Մասնակից:Shushan22/Սևագրություն 2

Ֆրենսիս Հեթլինգ (անգլ.՝ Francis Hetling), վաղ Վիկտորյական դարաշրջանի Լուսանկարչական արվեստի երբեք գոյություն չունեցող պիոներ, որի անվան ներքո բրիտանացի նկարիչ Գրեհեմ Օվենդենը և լուսանկարիչ Հովարդ Գրեյը 1974 թվականի հուլիսին ցուցադրվեցին Լոնդոնի Դիմանկարների ազգային պատկերասրահում և վաճառեցին իրենց ստեղծած միստիկ լուսանկարները 19-րդ դարի լուսանկարների ոճով և տեխնիկայով։ 1980 թվականին Օվենդենի և Գրեյի դեմ դատական հայց է հարուցվել։ Ֆրենսիս Հեթլինգի հայտնվելու և նրա կողմից իբր ստեղծված լուսանկարները կեղծելու գործով հայցվոր է դարձել Հարթֆորդշիր կոմսության Բարնետից ընկերության տնօրեն, կոլեկցիոներ և արվեստի դիլեր Էրիխ Սոմերը։ Հայցի պաշտոնական ձևակերպումը հնչում էր որպես «[Գրեյի և Օվենդենի] դավադրությունը 1974-1978 թվականներին՝ գույքը խաբեությամբ ձեռք բերելու համար»։

Դատավարության ընթացքում պարզվել է, որ կեղծիքի երկու մասնակիցներն էլ ներգրավված են Հեթլինգի լուսանկարների ի հայտ գալու մեջ։ Գրեյը պատասխանատու էր լուսանկարների ստեղծման տեխնիկական կողմի համար, իսկ Օվենդենը նրանց տալիս էր վաղ Վիկտորյական կալոտիպերի կալոտիպերի տեսքը։Օվենդենը դատարանում հայտարարել է, որ միստիֆիկացման նպատակը ոչ թե մեծ գումար ստանալն է, այլ «ցույց տալ արվեստով զբաղվողների իրական մակարդակը, նրանց, ովքեր իրենց փորձագետ են հայտարարում՝ առանց որևէ բան իմանալու, [և] նրանց, ովքեր շահույթ են ստանում՝ գեղագիտական արժեքները ֆինանսական դարձնելով»։ Գրեյը և Օվենդենը արդարացվեցին ժյուրիի որոշմամբ։ Դատավարությունը լայնորեն լուսաբանվել է Մեծ Բրիտանիայի ԶԼՄ-ներում և վերլուծվում է արվեստի գործերի կեղծմանը նվիրված գիտական և գիտահանրամատչելի աշխատություններում։ Նախօրեին և դատավարության ընթացքում կեղծիքի քննարկման ժամանակ մամուլը հայտնել էր, որ մոդելների մայրերը դժգոհություն են հայտնել, թե ինչպես են նրանք լուսանկարվել Գրեյի հետ ֆոտոսեսիայի ժամանակ, սակայն նրանք լուսանկարչի դեմ դատական հայց չեն ներկայացրել։

Բրիտանական Rosetta Stone երաժշտական խումբն իր Foundation Stones (1993) ձայնասկավառակում ամերիկյան Cleopatra Records լեյբլի հրատարակության շապիկին տեղադրել է Ֆրենսիս Հեթլինգի լուսանկարներից մեկը, որտեղ պատկերված է լացող աղջիկ։

Ֆրենսիս Հեթլինգի լուսանկարները Լոնդոնի Դիմանկարների ազգային պատկերասրահում

Ուիլյամ Քլարկը բժիշկ Բարնարդոյի մանկատան տղան է։ Լուսանկարչություն ազգային դիմանկարների պատկերասրահի ցուցահանդեսից 1974 թվականին, 1870 թվականից 1905 թվականներին

1974 թվականի հուլիսին Դիմանկարների ազգային պատկերասրահում Լոնդոնում տեղի ունեցել է «Տեսախցիկը և դոկտոր Բարնարդոն» ցուցահանդեսը (անգլ.՝ «The Camera and Doctor Barnardo»)։ Դրանում ցուցադրվում էին հիմնականում որբերի լուսանկարները Թոմաս Ջոն Բարնարդոյի ապաստարաններից։ Նա իռլանդական ծագմամբ բարերար էր, անապահով երեխաների ապաստարանների հիմնադիր և տնօրեն։ Ընդհանուր առմամբ, բժշկի կողմից առաջին մանկատան հիմնադրումից ի վեր՝ 1867 թվականին, մինչև Բարնարդոյի մահը՝ 1905 թվականին, նրանց միջով փրկվել է 59 384 երեխա, իսկ ևս 250 հազար երեխա օգնություն է ստացել նրանից։ Մոտ 1870 թվականին դոկտոր Բարնարդոն վարձել է պրոֆեսիոնալ լուսանկարիչ, ով նկարում էր իր ապաստարաններում ընդունված յուրաքանչյուր երեխայի։ Լուսանկարները պահվում էին մանկատան ալբոմներում և որդեգրի հիվանդության պատմության մեջ։ 1870-1905 թվականներին արված մոտ 55 հազար պատկերներից, Դիմանկարների ազգային պատկերասրահը ցուցահանդեսում ցուցադրելու համար ընտրել է մոտ 3000 լուսանկար։ Ցուցահանդեսում ներկայացված էին նաև 19-րդ դարում արված երեխաների վավերագրական լուսանկարների այլ նմուշներ. Դրանք նախատեսված էին Վիկտորյական դարաշրջանում աղքատության դեմ պայքարի համատեքստ ստեղծելու համար։

Լյուիս Քերոլ։ Ալիս Լիդելը մուրացկանի տեսքով (բեմադրված լուսանկար 1858 կամ 1859 թվականին)

Ցուցահանդեսին ներկա են եղել վիկտորյական անտուն երեխաների յոթ լուսանկարներ, որոնք արվել են նախկինում անհայտ լուսանկարիչ Ֆրենսիս Հեթլինգի կողմից։ Նրանց վրա պատկերված էին 11-ամյա աղջիկներ՝ լաթերով հագնված և լուսանկարված, ինչպես գրում են թերթերը, «Քինգս Քրոսի երկաթուղային կամարների տակ»։

