formatnum:1114000}} (2004)
| Precipua_urbo           = [[Maputo]]
| Oficala_lingui          = [[Portugalana linguo|Portugalana]]
| Guvernerio              = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato  = Listo pri prezidanti di Mozambik
| Titulo_chefo_stato      = Prezidanto
| Chefo_di_stato          = [[Filipe Nyusi]]
| Nomo_listo_chefo_guverno= Listo pri chefa ministri di Mozambik
| Titulo_chefo_guverno    = Chefa ministro
| chefo_guverno           = [[Adriano Maleiane]]
| Surfaco                 = {{formatnum:801590}}
| Rango_surfaco           = 35
| Surfaco_aquo            = 2,2
| Habitanti               = {{formatnum:32513805}}<ref name=CIA/>
| Rango_habitanti         = 54
| Yaro                    = 2023
| Denseso di habitantaro  = 28,7
| Reto_kodexo             = .mz
| Nomo_himno              = ''Pátria Amada''
| Pekunio                 = [[Metical]]
}}
'''Mozambik''' esas lando jacanta en estal [[Afrika]]. Lu havas kom vicini [[Tanzania]] norde, [[Malawi]] e [[Zambia]] nordweste, [[Zimbabwe]] e [[Sudafrika]] weste, ed [[Eswatini]] sud-weste. Este jacas [[Indiana oceano]].

'''Bazala fakti pri Mozambik.'''
== Historio ==
[[Arkivo:Slaves_ruvuma.jpg|thumb|320px|left|Araba Swahiliani transportas vendota sklavi.]]
{{PA|Historio di Mozambik}}
Inter l'[[1ma yarcento|unesma]] e la [[5ma yarcento]] populi de etnio Bantua arivis en la regiono di nuna Mozambik, tra [[fluvio Zambezi]]. Li establisis socii fondata sur [[agrokultivo]] o sur edukado di bestii. Dum la [[9ma yarcento]], Araba komercisti kontroleskis la nomizita "Swahilia rivo" e komencis kaptar Bantua sklavi en doplanda regioni di nuna [[Kenia]], [[Tanzania]] e Mozambik, por komercar li sur la litoro. La sklavi kaptita dal Arabi vendesis precipue en Mez-Oriento.

L'unesma [[Portugal]]ani arivis a la regiono en [[1498]] e deskovris Swahiliana ed Araba kolonieti. La teritorio komencis divenar Portugalana kolonio depos [[1507]], kande la Portugalani okupis [[insulo Mozambik]]. En [[1782]], fondesis urbeto Lourenço Marques, qua nun nomesas [[Maputo]]. Lourenço Marques divenis urbo ye la [[10ma di novembro]] [[1887]] e chefurbo di la kolonio en [[1892]]. La militara okupo di tota teritorio di Mozambik kompleteskis en [[1885]] pos la konfero di Berlin, qua agnoskis omna Europana okupi en Afrika.

Dum la komenco dil [[20ma yarcento]], granda parto dil explorado dil teritorio facesis da privata entraprezi, exemple ''Companhia do Niassa'' e ''Companhia do Zambeze'', ambe kontrolita e komanditita da [[Unionita Rejio|Britaniani]]. Ta entraprezi konstruktis [[ferovoyo|ferovoyi]] por ligar Mozambik a la vicina kolonii Britaniana, exemple la ferovoyo qua ligas nuna [[Zimbabwe]] a la portuo di [[Beira, Mozambik|Beira]].<ref name=Cambridge>[http://books.google.pt/books?id=zywkdNMeltkC&pg=PA495&dq=chartered+companies+mozambique#PPA496,M1 ''The Cambridge History of Africa''] John Donnelly Fage, A. D. Roberts, Roland Anthony Oliver, Edition: Cambridge University Press, 1986</ref> Quankam [[sklaveso]] abolisesis ye la fino dil [[19ma yarcento]], la du entraprezi rekrutis koaktita laboristi en Mozambik por laborar en mineyi e plantaceyi en [[Sudafrika]] ed altra Britaniana kolonii.

De pos la [[Duesma mondomilito]] komencis procedi pri nedependantesko di [[Europa]]na kolonii en [[Azia]] ed en [[Afrika]]. Tamen, Portugal transformis Mozambik a transmara teritorio<ref name=Cambridge/> e stimulis l'augmento di migrado vers la regiono. Pos [[1961]], [[komunismo|komunista]] ed anti-koloniala ideologii kreskis en Afrika, e la Fronto por Liberigo di Mozambik (FRELIMO) formacesis en [[1962]].

