Videz la fonto/fonti por Guinea-Bisau

{{Landi
| Nomo                      = Guinea-Bisau
| Lokala_nomo               = República da Guiné-Bissau
| Flago                     = Flag_of_Guinea-Bissau.svg
| Blazono                   = Emblem_of_Guinea-Bissau.svg
| Imajo_mapo                = LocationGuineaBissau.svg
| Chefurbo                  = [[Bissau]]
| Habitanti_chefurbo        = {{formatnum:407424}} ([[2007]])
| Precipua_urbo             = [[Bissau]]
| Oficala_lingui            = [[Portugalana linguo|Portugalana]]
| Guvernerio                = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato    = Listo pri prezidanti di Guinea-Bisau
| Titulo_chefo_stato        = Prezidanto
| Chefo_di_stato            = [[Umaro Sissoco Embaló]]
| Nomo_listo_chefo_guverno  = Listo pri chefministri di Guinea-Bisau
| Titulo_chefo_guverno      = Chefministro
| chefo_guverno             = [[Rui Duarte de Barros]]
| Surfaco                   = {{formatnum:36125}}
| Rango_surfaco             = 136
| Surfaco_aquo              = 22,4
| Habitanti                 = {{formatnum:1833247}}<ref name=CIA/>
| Rango_habitanti           = 153
| Yaro                      = julio 2018
| Denseso di habitantaro    = 50,75
| Reto_kodexo                 = .gw
| Nomo_himno                = ''Esta é a Nossa Pátria Bem Amada''
| Pekunio                   = [[Franko CFA di Westal Afrika]]
}}
'''Guinea-Bisau''' esas lando jacanta an westal [[Afrika]]. Ol havas kom vicini [[Senegal]] norde e [[Guinea]] este e sude. Weste jacas [[Oceano]] [[Atlantiko]]. La lando olim nomesis ''Portugalana Guinea''.

'''Bazala fakti pri Guinea-Bisau.'''

== Historio ==
{{PA|Historio di Guinea-Bisau}}
Guinea-Bisau esis parto de la rejio ''Gabu'' e del [[imperio Mali]]. [[Portugal]]ani arivis en la regiono en [[1446]]. Kun la kunlaboro di lokala tribui, li komencis komercar [[sklaveso|sklavi]]. [[Bissau]] fondesis en [[1687]] kom fortifikita [[portuo]] e komercala centro. Dum la [[19ma yarcento]] Portugalani okupis teritorii doplanda. La disputo teritoriala kontre [[Unionita Rejio|Britaniani]] pri la kontrolo dil insulo [[Bolama]] solvesis favoroze a Portugal dal [[Usa]]na prezidanto [[Ulysses S. Grant]].

Guinea-Bisau nedependanteskis de [[Portugal]] ye la [[24ma di septembro]] [[1973]]. [[Luís Cabral]] divenis lua unesma prezidanto e guvernis de [[1973]] til la [[14ma di novembro]] [[1980]] kande ilu revokesis per [[stato-stroko]] komandita da [[João Bernardo Vieira|João Bernardo "Nino" Vieira]]. Vieira guvernis til [[1984]] e la lando kontrolesis da militistala konsilistaro.

[[Arkivo:Bissau_-_Abandoned_tank.JPG|thumb|200px|left|Tanko abandonata dum l'interna milito, de 1998 til 1999.]]
L'unesma libera prezidantal elekto eventis en [[1994]], vinkita da [[João Bernardo Vieira]], ma militistala revolto revokis la prezidanto en [[1998]]. Pos la revoko di Vieira komencis [[interna milito]], qua duris de la [[7ma di junio]] [[1998]] til la [[10ma di mayo]] [[1999]]. Nova elekto eventis en [[2000]], vinkita da [[Kumba Ialá]]. En 2003 itere eventis militistala revolto qua revokis Ialá.