Փիլիսոփայության պրոֆեսոր, Կենտուկիի համալսարանի պրոֆեսոր Ջո Նիկելը «Տեսախցիկի խորհուրդներ. լուսանկարչական հետազոտությունների ուղեցույց» գրքում պնդում է, որ Հեթլինգի կողմից արված «Վիկտորյական Լոնդոնի փողոցային և մանկահասակ մարմնավաճառներին պատկերող ուշագրավ շարքից» յուրաքանչյուր լուսանկարի համար ցուցադրությանը ներկա էին որոշ «ենթադրաբար «օրագրային» վերնագրով» (անգլ.՝ «alleged „diaries“ captions») լուսանկարիչներ։ Իրոք, սեփականատերը՝ նկարիչ և արվեստի պատմաբան Գրեմ Օվենդենը, նկարներ է տրամադրել ազգային դիմանկարների պատկերասրահի ցուցահանդեսին՝ իր ներկայացուցիչներին տեղեկացնելով, որ Ֆրենսիս Հեթլինգը լուսանկարել է «Անգլիայի հյուսիսում վիկտորյական աղքատ փողոցային երեխաներին»։ Անունները, որոնք Օվենդենը տվել է նրանց, ինչպես նա է պնդում, վերցված են Հեթլինգի օրագրերից։ Էսթեր Ինգլիս-Արկելը գիզմոդո կայքում տեղադրված հոդվածում մի փոքր այլ կերպ է ներկայացրել լուսանկարչի գործունեությունը. Հեթլինգը սիրողական լուսանկարիչ էր և նկարահանումների ընթացքում գրառումներ էր կատարում անձնական օրագրում։ Նա շրջել է Լոնդոնում՝ լուսանկարելով որբերին Բարնարդոյի ապաստարաններում։ Նա նշել է, որ չնայած փողոցային երեխաները 19-րդ դարի երկրորդ կեսին լուսանկարների համար նորաձև առարկաներ էին, վիկտորյական դարաշրջանի բրիտանացիներին դուր էին գալիս փողոցային երեխաների բեմադրված նկարները։ Հաճախ հարուստ ընտանիքների երեխաներին լուսանկարիչները կեղծ լաթեր էին տալիս և նկարահանում գյուղական վայրերում։

Ցուցահանդեսի կազմակերպիչները պնդում էին, որ Հեթլինգի լուսանկարները թվագրվում են 1840-ական թվականներով։ Այս լուսանկարներն իրարանցում են առաջացրել կոլեկցիոներների շրջանում, քանի որ լուսանկարչական արվեստի պատմության այս ամենավաղ շրջանի լուսանկարների մեծ մասում պատկերված են եղել հասարակության հարուստ խավերի ներկայացուցիչներ։ Նման վաղ տարիներին քաղաքային աղքատների պատկերները գործնականում չեն հանդիպել։ Հեթլինգի լուսանկարները, ինչպես երևում էր, պատկերում էին փողոցային երեխաների աղքատությունն ու թշվառությունը վաղ վիկտորյական դարաշրջանում։ Դրանք հին տեսք ունեին և շագանակագույն էին, ինչպես դարաշրջանի մյուս լուսանկարները, որոնք ստեղծվել էին այն ժամանակ հայտնի կալոտիպիայի գործընթացի միջոցով (թղթի վրա բացասական տպագրության ամենավաղ գործընթացը, որը հայտնի էր 1840-1851 թվականներին)։ Չնայած այն պնդմանը, որ այդ լուսանկարներն ավելի քան հարյուր տարեկան են եղել, թուղթը զարմանալիորեն լավ է պահպանվել։ Հեթլինգի լուսանկարներում գեղարվեստական քննադատները նշում էին «իրատեսությունն ու անմիջականությունը», «տեսլականի բարդությունը, որը քչերն էին հնարավոր համարում այդքան վաղ շրջանում»։ Ազգային դիմանկարների պատկերասրահի արվեստաբան Վալերի Լլոյդը նույնպես հիանում էր լուսանկարներով, բայց կասկածանքով էր վերաբերվում դրանց։

1975 թվականին իր «Հորինված աչք՝ լուսանկարչության գլուխգործոցներ, 1839-1914» գրքում անգլիացի գեղարվեստական քննադատ և լուսանկարչական արվեստի պատմաբան Էդվարդ Լյուսի-Սմիթը Հեթլինգի աշխատանքները ներառել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ արված լավագույն ստեղծագործությունների շարքում և նույնիսկ տեղադրել վիկտորյական ականավոր վարպետի մի փոքր նկարագրությունը:

Ֆրենսիս Հեթլինգ (ծնված 1799 )։ Հեթլինգը իր առաջին լուսանկարները նկարել 1844 թվականին։ Սկսած 1846 թվականից, նրա աշխատանքները նրբորեն կատալոգավորված և ինդեքսավորվում են։ Նա հիմնականում, բայց ոչ բացառապես, օգտագործել կատալոպիայի գործընթացը։

Կեղծիքների բացահայտում և կեղծարարների կեղծիքների վրա աշխատելու մեթոդների ենթադրություններ

