Տեսնել Անդրյորդանան էջի աղբիւրը

'''Անդրյորդանան կամ Արեւելեան ափ'''<ref>{{cite journal | author = N. Orpett | title = The Archaeology of Land Law: Excavating Law in the West Bank | journal = International Journal of Legal Information | volume = 40 | year = 2012 | pages = 344–391}}</ref> ( [[Անգլերէն|անգլ]]՝. Transjordan, East Bank , [[եբրայերէն]]՝<ref>{{cite book|last=Merrill|first=Selah|title=East of the Jordan: A Record of Travel and Observation in the Countries of Moab, Gilead and Bashan|url=https://books.google.am/books?id=QkYKAQAAIAAJ&pg=PA444|year=1881|publisher=C. Scribner's sons|page=444|quote=Image of [https://books.google.am/books?id=QkYKAQAAIAAJ&pg=PA444&img=1&zoom=3&hl=en&sig=ACfU3U0NCs0e2wjDFzDUQV6iX_dl-DxcqA&ci=161%2C105%2C825%2C425&edge=0 p.&nbsp;444] at Google Books}}</ref>) עבר הירדן ]) - Յորդանան գետին Արեւելքը գտնուող տարածաշրջան, որուն զգալի մասը ընդգրկուած է [[Յորդանան]]ի Թագաւորութեան մէջ։

Եբրայական եզրոյթը՝ עבר הירדן կը նշանակէ «Յորդանանի միջով», կիրառուած է, օրինակ, [[Աստուածաշունչ]]ի Հին Կտակարանի Հեսու Նավէի գիրքին մէջ:

== Աշխարհագրութիւն ==
Թէեւ Անդրյորդանան անուանումը կը նշանակէ Յորդանան գետին Արեւելքը ինկած տարածաշրջանը, անիկա չի ներառեր Եարմուք գետին Հիւսիսը գտնուող տարածքները, Գալիլիա ծովը եւ Կոլանի բարձունքները, որոնք այսօր կը պատկանին [[Իսրայէլ]]ին:

Յորդանանի Հաշէմեան թագաւորութեան պաշտօնական տուեալներուն համաձայն՝ Անդրյորդանան կոչուող տարածաշրջանը կը զբաղեցնէ շուրջ 72,5 հազար քառակուսի քիլոմեթր տափաստանային եւ անապատային հողեր մինչեւ [[Իրաք]]ի հետ սահմանը ինկած լայն գօտիին, որ [[Սէուտական Արաբիա]]ն կը բաժնէ [[Սուրիա]]յէն: Սակայն նախապէս այդ եզրոյթը վերաբերած է նաեւ աւելի Հարաւ՝ մինչեւ Կարմիր ծով եւ Աակապա ծովածոց ինկած ամբողջ տարածքին:

Անդրյորդանանին մէջէն կը հոսին քանի մը ոչ մեծ գետեր՝ Եարմուք, Եաբոկա (Զորկան) եւ Արնոնա (Ուատի Մուձիբը), որոնք կը թափին Յորդանան գետ ու [[Մեռեալ ծով|Մեռեալ ծով:]]

== Պատմութիւն ==
Դարերու ընթացքին այս տարածաշրջանը նուաճուած է զանազան ցեղերու ու ժողովուրդներու կողմէ: Ըստ Աստուածաշունչին, Ն.Ք. 1900-1050 թուականներուն այստեղ ապրած են Zuzimi , Emi , Horei հնագոյն ցեղերը՝ Ham, Moab , Edom , Gad, Amon անուանումները կրող թագաւորութիւններու մէջ:

Այդ ժամանակաշրջանի եգիպտական արձանագրութիւնները կը յիշատակեն Յորդանան գետի հովիտին մէջ գտնուող Պելա, Զաֆոն քաղաքները: Ռամզես Երկրորդ փարաւոնի՝ Ն.Ք. 13-րդ դարու արձանագրութիւններուն մէջ կը յիշատակուի Մոաբի թագաւորութեան Տիպոն քաղաքը:

Ասորեստանի թագաւոր Թիգլաթպալասար Գ. Ք.ա. 732-ին գրաւած է այս տարածաշրջանի մեծ մասը: Ք.ա. 3-րդ եւ 2-րդ դարերուն հոն իշխած են պտղոմէոսեան թագաւորական ընտանիքի առաջին ներկայացուցիչները, իսկ աւելի ուշ տարածաշրջանը ենթարկուած է սելեւկեաններու յարձակումներուն:

Պտղոմէոս Ժբ. Աուլետը Ք.ա. 63-ին իր տիրապետութիւնը հաստատած է հոս՝ միայն Փերուն թողելով հրեաներու իշխանութեան տակ: Ք.ե. 68-ին՝ հրեա-հռոմէական առաջին պատերազմին արդիւնքով Փերուն նոյնպէս յայտնուած է հռոմեացիներու տիրապետութեան տակ:

106-ին, երբ կայսր Տրայանոսը կը նուաճէ  Նապաթիան եւ կը միացնէ  [[Հռոմ]]ին, Անդրյորդանանին մէջ կը վերանայ հնագոյն վերջին թագաւորութիւնը:

Բիւզանդական տիրապետութեան շրջանին հոս լայնօրէն կը տարածուի [[քրիստոնէութիւն]]ը: 629-ին ներկայիս Քարաք քաղաքի մերձակայքը տեղի կ'ունենայ բիւզանդացիներու եւ արաբներու միջեւ առաջին ճակատամարտը, որ պատմութեան մէջ կը մտնէ Մութահայի ճակատամարտ անուանումով: Երեք տարի ետք տեղի կ'ունենայ ճակատամարտ մը եւս, որուն պատճառը Մուհամմէտ մարգարէի սպանութիւնն էր։

Եարմուքի 636-ի ճակատամարտին արաբներու տարած յաղթանակէն ետք անոնց գերիշխանութիւնը տարածաշրջանին մէջ վճռորոշ կը դառնայ:

1119-1191 տարիներուն [[Երուսաղէմ]]ի թագաւորութեան օրօք [[Վատիկան]]ը հոս հիմնած էր Անդրյորդանան պետութիւնը: Խաչակիրներու եւ արաբների ու սելճուքներու միջեւ կռիւները այստեղ բռնկուած ու հանդարտած են մինչեւ տասնչորսերորդ դարու սկիզբները:

15-րդ դարուն տարածաշրջանը ինկած է Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ եւ այդպէս մնացած մինչեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիները՝ մտնելով [[Սուրիա|Սուրիոյ]] վիլայէթի մէջ: 1900-1908 տարիներուն թուրքերը կառուցած են Դամասկոս-Մատինա 1200 քիլոմեթրանոց ճանապարհը, որուն մեծ մասը կ'անցնէր Անդրյորդանանով:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներուն արաբները ապստամբած են թուրքերու դէմ եւ բրիտանական բանակին օգնութեամբ ազատագրուելով՝ Հուսէյն պին Ալիին ու անոր որդիին բերած են իշխանութեան<ref>{{cite web|url=http://www.kinghussein.gov.jo/his_transjordan.html|title=Jordan - History - The Making of Transjordan|first=Business Optimization Consultants|last=B.O.C.|publisher=}}</ref>, սակայն իրական իշխանութիւնը բրիտանացիներու ձեռքը կեդրոնացուած էր:

[[Գահիրէ]]ի 1921-ի խորհրդաժողովը, որու նպատակն էր լուծել Սայքս-Փիքոյի համաձայնութենէն ետք ծայր առած քաղաքական հակամարտութիւններն ու վէճերը, [[Ուինսթոն Չերչիլ]]ի գլխաւորութեամբ որոշեց Անդրյորդանանի էմիրութեան մէջ հաստատել բրիտանական հովանաւորութիւն՝ Հուսէյն պին Ալիի երկրորդ որդու՝ Ապտուլլա իպն ալ-Հուսէյնի գլխաւորութեամբ: Ձեւականօրէն՝ այն անկախութիւն կը ստանայ 15 Մայիս 1923-ին:

Մարտ 1946-ին էմիրութիւնը կը հռչակուի անկախ պետութիւն՝ Անդրյորդանանի Հաշէմեան Թագաւորութիւն անուամբ: Անուանումը 1 Մարտ 1948-ին կը փոխուի՝ ստանալով ներկայի ձեւակերպումը՝ Յորդանանի Հաշէմեան Թագաւորութիւն:

== Քարտէզներ ==
<gallery>
File:Egypt 1450 BC.svg|Նոր թագաւորութիւնը Ք. ա. 15-րդ դարուն
File:Starożytny Bliski Wschód po bitwie pod Kadesz XIII w. p.n.e..jpg
File:Syrie hittite.svg
File:Near East in 1300bc (en).jpg|[[Մերձաւոր Արեւելք|Մերձաւոր արեւելքը]] մ. թ. ա.  1300 թ.
File:12 Tribes of Israel Map.svg|Assignment of Transjordan to the tribes; Reuben, Gad, and the half-tribe of Manasseh, per the [[Book of Joshua#Division of the land .28chapters 13.E2.80.9321.29|Book of Joshua]].
File:Near East in 1000bc (en).jpg|[[Մերձաւոր Արեւելք|Մերձաւոր արեւելքը]] մ. թ. ա. 1000 թ.
File:Transjordan kingdoms.png|Անդրյորդանանի թագաւորութիւնները Երկաթէ դարուն՝ մ. թ. ա. 830 թ.
File:Nabatean Kingdom map.jpg
File:First century Iudaea province.gif
File:Rijk Herodes de Grote.PNG
</gallery>