En [[2005]] itere eventis prezidantal elekti, lor vinkita da [[João Bernardo Vieira]]. Vieira guvernis til la [[2ma di marto]] [[2009]] kande il asasinesis dal militisti. [[Raimundo Pereira]] asumis kom provizora prezidanto til la rezulto di nova prezidantal elekto, qua eventis ye la [[28ma di junio]] [[2009]] e vinkesis da [[Malam Bacai Sanhá]].

En [[2008]], l'admiralo Bubo Na Tchuto probis komandar stato-stroko, ma faliis e fugis vers Gambia. Pose, ilu eniris Bisauana teritorio travestiita kom peskero. Ye la [[1ma di aprilo]] sam yaro, soldati unionis a Bubo Na Tchuto ed invadis la domo dil chefministro Carlos Gomes Júnior, qua enkarcerigesis. Centi di suportinti di Gomes Júnior demandis la liberigo dil chefministro. La chefo dil armeo Antonio Ndjai minacis mortigar la chefministro, e lua suportinti abandonis la stradi. La situo gradope divenis min tensata, e Gomes Júnior foriris Guinea-Bisau ye la fino di aprilo, supozite por kuracesar en [[Portugal]]. Ilu retroiris a Guinea-Bisau ye la 16ma di junio 2010, e restis en povo til la [[10ma di februaro]] [[2012]], kande ilu renuncis.

== Politiko ==
[[Arkivo:Assembleia Nacional da Guiné-Bissau.jpg|thumb|250px|left|Populala Nacional Asemblitaro, la parlamento di Guinea-Bisau.]]
[[Arkivo:Palácio Presidencial em Bissau (2).jpg|thumb|250px|Prezidantala palaco en [[Bissau]].]]
Segun la [[konstituco]] aprobita ye la [[27ma di novembro]] [[1996]] e promulgita ye la 4ma di decembro sam yaro,<ref>{{Extera ligilo|url = http://www.stf.jus.br/arquivo/cms/jurisprudenciaPesquisaCplp/anexo/guinebissau.pdf |titulo= Constituição da República da Guiné-Bissau |idiomo= {{pt}}|vidita ye= 18ma di mayo 2015}}</ref> Guinea-Bisau esas [[parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. Ante, la guvernerio esis forte centraligita, ma pos [[1991]] la lando havas multa politikala partisi. La [[chefo di stato]] esas la [[prezidanto]], qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]], ed elektesas dal prezidanto pos konsultar la politikala partisi.

[[João Bernardo Vieira]] qua guvernis la lando de [[1980]] til [[1999]] pos [[stato-stroko]] ed ekpulsesis de la povo pos interna milito, elektesis prezidanto en [[2005]]. Ye la [[2ma di marto]] [[2009]] ilu mortigesis dum nova [[stato-stroko]]. [[Raimundo Pereira]] asumis kom provizora prezidanto pos lua morto.

Ye la [[28ma di junio]] [[2009]] eventis elekti<ref>{{Extera ligilo|url = http://www.bissaudigital.com/noticias.php?idnoticia=3609 |title = Bissau Digital |vidita ye=  1ma di aprilo 2009}}</ref> vinkita da [[Malam Bacai Sanhá]], qua asumis la povo ye la [[8ma di septembro]] [[2009]]<ref name=FSP>{{Extera ligilo|url=http://noticias.uol.com.br/ultnot/efe/2009/09/08/ult1808u146166.jhtm |titulo= Malam Bacai Sanhá toma posse como presidente de Guiné-Bissau|editero= Folha Online|vidita ye= 8ma di septembro 2009}}</ref>. Pos yari di nestabileso e nova elekti en aprilo e mayo 2014, [[José Mário Vaz]] elektesis prezidanto, e de [[23ma di junio]] [[2014]] ilu guvernas la lando.

La parlamento (Populala Nacional Asemblitaro) havas unika chambro kun 100 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo.