Բացահայտման վարկածներն ու կեղծարարների ինքնությունը

1978 թվականին սկանդալ սկսվեց։ Բրիտանական The Sunday Times թերթը այս տարվա նոյեմբերին հրապարակել է իր սյունակագիր Մագնուս Լինկլեյթերի հոդվածը՝ կապված չորս տարվա վաղեմության ցուցահանդեսի հետ։ Նույն թվականի դեկտեմբերին այն ամբողջությամբ վերատպել է ամերիկյան The Washington Post թերթը։ Պարզվել է, որ դեռ այն ժամանակ ոմն բրիտանուհի ցուցահանդեսում ներկայացված լուսանկարներից մեկում ճանաչել էր իրեն ծանոթ երեխային, որն իբր արվել էր 19-րդ դարում։ Ամերիկյան 16-հատորանոց «Կոլեկցիոն իրերի հանրագիտարանում» հոդվածի հեղինակ Հարվի Ցուկերը պարզաբանել է, որ «այսպես կոչված անօթևանի մեջ մոր ընկերուհին ճանաչել է արվարձաններից 11-ամյա դեռահաս աղջկան»։ Կան հոդվածներ, որոնցում հեղինակը փորձում է խուսափել այս իրադարձության նկարագրության առանձնահատկություններից՝ «ինչ-որ մեկը ճանաչեց մի աղջկա, ով մոդել էր»։ Ընդհակառակը, Daily Mirror թերթը 1978 թվականի նոյեմբերին նույնիսկ անվանեց նույնականացված աղջկա անունը և նրա բնակության վայրը՝ Տուիկենեմից Ջոաննա Շեֆիլդը։ Նա նշել է, որ Հեթլինգի լուսանկարներում երեխաները ներկայացված են էրոտիկ դիրքերով։ Ջոաննայի՝ լաթերով հագած լուսանկարներն արվել են, երբ նա ընդամենը տասնմեկ տարեկան էր։Անգլիացի փաստաբան, դրամատուրգ, սցենարիստ և գրող սըր Ջոն Մորտիմերը այս պատմությունը շարադրել է մի փոքր այլ տարբերակով և մեկ այլ լուսանկարի հետ կապված։ Նրա խոսքով՝ «Դիմանկարների ազգային պատկերասրահ է այցելել մայրը, ով երեխային ճանաչել է կլոր աչքերից, նա կանգնած էր կեղտոտ, ոտաբոբիկ և դողդոջուն, շալը սեղմելով իր շուրջը, վիկտորյական բնակավայրի դռան մոտ՝ տնակային ավաններում։ Մայրը ճանաչեց իր հարազատ դստերը, որին նա այսօր առավոտյան տարել էր Բաթերսիի դպրոց»։ Արվեստագետ Փոլ Քրեդոկը գրել է. «Ցուցահանդեսի որոշ այցելուներ ճանաչեցին մոդելին, իսկ մյուսները նրա [լուսանկարը] համարեցին «սխալ»՝ լուսավորությունն ու տոնայնությունը համոզիչ չէին, իսկ դեմքը «ժամանակակից» տեսք ուներ»։ Այցելուները ցուցահանդեսի կազմակերպիչներին տեղյակ չեն պահել, որ ցուցահանդեսին ներկայացված լուսանկարներում ճանաչել են իրենց ծանոթ երեխաներին։ The Times թերթը տեղեկացրեց, որ մոդելների երեք մայրերը դժգոհություն են հայտնել, թե ինչպես են երեխաները լուսանկարվել Գրեյի հետ ֆոտոսեսիայի ժամանակ։

Ավելի ուշ պարզվեց, որ Հեթլինգի ստեղծագործությունը և ինքը երկու ընկերների՝ նկարիչ Գրեհեմ Օվենդենի և լուսանկարիչ Հովարդ Գրեյի մանրակրկիտ մտածված և իրականացված միստիֆիկացիա էին։ Հովարդ Գրեյը լուսանկարչական արվեստ է սովորել Լեսթերի արվեստի քոլեջում (1957-1958) և Լոնդոնի Իլինգի լուսանկարչության դպրոցում (1958-1960)։ Նա լուսանկարչական ստուդիա է բացել Նայթսբրիջում։ Գրեյի համբավը բերել է Լոնդոնի Վաթերլոո կայարան արևմտյան Հնդկաստանից միգրանտների վերջին ժամանման լուսանկարների պորտֆոլիոն՝ նախքան 1962 թվականի համագործակցության ներգաղթյալների մասին օրենքի ուժի մեջ մտնելը։ 1963 թվականից Գրեյը զբաղվել է նորաձևության և հեռուստատեսության գովազդի տարբեր նախագծերով:

Գրեմ Օվենդենը վերապատրաստվել է Սաութհեմփթոնի համալսարանի արվեստի դպրոցում 1960-1964 թվականներին, իսկ արվեստի թագավորական քոլեջում՝ 1965-1968 թվականներին: Է 1974 թվականին նա ստացել է ճանաչում իր գեղատեսիլ նկարներով, աղջիկների (իր պատկերացմամբ, նրանք մի տեսակ «գարուն» մարդկային կյանքի բաղկացուցիչ մասի բնության լայն իմաստով), իսկ 1950-ականներին (դեռևս դեռահաս տարիքում) սկսեց ստեղծել և հրապարակել սեփական լուսանկարները այս թեմայով։ 1973 թվականին Օվենդենը հրատարակեց գիրք՝ նվիրված շոտլանդական լուսանկարչության երկու ռահվիրաներ Դեյվիդ Օկտավիուս Հիլի և Ռոբերտ Ադամսոնի աշխատանքին: Նա արվեստի առաջին պատմաբաններից մեկն է, ով ուշադրություն է հրավիրել վիկտորյական դարաշրջանի լուսանկարիչ Լեդի Կլեմենտինա Գավարդենի աշխատանքի վրա: 1974 թվականին Օվենդենը նրան գիրք է նվիրել, որը լույս է տեսել միաժամանակ Լոնդոնում և Նյու Յորքում։ Նկարչի կողմից 1974 թվականին հրատարակված այլ գրքերի թվում էր «վիկտորյական դարաշրջանի երեխաները» (համահեղինակ է Ռոբերտ Մելվիլի հետ, 1972)։ Այս պահին Օվենդենը ակտիվորեն մասնակցում էր հավաքական ցուցահանդեսներին, որոնց թվում էր «Ալիսը» Լոնդոնի Վիկտոր Ուադինգթոնի պատկերասրահում (1970)։ Նա նաև ցուցադրել է իր աշխատանքները անհատական ցուցահանդեսներում, այդ թվում՝ Լոնդոնի Պիկկադիլլի պատկերասրահում, որտեղ պարբերաբար ցուցադրվել է 1970 թվականից։

Կեղծիքի բացահայտման ավարտը նկարագրել է վերլուծաբան և ԱՄՆ-ի երկրատարածական հետախուզության ազգային գործակալության տեղեկատվական բաժնի ղեկավար Դինո Անտոնիո Բրուջիոնին 1999 թվականին լույս տեսած գրքում, որը նվիրված էր լուսանկարների կեղծմանը։ Նա պնդել է, որ կեղծիքը հաստատել է «լուսանկարների թղթի մանրամասն վերլուծությունը»։ Հենց Ֆրենսիս Հեթլինգի բացահայտման պատմությունից ելնելով՝ Բրուգիոնին ձևակերպեց լուսանկարչական թղթի վերլուծության իր յոթ սկզբունքները։