En [[1964]] komencis konflikto pri nedependantesko, kontre la Portugalana guvernerio, per [[gerilo|gerili]]*. FRELIMO vinkis lor diversa batalii e, fine en [[1974]], pos la stato-stroko qua finis la [[diktatoreso]] Salazarista, la nova guvernerio Portugalana manifestis intenci pri nedependantigar Mozambik.

Mozambik nedependanteskis ye la [[25ma di junio]] [[1975]]. [[Samora Machel]] divenis lua unesma prezidanto. Kun la vinko da la movado por nedependantesko, multa Portugalani abandonis la Mozambikana teritorio.

Pos la nedependantesko komencis [[Interna milito en Mozambik|interna milito]], qua opozis la Fronto por Liberigo di Mozambik - [[FRELIMO]], kun influi Marxista e sustenata da [[Sovietia]] - a la Nacionala Rezistado Mozambikana - [[RENAMO]], kun militara susteno da [[Sudafrika]], [[Rodesia]] ed [[Usa]]. La chefo di FRELIMO esis Samora Machel, e la chefo di RENAMO esis [[Afonso Dhlakama]]. Samatempe, FRELIMO sustenis [[Nacionala Kongreso Afrikana]] - ANC, en Sudafrika - e la Zimbabwan Afrikana Armeo por Nacionala Liberigo - ZANLA, en Rodezia.

Machel mortis en [[1986]] en avional acidento ed remplasesis da [[Joaquim Chissano]], qua gradope abandonis Marxismo ed adoptis [[kapitalismo]]. L'[[interna milito]] produktis cirkume {{Formatnum:900000}} morti e duris til la [[15ma di oktobro]] [[1992]], kande paco-pakto signatesis en [[Roma]]. L'[[Unionita Nacioni]] sendis 7.500 soldati a Mozambik por grantar paco ed observar elekti qui eventis en [[1994]]. La lasta soldato di UN livis Mozambik en [[1995]].

== Politiko ==
[[Arkivo:Filipe_Nyusi_cropped.png|thumb|320px|[[Filipe Nyusi]], la nuna prezidanto di Mozambik.]]
[[Arkivo:Assembleia da República Mozambique.jpg|thumb|left|320px|Deputati kunsidas en la Parlamento.]]
Mozambik esas prezidantala [[republiko]]. La [[chefo di stato]] e la [[chefo di guvernerio]] esas la [[prezidanto]], qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. Se nula kandidato a la prezidanteso recevas plu kam la duimo di omna voti, eventas duesma elekto kun la du kandidati recevinta maxim multa voti. La nuna prezidanto, [[Filipe Nyusi]], elektesis en oktobro [[2014]] ed asumis la povo ye la [[15ma di januaro]] [[2015]]. La prezidanto esas anke la supra komandanto dil armei.

La [[chefa ministro]] esas nur chefo dil ministraro e koordinas l'agadi da altra ministri. La nuna [[konstituco]] promulgesis en [[1990]].

La [[parlamento]] havas unika chambro kun 250 membri, qui elektesas dal populo por 5 yari. Anke la provinci, entote 10, havas lokal asemblitari, un por singla provinco, ecepte la chefurbo Maputo.

La [[Judiciala povo]] konsistas ek la Supra Korto e korti provincala, distriktala e municipala.

[[Arkivo:Mozambique Provinces numbered 300px.png|200px|right|thumb|Provinci di Mozambik.]]
=== Administrala subdividuri ===
Mozambik subidividesas en 10 provinci, plu 2 provinci por la chefurbo.

# Cabo Delgado
# [[Provinco Gaza|Gaza]]
# Inhambane
# Manica
# [[Provinco Maputo|Maputo (provinco)]]
# [[Maputo]] (chefurbo)
# [[Provinco Nampula|Nampula]]
# Niassa
# [[Provinco Sofala|Sofala]]
# [[Provinco Tete|Tete]]
# [[Zambezia]]

== Geografio ==
[[Arkivo:Mozambique_Topography.png|thumb|250px|Topografiala mapo di Mozambik.]]
[[Arkivo:Mt_Binga_Mozambique.JPG|thumb|320px|left|Monto Binga, videbla denorde.]]
Havanta entote {{formatnum:801537}} km², surfaco equivalanta olta di [[Turkia]], Mozambik esas la 36ma maxim vasta lando del mondo.