La Supra Korto (''Supremo Tribunal da Justiça'') konsistas ek 9 judiciisti qui elektesas dal prezidanto, ed esas la maxim alta apelo-korto di la lando. Existas regionala korti, 1 en singla de la 9 regioni di la lando, qui funcionas kom unesma apelo-korti por kriminala e civila kazi. Existas 24 lokala korti qui judicias min grava krimini e civila kazi evaluita en min kam US$ 1.000,00.

== Geografio ==
[[Arkivo:Guinea bissau sm03.png|thumbnail|right|220px|Mapo di Guinea-Bisau.]]
[[Arkivo:20130612-DSC_9042_(9290793821)_(2).jpg|thumb|left|320px|Peizajo di Guinea-Bisau.]]
Havanta {{formatnum:36125}} km², la surfaco di Guinea-Bisau esas plu granda kam olta di [[Taiwan]] e [[Belgia]]. Ol jacas inter la latitudi 11° e 13°N, e la [[longitudo|longitudi]] 13° e 17°W. Cirkume 10,67% de lua surfaco esas kultivebla, 8,89% okupesas kun permananta plantacaji, ed 80,44% havas altra uzi. Cirkume 223,6 km² esas [[Irigaco|irigacata tereni]].

La tereni en Guinea-Bisau esas basa: la maxim alta monto havas 300 metri di [[altitudo]]. Este, la vejetantaro esas [[savano]]. La tereni an la litoro esas plana e kovrata da [[marsho|marshi]]. La precipua [[fluvio]] di Guinea-Bisau esas Geba, longa de 550 km e navigebla dum 140 km por navi til 2.000 tuni. Geba naskas en [[Guinea]], trairas Senegal e debushas an l'Atlantiko. Altra importanta fluvii esas Corubal (an la frontiero kun [[Guinea]]) e Farim (longa de 257 km).

La [[klimato]] esas varma dum tota yaro, e la mezavalora yarala [[temperaturo]] esas 26,3ºC. Ol influesas da la [[musono]] dum la pluvoza sezono, de junio til semptembro od oktobro, e dal [[vento]] ''Harmattan'' de [[Sahara]] dum la sika sezono, de decembro til aprilo. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] en [[Bissau]] esas 2.024 mm, malgre ke ol koncentresas dum la pluvoza sezono.

== Ekonomio ==
[[Arkivo:People in Guinea Bissau visit shops along a busy street.jpg|thumb|250px|Komercala strado en [[Bissau]].]]
[[Arkivo:Banco Centra Da Guine Bissau.JPG|thumb|250px|left|Centrala Banko di Guinea-Bisau.]]
{{PA|Ekonomio di Guinea-Bisau}}
Guinea-Bisau havas un ek la min granda [[TNP]] per persono ed un ek la maxim basa [[indexo pri homala developeso]] dil mondo. Plu kam 2/3 de lua habitantaro vivas sub la [[povreso-lineo]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://data.worldbank.org/country/guinea-bissau |titulo= World Bank profile:Guinea Bissau|languate={{en}}|editero= World Bank.org|vidita ye= 18ma di mayo 2015}}</ref>

Naturala moyeni trovebla en Guinea-Bisau inkluzas [[fisho|fishi]], [[ligno]], [[fosfato|fosfati]], [[bauxito]], [[argilo]], [[granito]], [[kalkopetro]] e jaceyi di [[petrolo]] qui komencis esar explotata.<ref name=CIA>{{Extera ligilo|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/guinea-bissau/ |titulo=Guinea Bissau - The World Factbook|idiomo= {{en}}|editero=CIA |vidita ye= 4ma di februaro 2019}}</ref>

[[Rizo]] esas la precipua agrokultivala produkturo di la lando. L'exportacaji di kastano di anakardo e di [[arakido]] duras esar importanta.