Վկայակոչելով Ստյուարտ Բենեթի «Ինչպես գնել լուսանկարներ» գիրքը (1987),պատկերասրահուհի և արվեստաբան Մարի-Աննը և նրա ամուսինը՝ ջրանկարիչ, գրաֆիկ և քանդակագործ Մեյս Վենինգերները, կեղծարարների մերկացումն այլ կերպ էին ներկայացնում․ նկարների տպագրության համար նախատեսված թուղթը 1835 թվականի իսկական թերթեր էր՝ արտադրության ջրանիշերով (այդ մասին գրել է նաև Ջո Նիկելը), այն ներծծվել է կալոտիպեր պատրաստելու համար համապատասխան քիմիական նյութերով և, հետևաբար, մոլորության մեջ է գցել բոլոր նրանց, ովքեր տեսել են տպագրությունները Լոնդոնի Դիմանկարների ազգային պատկերասրահում։ Բենեթը գրել է, որ հենց որ թուղթը ներծծվի կալոտիպի արտադրության համար անհրաժեշտ համապատասխան քիմիական նյութերով, քիչ բան կարելի է անել քիմիական կեղծիքն ապացուցելու համար։ Նա նաև գրել է, որ թուղթը կարող է օգտագործվել որպես քիմիական նյութ, որը կոչվում է կալոտիպ։ Ապացույցների միակ տարբերակը «Համապարփակ համեմատական վերլուծությունն է՝ վիկտորյական քիմիական նյութերում առկա, բայց ժամանակակից քիմիական նյութերում բացակայող հետքի տարրերը հայտնաբերելու համար»։ Իսկ այս վարկածում կեղծիքի բացահայտմանը հանգեցրել է այն փաստը, որ փողոցային երեխաները, ինչպես Հեթլինգի լուսանկարներում պատկերվածները, չեն կարողացել ձեռքերը վեր բարձրացրած կեցվածք ընդունել դեմքի առաջ, այն դեպքում, երբ նրանց հագուստը ծածանվել է, քանի որ կալոտիպ պատրաստելու համար առնվազն երկու-երեք րոպե է պահանջվել ապակե ափսեի վրա բացասականություն ստանալու համար։

Հեթլինգի լուսանկարների պատրաստման գործընթացը և Գրեյի և Օվենդենի պատասխանատվության աստիճանը վերակառուցելու փորձերը

Լուսանկարչական արվեստի պատմության հետազոտող Իզաբել Անսքոմբը մանրամասն վերլուծել է Ցուկերի նշած լուսանկարի ստեղծման գործընթացը։ Նա գրել է, որ կեղծարարներից մեկը (Անսքոմբը այս հատվածում անուններ չի նշում), ստեղծելով վերը նշված լուսանկարը, կտրել է ժամանակակից, բայց վաղ վիկտորյական դարաշրջանի առօրյա կյանքի ոճով և իրողություններով արված լուսանկարի բացասականությունից մի հատված (որի հեղինակը չի տվել իր թույլտվությունը)։ Ի սկզբանե Լուսանկարը պատկերում էր անփույթ հագնված ոտաբոբիկ աղջկա՝ երկար, խառնաշփոթ մազերով, որը լուսանկարի ներքին տարածքի խորքից սայլակ է գլորում։ Նրա կողքին աղյուսե պատ էր, որը ձգվում էր լուսանկարի դիտողի աջ կողմի երկայնքով։ Կեղծարարը մեծացրել է սկզբնական լուսանկարի ստացված մասը (ներքևում շարունակում է մնալ միանիվ փայտե սայլի գրեթե չճանաչված հատվածը, որը մղում է բնագրի կերպարը, դրա վրա աղջկա ձեռքերն են), այնուհետև վերանկարահանել է այն՝ աշխատելով սկզբնական ֆոնի վրա։ Դրանից հետո նա լուսանկարը տպեց կալոտիպային մեթոդով «19-րդ դարի թղթի» վրա (սա հակասում է Դինո Անտոնիո Բրուգիոնիի պնդմանը)։ Այնուհետև կեղծարարը ռետուշացրեց տպագրությունը և ավելացրեց կեղծ տվյալներ՝ «վիկտորյական հորինված լուսանկարիչ Ֆրենսիս Հեթլինգի» սկզբնատառերով։

Լոնդոնի Քինգս Քրոսս կայարանը «Հեթլինգի» լուսանկարների նկարահանման վայրն է։

Արվեստաբանները եկել են այն եզրակացության, որ կեղծիքի երկու մասնակիցներն էլ ներգրավված են Հեթլինգի լուսանկարների ի հայտ գալու մեջ։ Գրեյը պատասխանատու էր լուսանկարների ստեղծման տեխնիկական կողմի համար։ Նա նախնական նկարներն արել է 1974 թվականի սկզբին՝ օգտագործելով մանկական մոդելներ, որոնք նրան կեցվածք են ընդունել Լոնդոնի Քինգս Քրոսս կայարանի մոտ։ Life ամսագրի գեղարվեստական քննադատ Մերի Շտայնբաուերը լուսանկարների նկարահանման վայր է անվանել Լոնդոնի մեկ այլ կայարան՝ Սենտ Պանկրասը։ Ջոաննա Շեֆիլդը ամաչելով կանգնած է սայլի առջև, սեղմվելով աղյուսե տան դռանը, փակում է դեմքը, լուսանկարիչն ուղղում է աղջկա հագուստը։ Գրեյը գնահատել է վիկտորյական դարաշրջանի արագ զարգացող լուսանկարչական շուկան և մարտահրավեր նետել լուսանկարել իր ոճով։ Շտայնբաուերի վարկածով՝ լուսանկարիչը դրանք պատրաստել է «կեղծ վիկտորյական ոճով իր ունակությունները ցուցադրելու համար»։ Ընդհանուր առմամբ, արվել են մեկ տասնյակից ավելի սև-սպիտակ տպագրություններ։ Գրեյը դրանք հանձնել է վիկտորյական լուսանկարչության կոլեկցիոներ, նկարիչ Գրեմ Օվենդենին, որն այդ ժամանակ արդեն մի քանի գիրք էր հրատարակել Լուսանկարչական արվեստի պատմության վերաբերյալ։

Ջոն Մորտիմերը, ով դատարանում պաշտպանում էր Օվենդենին, այլ կերպ էր ներկայացնում իրադարձությունների հաջորդականությունը և մեկնաբանում դրանք։Նա իր՝ «Մարդասպանները և այլ ընկերները․ Կյանքի մեկ այլ մաս» ինքնակենսագրական գրքում գրել է, որ մի անգամ Հովարդ Գրեյը լուսանկարել է երեխային, որպեսզի պատկերացնի նրան որպես Վիկտորյական դարաշրջանի տնակային ավանների բնակիչ։ Իրականում աղջիկը հին շապիկ էր հագել, Գրեյը խնդրել էր նրան ցեխ քսել դեմքին և մարմնին, նա կեցվածք էր ընդունել իր ստուդիայի տանիքում գտնվող ծխնելույզի խողովակի դիմաց։ Նիստի համար լուսանկարիչը երիտասարդ մոդելին վճարել է 35 ֆունտ ստերլինգ։ Ավելի ուշ Օվենդենը պնդում էր, որ ընկերոջ մոտ գալով՝ Գրեյին ընկճված տրամադրության մեջ է գտել, քանի որ, ինչպես նրան թվում էր, այդ ֆոտոշարքի անհաջող արդյունքն էր։ Նկարիչը, նրա խոսքով, ցանկացել է ուրախացնել լուսանկարչին և ապացուցել, որ իր աշխատանքը գեղարվեստական արժանիքներով չի զիջում վիկտորյացիների լուսանկարներին։