[[Fluvio Zambezi]] dividas lua teritorio en du geografiala regioni. Norde predominacas kolini, kun mikra planajo proxim la litoro. Sude predominacas vasta planajo proxim la litoro, kovrata da [[savano]]. Weste predominacas montoza tereni. La maxim alta monto di la lando esas Monto Binga, kun {{formatnum:2436}} metri di [[altitudo]], an la frontiero kun [[Zimbabwe]]. Nord-weste di la lando existas lagala frontiero kun [[Malawi]] e [[Tanzania|Tanzania,]] en la [[Lago Malawi]].

La [[klimato]] di Mozambik esas [[tropikala klimato|tropikala]] kun du sezoni: [[pluvo|pluvoza]], de oktobro til marto, e sika, de aprilo til septembro, influata dal [[altitudo]]. Pluvii esas plu intensa an la litoro e diminutas en nordo e sudo di la lando.

La dominacanta vejetantaro en Mozambik esas [[savano]]. Existas marsheyi sur la litoro, precipue en la delto di fluvio Zambezi.

Ultre Zambezi, altra importanta fluvii esas [[fluvio Limpopo|Limpopo]], qua naskas en [[Botswana]] e formacas naturala frontiero inter Zimbabwe e Sudafrika, ante enirar Mozambikana teritorio.

== Ekonomio ==
{{PA|Ekonomio di Mozambik}}
Ye la [[1ma di julio]] [[2006]] Mozambik adoptis ''Nova Metical'' (pluralo Portugalane: ''Novos Meticais'', equivalanta a 1000 "anciena" ''Meticais'') kom [[monetaro|valuto]]. L'anciena bilieti e moneto-peci desaparis komplete ante ke 2012 finis. Aceptesas anke la [[dolaro di Usa]], [[Sudafrika]]na [[rand]] e, plu recente, [[Euro]].

Pos la fino dil [[interna milito]], l'[[ekonomio]] rapide rekuperis, e la lando kreskis mezavalore 8% omnayare de 1996 til 2006.<ref>{{extera ligilo|url= http://www.iceida.is/english/main-activities/mozambique/ |titulo= Mozambique - Partner Countries and Activities|idiomo={{en}} ed Islandana}}</ref>

== Demografio ==
[[Arkivo:Mozambique_population.svg|thumb|320px|Habitantaro di Mozambik (1960-2017).]]
[[Arkivo:Raccolta_di_frutti_del_mare.jpg|thumb|left|320px|Mulieri de etnio Makua.]]
Segun statistiki de ''The World Factbook'' por 2023, Mozambik havis {{formatnum:32513805}} habitanti.<ref name=CIA/> La maxim multa (99,66%) esas Afrikani (Makua, Tsonga, Lomwe, Sena, ed altri). Europani esas 0,06%, Euro-Afrikani esas 0,02%, ed Indiani esas 0,08%.<ref name=CIA/> La habitantaro kreskas mezvalore 2,55% omnayare segun statistiki de 2023<ref name=CIA/>. L'expektebla vivo-duro esis 57,7 yari en 2023<ref name=CIA/>, afektesas multe dal epidemio di [[Sindromo di Imuno-Defekteso Aquirita (AIDS)|AIDS]]. Provinci en la nordo di Mozambik ([[Zambezia]] e [[Provinco Nampula|Nampula]]) esas la maxim populoza: preske 45% de la habitantantaro vivas en ol.

L'oficala linguo di la lando esas la [[Portugalana linguo|Portugalana]], parolata da 10,7% de la habitantaro en 2007. La maxim parolata linguo esas Emakhuwa o Makua (25,3% de la habitantaro). Altra lingui esas Xichangana o Tsonga (10,3%), Cisena o Sena (7,5%), Elomwe (7%), Echuwabo (5,1%), altra Mozambikana lingui (30,1%), altra lingui (0,3%), e 3,7% ne informis pri linguo.<ref name=CIA>{{extera ligilo|titulo=Mozambique - The World Factbook|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/mozambique/|editero=CIA|idiomo={{en}}|vidita ye=24ma di decembro 2023}}</ref>

Segun statistiki de 2021, 63,4% de la habitantaro evanta 15 yari o pluse savas lektar e skribar, esanta 74,1% de la viri e 53,8% de la mulieri<ref name=CIA/>. Segun la legaro, omna Mozambikana pueri mustas frequentar skolo, tamen en rurala regioni multa pueri ne facas to, nam li laboras kun lia familii en transvivo-agrokultivo.