Pos yari di ekonomiala nestabileso, la lando adoptis [[Franko CFA di Westal Afrika]] kom valuto en [[1997]].<ref>{{Extera ligilo|url= http://www.uemoa.int/Pages/Home.aspx |titulo= CFA Franc and Guinea-Bissau|editero=Uemoa.int |idiomo={{en}}|vidita ye=22ma di junio 2013}}</ref>

== Demografio ==
[[Arkivo:Geographic_location_of_Guinea-Bissau_and_present-day_settlement_pattern_of_the_ethnic_groups.jpg|thumb|280px|Etniala grupi en Guinea-Bisau.]]
[[Arkivo:20130610-DSC_8992_(9175682902)_(2).jpg|thumb|left|280px|Mulieri en [[Bissau]].]]
Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2018, Guinea-Bisau havis {{formatnum:1833247}} habitanti.<ref name=CIA/> Segun statistiki de 2008, la precipua etnio esas Fulani (28,5% de la habitantaro). Mandinga esas 14,7%, Papel o Pepel esas 9,1%, Manjaco esas 8,3%, Beafada esas 3,5%, Mancanha 3,1%, Bijago 2,1%, Felupe 1,7%, Mansoanca 1,4%, Balanta Mane 1%, altri esas 1,8%, e 2,2% ne esis Afrikani<ref name=CIA/>

Nur 14% de la habitantaro parolas [[Portugalana linguo|Portugalana]]; 44% parolas ''Kriol'', la Portugalana kreolo. La lingui Pular e Mandingo anke parolesas.<ref name=CIA/>

La [[religio]] kun la maxim granda nombro di adepti esas [[islamo]]: 45,1% dil habitantaro. Kristani esas 22%, lokala religii praktikesas da 14,9% de la habitantaro, 2% praktikas nula religio, e ne existas dati pri 15,9% de la habitntaro.<ref name=CIA/>

L'eduko esas obligata por pueri evanta 7 til 13 yari. Sekundara skolo esas larje disponebla, tamen la lando havas poka fakultati, e la studenti preferas studiar exterlande, precipue en Portugal.

La maxim granda urbi esas [[Bissau]] ({{formatnum:388028}} habitanti), [[Bafatá]] (22.521 habitanti), [[Gabú]] (14.430 habitanti), Bissorã (12.688 habitanti), [[Bolama]] (10.769 habitanti) e [[Cacheu]] (10.490 habitanti).

== Kulturo ==
[[Arkivo:Guinea_bissau,_bojogo,_figura_maschile_seduta_(orebok),_XVIII-inizio_XIX_sec..JPG|thumb|160px|Skulto dal populo ''Bijago''.]]
La precipua etniala grupi di la lando esas le ''Balanta'' (25%) e [[populo Mandinka|''Mandinka'']]. Altra grupi esas le ''Fula'', le ''Pepel'', le ''Manjaku'' e le ''Mancanha''. La populo ''Bijago'' vivas en l'arkipelago Bijagós. Ta grupi havas richa tradicionala kulturi, nome en la [[skulto|skulti]] e dansi.

La precipua [[muziko|muzikala]] jenro di Guinea-Bisau esas la poliritmala ''Gumbe'', qua esas poke konocata exterlande. La liriki di la muziki ordinare kompozesas en ''Kriol''. La [[karnavalo]] di [[Bissau]] evolucionis multe dum recenta yari ed esas komplete originala. O esabas un ek la precipua kulturala manifesti de la lando.

La [[literaturo]] di Guinea-Bisau esas komencanta. Abdulai Silla (n. 1959) skribis l'unesma romano di la lando: ''Eterna Paixão'' (publikigita en 1994). Altra skriptisto esas Marinho de Pina.

Pri [[cinemo]], [[Flora Gomes]] esas internacione konocita Bisauana filmifistino.

La maxim populara [[sporto]] praktikata e prizata en la lando esas [[futbalo]]. Nun, nula Bisauana futbalisto esas internacione konocata. De 2004 til 2018, Bisauana futbalisto [[Bocundji Ca]] ludis en diversa futbalo-klubi di Francia. Pri [[atletismo]], Holder Ocante da Silva e Braima Suncar Dabo partoprenis kelka internaciona konkursi.

== Referi ==
{{reflist}}

{{Landi en Afrika}}

[[Kategorio:Guinea-Bisau| ]]