Իրադարձությունների մեկ այլ մեկնաբանություն կա։ Ըստ The Washington Post-ի և Ստյուարտ Բենեթի (այն կրկնում են նիկելը և Քրադոկը), Հովարդ Գրեյը ստեղծել է մի քանի «վիկտորյական երեխաների լուսանկարներ»՝ դրանք իր պորտֆելում ներառելու համար։ Արված լուսանկարների մի մասը նա նվիրել է նկարիչ Գրեմ Օվենդենին, որը նրան հայտնի էր որպես վիկտորյական լուսանկարների կրքոտ կոլեկցիոներ։

Овенден без ведома Грея переработал отданные ему снимки, чтобы они выглядели как калотипы, созданные в технологии, использовавшейся до 1860 года. Фотографии «Фрэнсиса Хетлинга» были отданы на экспертизу специалистам по фотоискусству в таких престижных центрах, как Национальная портретная галерея и аукционный дом Sotheby’s и были признаны подлинными. Анонимный автор большой статьи в журнале MD писал: «фотографии … были не только убедительными, но и научно обоснованными». Даже химические исследования снимков не позволили определить фальсификацию. После этого Овенден предоставил их Национальной портретной галерее для выставки, заявив, на основе уже имеющихся свидетельств экспертов, что это подлинные викторианские работы.

Овенден согласился передать арт-дилеру Соммеру некоторые из находившихся в его распоряжении фотографий Хетлинга по его просьбе, но не взял за них деньги напрямую. Вместо этого он попросил дилера купить несколько его собственных работ по цене, которую тот был готов заплатить за фотографии. Среди обманутых арт-дилеров был также Гарри Ланн из Вашингтона, который в 1974 году заплатил некоему английскому коллекционеру (а не лично Овендену) 2400 долларов за девять портретов Джоанны Шеффилд в рамках того, что он сам назвал «обычной двухфазной коммерческой транзакцией» (անգլ.՝ «normal two-bit commercial transaction»). Ланн утверждал: «В те дни [работы] викторианских фотографов, о которых раньше не знали, находили каждую неделю… Подделать, скажем, [снимки] Тальбота или Камерон было бы гораздо труднее…».

Когда обман вскрылся, то Говард Грей сразу заявил, что Хетлинг был мистификацией. Он признал, что сделал чёрно-белые отпечатки и отдал их Овендену за два месяца до выставки 1974 года. Как он утверждал, ему было неизвестно (он даже утверждал, что известие о фальсификации Овендена стало для него шоком), что они были окрашены сепией, чтобы выдать за калотипы XIX века. По его словам, снимки экспонировались на выставке без его согласия. На вопрос корреспондента Daily Mirror об эротичности сделанных им снимков он ответил, что ненавидит порнографию. Грей по личной инициативе отправился в Скотланд-Ярд, чтобы дать показания в Отделе искусства и антиквариата (անգլ.՝ Arts and Antiques Squad). С Овенденом корреспондент Daily Mirror даже не смог связаться, так как его домашний телефон не работал.

Скандал вокруг Фрэнсиса Хетлинга был настолько значительным, что газета Daily Mirror разделила первую страницу своего выпуска от 20 ноября 1978 года между информацией о нём и сообщением о кровавой резне в Гайане, связанной с проповеднической деятельностью Джима Джонса и его сектой «Храм народов».

Судебный процесс по делу о фальсификации

Լյուիս Քերոլ. Կոննի Գիլքրիստ, 1882

Истцом по делу о появлении Фрэнсиса Хетлинга и фальсификации якобы созданных им снимков стал директор компании, коллекционер и арт-дилер из Կաղապար:Не переведено 3 в графстве Хартфордшир Эрих Соммер. Встревоженный слухами по поводу «своих „восхитительных“ приобретений», Соммер нанял исследователя, чтобы найти информацию о Хетлинге (անգլ.՝ «Sommer hired a researcher to trace Hetling»), а затем обратился в Скотланд-Ярд. В суде он требовал компенсации в размере 1140 фунтов стерлингов, которые, по его утверждению, заплатил Овендену за 19 фотографий, сделанных никогда не существовавшим фотографом. В некоторых средствах массовой информации встречается утверждение, что снимков было только 10. Ситуацию с количеством фотографий разъясняет статья в газете The Times, которая сообщала, что в 1974 году Соммер купил первую партию из 10 фотографий Хетлинга за 600 фунтов стерлингов, а всего он приобрёл снимки из этой коллекции на 1140 фунтов стерлингов. Официальная формулировка иска звучала как «сговор [Грея и Овендена] между 1974 и 1978 годами с целью получения частной собственности обманным путём» (անգլ.՝ «conspiring between 1974 and 1978 to obtaining property by deception»). Представитель истца Майкл Калишер заявил, что факт фальсификации стал очевидным Соммеру, когда в британской газете The Sunday Times в ноябре 1978 года появилась статья о фальшивых викторианских фотографиях.

Обвинение также утверждало, что Овенден и Соммер в своё время заключили соглашение, по которому художник должен был консультировать коллекционера и предоставлять произведения для его коллекции за комиссионное вознаграждение. Они также договорились сотрудничать в купле-продаже фотографий. Защищавший на суде интересы Овендена известный юрист Джон Мортимер заявил, что такого соглашения никогда не было подписано. Чек, выписанный Соммером на сумму 1140 фунтов в июне 1974 года, предназначался не для покупки фотографий Хетлинга, а для приобретения работ самого Овендена. Говард Грей (ему было на тот момент 38 лет) и Грэм Овенден (39 лет) отказались признать себя виновными.