* CE
<gallery>
Պատկեր:PalestineAndTransjordan.png|Բրիտանական իշխանութիւնը [[Պաղեստին]]ի մէջ /Անդրյորդանանի էմիրութիւնը սրճագոյն ներկուած է
Պատկեր:Jordan 1984-1988.png|[[Յորդանան|Յորդանան՝]]1948-1967 թթ.
Պատկեր:MiddleEast.A2003031.0820.250m.jpg
</gallery>

* Առեւտրական ճանապարհներ
<gallery>
File:Ancient Levant routes.png|Լեւանտի առեւտրական ճանապարհները մ. թ. ա. 1300 թ.
File:NabateensRoutes.png
File:Radhanites2.png
</gallery>

* Եգիպտական թագաւորութիւն
<gallery>
File:Ancient Egypt and Mesopotamia c. 1450 BC.png
File:Near East 1400 BCE.png
File:Amarnamap.png|Միտանին եւ [[Եգիպտոս]]ը
File:Moyen Orient Amarna 1.svg
File:Moyen Orient 13e siècle.svg
File:14 century BC Eastern Mediterranean and the Middle East.png|[[Մերձաւոր Արեւելք]]ը Ամարնայի ժամանակաշրջանին
File:NE 1300bc.jpg
File:East-Hem 1300bc.jpg
File:East-Hem 1000bc.jpg
</gallery>

*Անդրյորդանանի թագաւորութիւնը Ն.Ք. 830 թ.
<gallery>
Պատկեր:Levant 830.svg
Պատկեր:Kingdoms around Israel 830 map.svg|Անդրյորդանանի թագաւորութիւնները Ն.Ք. 830 թ՛
Պատկեր:Kingdoms of Israel and Judah map 830.svg
</gallery>

*Պարսից աքեմենեան թագաւորութեան օրոք
<gallery>
File:Achaemenid empire map expansion.png
File:Diadoch.png
File:Hellenistic world 281 B.C..png
</gallery>

*Հելլենիստական դարաշրջանին
<gallery>
File:Rome-Seleucia-Parthia 200bc.jpg
File:Ptolemaic-Empire 200bc.jpg
File:East-Hem 100bc.jpg
</gallery>

*Հռոմէական արեւելքը
<gallery>
File:RomanEmpire 117-oriente.svg
File:Palestine according to Eusbius and Jerome - Smith 1915.jpg
File:Dioecesis Orientis 400 AD.png
File:Israel Byzantine 5c.jpg
</gallery>

*Հռոմէական կայսրութիւնը
<gallery>
File:Roman Empire full - Referenced.jpg
File:Roman Empire 125.png|Հռոմէական ճանապարհները Ատրիանի իշխանութեան օրոք
File:Roman Empire with provinces in 210 AD.png
File:Roman Empire with dioceses in 300 AD.png
</gallery>

== Գրականութիւն ==
* The Anchor Bible Dictionary|auteur=Henry O. Thompson|auteur ouvrage=David Noel Freedman (dir.)|volume=6|année=1992}}
* Oxford Encyclopaedia of Archaeology in the Near East|volume=5| auteurs ouvrage=Eric M. Meyers  (dir.)| lieu = Oxford et New York| éditeur= Oxford University Press|année =1997|isbn =0-19-506512-3}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յղումներ ==
* http://www.britannica.com/EBchecked/topic/306128/Jordan/23330/Transjordan-the-Hashimite-Kingdom-and-the-Palestine-war
* http://www.kinghussein.gov.jo/his_transjordan.html
* http://www.palestinefacts.org/pf_mandate_transjordan.php {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170602055157/http://www.palestinefacts.org/pf_mandate_transjordan.php |date=2017-06-02 }}
* http://www.britishempire.co.uk/maproom/transjordan.htm
[[Ստորոգութիւն:Տարածքաշրջաններ]]
[[Ստորոգութիւն:Միջին Արեւելքի շրջաններ]]
[[Ստորոգութիւն:Յորդանանի շրջաններ]]