Segun statistiki de 2015, la [[religio]] kun maxim granda nombro de adepti esas [[katolikismo]] (30% de la habitantaro). Mohamedani esas 19,2%, protestanti esas 19,2%, 10,6% esas Zionista Kristani, 9,3% esas pentekostalisti (inkluzite Anglikani), 1,4% praktikas altra religii, e 9,3% praktikas nula religio.<ref name=CIA/>

La maxim populoza urbo esas [[Maputo]]. Altra importanta urbi esas [[Matola Rio]], [[Beira (Mozambik)|Beira]], [[Nampula]], [[Chimoio]] e [[Quelimane]].

== Kulturo ==
[[Arkivo:British Museum Room 25 Mask Makonde people 17022019 5022.jpg|thumb|250px|Maskilo dil populo Makonde.]]
[[Arkivo:Mia Couto cropped.jpg|thumb|left|250px|Mia Couto.]]
La kulturo Portugalana influas la Mozambikana kulturo precipue en la urbi. Tamen, anke la Mozambikana kulturo influas la kulturo di Portugal. La Portugalana esas l'oficala idiomo di Mozambik e docesas en skoli. Altra lingui esas [[Makua-linguo|Makua]], [[Shona-linguo|Shona]] e Sena. Dum l'epoko koloniala, lokala arto divenis simbolo di rezisto kontre koloniigo. La [[populo Makonde]] elaboras minucioza ligna skulturi e maskili qui uzesas en tradicionala dansi.

Pri [[literaturo]], lua precipua skriptisti esas [[Mia Couto]] e [[José Craveirinha]]. Altra importanta nomi esas [[Paulina Chiziane]], Luis Bernardo Honwana ed [[Ungulani Ba Ka Khosa]] (pseudonimo di Francisco Esaú Cossa). La [[jurnalo|jurnali]] influesas multe dal guvernerio ma imprimesas en mikra quanto, pro lia alta preco e la basa alfabetizo di la habitantaro. Pos la nedependantesko, l'eduko di la populo divenis prioreso di la guvernerio. Tamen, la konstruktado di skoli dum recenta yari duras esar nesuficanta.

''Marrabenta'', jenro muzikala kun [[Portugal]]an influo e kantata en la Portugalana, esas la maxim konocata muzikala stilo di Mozambik. Altra muzikala jenri populara, kun exterlanda origino e kantata en la Portugalana, esas ''[[fado]]'', ''[[bossa nova]]'', ''kizomba'' e ''semba''. Anke ''Kwaito'' ed ''afrobeat'' esas populara stili. La kantisto [[Stewart Sukuma]] mixas tradicionala ritmi Afrikana kun [[pop]] e la muziko de [[Brazilia]]. Ilu kantas en la Portugalana, Angla ed en Afrikana lingui.<ref>{{extera ligilo|url=https://revistaraca.com.br/a-musica-de-mocambique/ |titulo=Conheça o cantor Stewart Sukuma e saiba mais sobre a música de Moçambique|editero=Revista Raça|vidita ye=6ma di aprilo 2019 |idiomo={{pt}}}}</ref>

[[Arkivo:DSC 9110 (8094719128).jpg|thumb|320px|Nacionala futbalo-esquado di Mozambik, 2012.]]
[[Futbalo]] esas la maxim populara sporto en la lando. Anke hokeo sur rul-sketili esas populara. Mozambik komencis partoprenar l'[[Olimpiala Ludi]] en 1980 en Moskva, e til nun ol ganis du medalii, ambe pri 800-metra kurado por mulieri: bronza en 1996 (Atlanta), ed ora en 2000 (Sydney), ambe ganita da [[Maria Mutola|Maria de Lurdes Mutola]].

== Referi ==
{{reflist}}
{{Commons|Kategorio:Mozambique|Mozambik}}

== Extera ligili ==
* [https://web.archive.org/web/20160820042053/http://www.govnet.gov.mz/ Guvernerio di Mozambik]. Oficala pagino di la lando.
* [https://web.archive.org/web/20191206163141/https://www.parlamento.mz/ Assembleia da República]. Parlamento di Mozambik.
* [http://www.inp.gov.mz Nacionala Instituto pri Petrolo]

{{Landi en Afrika}}

[[Kategorio:Mozambik| ]]