Во время судебного процесса, проходившего в Лондоне в 1980 году, Овенден не отрицал создания соляных отпечатков с фотографий, сделанных Говардом Греем, и заявил, что «вызвал имя Фрэнсиса Хетлинга „из воздуха“». Цель мистификации, с его слов, заключалась не в получении денег, а в том, чтобы «показать истинный уровень тех, кто занимается искусством, тех, кто объявляет себя экспертами, ничего не зная, [и] тех, кто получает прибыль, превращая эстетические ценности в финансовые». Фальсификатор также заявил, что хотел продемонстрировать безразличие мира искусства к современным талантам. Овенден утверждал: «…фотография — прекрасная вещь не только тогда, когда она связана с возрастом».

Защита на суде держалась точки зрения, что Овенден является таким выдающимся деятелем искусства, что фотографии были бы гораздо более ценными, если бы он объявил себя их автором, чем если бы они были работой Фрэнсиса Хетлинга, малоизвестного викторианца. Она настаивала, что к «произведениям искусства нельзя относиться так же, как к замороженной моркови». Знаменитый художник Питер Блейк, друг Овендена, присутствовал в зале суда на протяжении всего процесса. Джон Мортимер сообщал в своей книге любопытный, с его точки зрения, эпизод судебного процесса: одна из работ Фрэнсиса Хетлинга оказалась вовсе не фотографией, а невероятно реалистичным рисунком самого Овендена. Когда судья узнал об этом от художника, то высказал сомнение в его словах. Тогда Овенден написал ещё один подобный рисунок, чтобы преодолеть недоверие судьи. Мортимер добавлял, что иногда Овенден делал рисунок, а затем фотографировал его.

Джон Мортимер охарактеризовал Грэма Овендена в ходе процесса как «маленького, бородатого и наделённого всеми талантами, кроме скромности», человека. Периодически художник заявлял о себе с улыбкой: «Великие люди смиряются» или «Великие люди иногда поступают так». Судья Чарльз Лоусон был «весьма порядочным» человеком, держался прямо, обладал цветом кожи «винтажного бордового цвета», вежливой улыбкой и «значительной долей здравого смысла». Тем не менее он был мало компетентен в вопросах искусства. Несколько раз он просто терял нить рассуждений о проблемах эстетики, «а стенографистка была слишком сбита с толку, чтобы продолжать записывать». В ходе одного из заседаний прокурор продемонстрировал фотографию, сделанную Льюисом Кэрроллом, получившим ещё при жизни славу выдающегося детского фотографа. Овенден согласился, что это ценное произведение искусства. Когда же прокурор заявил, что снимки Хетлинга не имеют никакой ценности, Овенден сообщил ему, что он совершенно неправ. Уже было известно, что, когда фотографии Хетлинга стали известны как работы Овендена, цена на них поднялась выше, чем заплатил за них арт-дилер.

Чарльз Лоусон охарактеризовал судебный процесс как «один из самых интересных и необычных за всю [его] судебную практику и за всю карьеру в адвокатуре». Присяжные, по предположению Джона Мортимера, к моменту вынесения вердикта были в состоянии полного замешательства. Заключительная речь адвоката вообще была встречена взрывом продолжительного веселья в зале заседаний суда. Грей и Овенден были в итоге оправданы по обвинению «в сговоре с целью мошенничества». Оценивая такое решение суда, Мортимер утверждал, что Овенден «увёл ничего не подозревающих судью и присяжных вдаль от простых фактов мошенничества и краж в болота эстетики».

«Энциклопедия предметов коллекционирования» так интерпретировала мистификацию: Կաղապար:Начало цитатыСнимки, видимо, были сделаны в виде шутки, вышедшей из-под контроля. «Идея заключалась в том, чтобы сделать всё возможное и выпустить книгу фотографий Хетлинга, а затем устроить грандиозную выставку в конце», — заявил один из участников [его имя в тексте не названо]. «Единственное, о чём я сожалею по поводу всей этой болтовни, — это то, что мы не выпустили книгу. Это было бы здорово».Կաղապար:Конец цитаты В результате устойчивого интереса к судебному процессу общественности и его широкого освещения в прессе цены на коллекцию работ Фрэнсиса Хетлинга резко возросли и приблизились к Կաղապար:Число. К ним проявил интерес старейший в Великобритании аукционный дом Կաղապար:Не переведено 3.

Викторианские фотографии 1981 года

Уже после окончания судебного процесса журнал Կաղապար:Не переведено 3 в 1981 году заказал Говарду Грею ещё две стилизованные фотографии (Стюарт Беннетт писал о трёх: два женских портрета и «натюрморт»). Моделью для Грея в этот раз стала Изабель Анскомб, автор статьи, опубликованной о Фрэнсисе Хетлинге в The Connoisseur незадолго до этого. Журнал сделал этот заказ, чтобы показать, что можно сделать новые фотографии, неотличимые по своим физическим свойствам от оригиналов XIX века, показать их экспертам и таким образом поставить под сомнение основы рынка фотографий Викторианской эпохи. Головной убор, в котором предстаёт на снимках Анскомб, появился через 20 лет после предполагаемой даты фотосессии.

Приятная женщина средних лет сообщила во время публичного мероприятия в Музее Виктории и Альберта, что она нашла старинные фотографии на чердаке своего дома. Снимки Грея были перемешаны с подлинными фотографиями 1860-х и 1870-х годов, сделанными в фотомастерской Կաղապար:Не переведено 3. Эксперт музея, которому они были переданы, был убеждён в подлинности фотографий и оценил их как любительские снимки 1850-х годов. О розыгрыше организаторы мистификации сообщили в прессе и по телевидению. По просьбе музея Говард Грей впоследствии предоставил ему одну фотографию «Хетлинга», а также документальный отчёт, шаг за шагом демонстрирующий, как он делал снимки для The Connoisseur. В ходе фотосессии Грей использовал современную камеру Rolleiflex SL66 с телеобъективом и чёрно-белую фотоплёнку компании Ilford Photo.

Стюарт Беннетт подробно рассказывал о реакции экспертов на появление новых фотографий Грея. По сообщению The Times, Музей Виктории и Альберта заявил, что фотографии «станут долгожданным дополнением к его коллекции», Национальная портретная галерея «выразила сожаление по поводу того, что не распознала „аристократические черты женщины“ на портрете». Аукционный дом Christie’s South Kensington оценил фотографии в 840—1260 долларов США, а другой аукционный дом, Sotheby’s Belgravia, — в 63—110 долларов. Последний заявил, что они будут стоить больше, если специалистам удастся идентифицировать фотографа. Лондонский арт-дилер предположил, что это были Կաղապար:Не переведено 3 со стеклянного негатива, датируемые, по его мнению, периодом с 1855 по 1857 год. Он предложил 330 долларов за два портрета. Мэри Штайнбауэр сообщала, что три фотографии Грея были показаны сотрудникам Национальной портретной галереи, Музея Виктории и Альберта, Sotheby’s и Christie’s, а также дилеру Роберту Гершковицу. Никто не счёл снимки фальсификацией, оценка их стоимости, со слов Штайнбауэр, варьировалась от 80 до 600 долларов.

В настоящее время фотография Изабель Анскомб, сделанная Греем, продолжает находиться в коллекции Музея Виктории и Альберта. В каталоге она значится как «Безымянная фотография сидящей женщины, держащей ветви орешника (другой вариант названия — „Девушка на кладбище“). Отпечаток на солёной бумаге с негатива, 1981 г. Подпись тушью на рамке — „G. M. W.“. Կաղապար:Инв. V & A Ph. 310—1981. Передано в дар фотографом в 1981 г.». В коллекции музея также находятся ещё одна фотография Грея, изображающую листву (անգլ.՝ «foliage», V & A Ph. 313—1981), выполненная в технике и стиле Викторианской эпохи, а также одна из фотографий девочек, сделанных в 1974 году совместно с Грэмом Овенденом (V & A Ph. 314—1981).

«Ֆրենսիս Հեթլինգի» լուսանկարների առանձնահատկությունները

Уже в ходе разгоревшегося скандала с фальсификацией эксперты указали на детали, которые должны были вызвать в своё время сомнение. Съёжившейся девочке на одной из фотографий пришлось бы удерживать эту позу несколько минут, если бы она была снята камерой 1840-х годов. Это представлялось специалистам невозможным физически. Также было отмечено, что девочка на ещё одной фотографии Фрэнсиса Хетлинга выглядела странно пухлой для бродяжки. Фотография ребёнка, закрывающего в истерике рукой лицо от камеры, имеет чрезвычайно сильное воздействие на зрителя. Поэтому он забывает, что и эта девочка в условиях ранней фотографии должна была оставаться в данном положении в течение нескольких минут. Изабель Анскомб также обращала внимание, что наше сопереживание детскому ужасу на этом снимке «проистекает из современного представления о навязчивости фотокамеры, но в 1840-е годы папарацци не было». Именно по этим причинам, с её точки зрения, эксперт, пытающийся отличить оригинал от подделки, должен остерегаться делать свой вывод на основе эмоциональной убедительности изображения («Фотография неотразима, так как она претендует на реальность, недоступную для всех других искусств») и обязан полагаться в первую очередь «на научное понимание фотографии».

Стюарт Беннетт отмечал целый комплекс мелких ошибок, допущенных авторами фальсификации, одна из таких ошибок, сама по себе, не могла доказать фальсификацию, но все вместе они убедительно свидетельствовали о ней: Կաղապար:Начало цитатыОдин взгляд [малолетней проститутки на снимке] должен вызывать тревогу в сознании зрителя. Почему девочка закрывает лицо рукой? Из-за стыда за свою развратную жизнь и для защиты своей личности от камеры? Но понятие навязчивого фотографа современное, неизвестное ранней фотографии, и эта очевидная современность в «Хетлинге» приводит к ещё более убедительным сомнениям в его подлинности. Частично воздействие фотографии связано с тем, как девочка поднимает руки вверх, словно пытаясь защитить себя, но чтобы получить этот эффект в калотипе 1840-х или 50-х годов, позу нужно было удерживать не менее двух или трёх минут. Невероятный подвиг для уличной девчонки. Более пристальный взгляд на эту фотографию также показывает слишком высокое разрешение деталей для калотипа 1840-х годов… я также, например, сейчас с подозрением отношусь к слишком богатому «пурпурно-розовому» цвету калотипов [Хетлинга]…Կաղապար:Конец цитаты. Исходя из этих соображений, Беннетт рекомендовал в подобных случаях эксперту «прислушиваться к своим инстинктам», прослеживать происхождение фотографий, анализировать сопровождающую их документацию и определять метод создания фотографии, сопоставляя его с характерным для соответствующего времени. С иронией он писал в заключение рассказа о фальсификации в своей книге: «Открытие в 1978 году, что Национальная портретная галерея, показывая „Хетлинги“, демонстрировала подделки, однако, было основано не на самих фотографиях, а на том факте, что одна из моделей была признана другом семьи живой, сытой и живущей в достатке в Туикенеме!».

Мэри Штайнбауэр по-другому оценивала то, что Беннетт считал ошибками фальсификаторов. С её точки зрения, каждый из этих снимков «Хетлинга» даёт зрителю намёк на то, что с фотографиями не всё в порядке, а девочка не является тем, чем она представляется на первый взгляд. Например, на одной из фотографий девочка (она стоит босиком в дверном проёме кирпичного дома перед закрытой одностворчатой дверью, прислонившись левым плечом к стене и судорожно сжимая наброшенную шаль на груди) носит колечко — это было невозможно для беспризорницы Викторианской эпохи. Аналогично она оценивает и «ошибки» на других двух фотографиях. Брайан Коу, куратор Музея Джорджа Истмана, заметил много подобных сомнительных элементов и свидетельствовал на суде: «Если бы эти фотографии были настоящими, нам пришлось бы переписать историю фотографии».

В свою очередь, отталкиваясь от снимков Хетлинга, Штайнбауэр предложила свои методы определения фальсификации: следует подвергнуть анализу освещение, фокус и контрольные отметки на негативе, нужно использовать также знание стиля эпохи и исторических деталей, которые ей соответствуют.

В итоге эксперты признали, что случай с Фрэнсисом Хетлингом продемонстрировал лёгкость подделки старых фотографий: «Не существует исторического фотографического процесса, который нельзя было бы воспроизвести сегодня», — утверждала Изабель Анскомб. Дело Хетлинга серьёзно подорвало доверие к инвестициям в коллекционирование старых фотографий.

Творчество Фрэнсиса Хетлинга в культуре

Британская музыкальная группа Rosetta Stone, исполнявшая готик-рок, выпустила в 1993 году в США эксклюзивную компиляцию своих ранних работ под названием Foundation Stones в сотрудничестве с американским лейблом Cleopatra Records (CLEO93232). На обложке CD между названием группы вверху и названием альбома внизу располагается одна из фотографий, выставленных на выставке «Камера и доктор Барнардо» в 1974 году под именем Фрэнсиса Хетлинга, изображающая плачущую девочку, левой рукой прикрывающая от окружающих лицо, а правой — придерживающая лохмотья, в которые она одета. За её спиной находится кирпичная стена, но вправо от её фигуры открывается тьма.

Գրականություն

Գիտական և գիտահանրամատչելի գրականություն

• Anscombe I. Daylight Robbery? Exposing the shady side of 'Victorian' photography(անգլ.) // Կաղապար:Не переведено 3 : Журнал. — 1981. — Т. 207. — № 831. — P. 49—51. — ISSN 0010-6275.
• Bennett S. How to Buy Photographs. — Oxford: Կաղապար:Не переведено 3, 1987. — 159 p. — (Christie's Collectors Guides). — ISBN 978-0-7148-8036-5
• Brugioni D. A. Spotting Fakes // Photo Fakery: the History and Technique of Photographic Deception and Manipulation. — Dulles, Virginia: Brassey's, 1999. — P. 61—140. — 227 p. — ISBN 978-1-5748-8166-0
• Craddock P. T. 7. Faking in the 20th century // Fake? The Art of Deception ed. Jones M.. — Berkeley, Los Angeles: University of California Press, 1990. — P. 235—246. — 312 p. — (The Trustees of the British Museum). — ISBN 0-3200-7086-0
• Duthy R. Investor's File. The market for nineteenth-century photography expands. The World as it was(անգլ.) // Կաղապար:Не переведено 3 : Журнал. — 1984. — P. 110—114. — ISSN 0010-6275.
• Hacking J. Francis Hetling // Photography and the Art Market. — London: Lund Humphries, 2018. — P. 48—49 (epub). — 263 (epub) p. — (Handbooks in International Art Business). — ISBN 978-1-8482-2148-2
• Haberstich D. «Pictures: The Hill-Adamson Calotypes» David Bruce. «Hill and Adamson Photographs» Graham Ovenden(անգլ.) // Leonardo : Журнал. — 1977. — Т. 10. — № 2. — P. 171. — ISSN 0024-094Х. —
• Graham Ovenden // Benezit Dictionary of British Graphic Artists and Illustrators. — Oxford (USA): Oxford University Press, 2012. — Т. 1. — P. 178—179. — 1000 p. — ISBN 978-0199-9230-52
• Lloyd V. The Camera and Dr. Barnardo // The Camera and Dr. Barnardo. — London: The National Portrait Gallery; 1st edition, 1974. — P. 10—16. — 40 p. — ISBN 978-0-9040-1712-0
• Lucie-Smith E. Francis Hetling // The Invented Eye: Masterpieces of Photography, 1839—1914. — New York: Paddington Press, 1975. — P. 83. — 256 p. — ISBN 978-0-8467-0040-1
• Marchant J. Barnardo, Thomas John // The Dictionary of National Biography. Second Supplement in Three Volumes. — London: Oxford University Press, 1901. — Т. 1. Abbey — Eyre. — P. 99—100. — 649 p.
• Mortimer J. Murderers and Other Friends: Another Part of Life. — New York: Viking, 1994. — 260 p. — ISBN 0-6708-4902-2
• Nickell J. = Historical Photo Mysteries. Originals, Copies, and Fakes // Camera Clues: A Handbook for Photographic Investigation. — Lexington, Kentucky: University Press of Kentucky, 1994. — P. 30—53. — 284 p. — ISBN 0-8131-9124-6
• Ovenden H. Clementina, Lady Hawarden. — London, New York: Academy Editions, St. Martin’s Press, 1974. — 112 p. — ISBN 978-0-8567-0199-3
• Ovenden H. Hill and Adamson Photographs. Introduction by Marina Henderson. — London, New York: Academy Editions, St. Martin's Press. ASIN B002J7TFLC, 1973. — 80 photographs + 16 p.
• Ovenden G., Melville R. Victorian Children. — London, New York: Academy Editions, St. Martin's Press, 1972. — 72 p. — ISBN 978-0-9026-2063-6
• Trachtenberg A. The Camera and Dr. Barnardo(անգլ.) // Կաղապար:Не переведено 3 : Журнал. — 1975. — P. 68—75. — ISSN 0003-6420.
• Zucker H. Photographs // The Encyclopedia of collectibles (16 Volume Set) by Andrea DiNoto (Editor). — Chicago, Illinois: Կաղապար:Не переведено 3, 1978. — Т. [12]. Phonographs to quilts. — P. 16—31. — 256 p. — ISBN 0-8094-2763-X
• Wagner G. A Man of Tender Violence // The Camera and Dr. Barnardo. — London: The National Portrait Gallery; 1st edition, 1974. — P. 3—9. — 40 p. — ISBN 978-0-9040-1712-0
• Wenniger M. A., Wenniger M. 10. Cautionary and Guiding Remarks for Collectors // Secrets of buying art. Photography. — Cincinnati, Ohio: Betterway Books, 1992. — P. 149—154. — 168 p. — ISBN 1-5587-0250-4

Средства массовой информации

• A Butgeoning Market for Collectors. Photography as art(անգլ.) // MD : Журнал. — 1981. — Т. 25. — № 9. — P. 80—89.
• Gibb F. Faked photographs taken in 1970s(անգլ.) // The Times : Газета. — 1980. — P. 5. — ISSN 0140-0460.
• Fallows G. Fake Pictures Probe(անգլ.) // Daily Mirror : Газета. — 1978. — P. 1. — ISSN 0307-0204.
• It's Not What You See(անգլ.) // Freedom : Журнал. — 1979. — Т. 40. — № 12. — P. 10, 16.
• Linklater M. Faking Out the Collectors(անգլ.) // The Washington Post : Газета. — 1978. — P. H1. — ISSN 0190-8286.
• People in the News // 1980 Year Book. Covering the Year 1979. Ed. Famighetti, Robert. — New York, London: Կաղապար:Не переведено 3, Կաղապար:Не переведено 3, 1979. — P. 417—450. — 644 p. Доступ после регистрации.
• Steinbauer M. Camera at Work: the puzzling case of the faked photographs(անգլ.) // Life : Журнал. — 1981. — P. 10—14. — ISSN 0024-3019.
• Stroud C. Gutter Kids Harrowing pictures of a pregnant ten-year-old prostitute and tots begging for money capture the heart-breaking poverty of Victorian street children(անգլ.) // The Sun : Газета. — 2017. — ISSN 0307-2681.