Դիտել Սիրիա էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Երկիր
|native_name = الجمهورية العربية السورية<br />Սիրիայի Արաբական Հանրապետություն
|common_name = Սիրիայի Արաբական Հանրապետություն
|image_flag = Flag_of_Syria.svg‎
|image_coat = Coat_of_arms_of_Syria.svg
|image_map = Syria (orthographic projection).svg
|official_languages = [[արաբերեն]]
|capital = [[Դամասկոս]]
|government_type = Նախագահական Հանրապետություն
|leader_titles = Նախագահ<br />Վարչապետ
|leader_names = [[Բաշշար ալ-Ասադ]]<br />[[Մուհամադ Նաջի Էթրի]]
|largest_city = [[Հալեպ]]
|area = 183,885
|percent_water = 0.06
|population = 22.024.000
|population_density = 267
|population_densitymi² = 80
|sovereignty_type = Անկախություն Ֆրանսիայից
|established_events = - Առաջին հայտարարություն<br />- Երկրորդ հայտարարություն<br />- Ճանաչված
|established_dates = [[Սեպտեմբեր]] [[1936]]<br />[[Հունվար 1]] [[1944]]<br />[[Ապրիլ 17]] [[1946]]
|currency = [[Սիրիական լիրա]]
|currency_code = SYP
|time_zone =
|utc_offset = +3
|time_zone_DST =
|utc_offset_DST = -4 to -10
|cctld = [[.sy]]
|calling_code = 963
|national_anthem = "حماة الديار"<br />{{small|''[[Հումաթ ադ-Դիառ|Հայրենյաց պաշտպաններ]]''}}<br /><center>[[Պատկեր:National Anthem of Syria.ogg]]</center>
|}}
'''Սիրիա''' ({{lang-ar|سوريا}}‎, ''Սուրիա''), պաշտոնական անվանումը՝ '''Սիրիայի Արաբական Հանրապետություն''' ({{lang-ar|الجمهورية العربية السورية}}, ''ալ-Ջումհուրիա ալ-Արաբիյյա աս-Սուրիա''), պետություն [[Միջին Արևելք]]ում։ Սիրիայի ցամաքային սահմանագիծը 2 հազար 363 կմ է<ref name="azg.am">http://www.azg.am/AM/2016012917 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170411215324/http://www.azg.am/AM/2016012917 |date=2017-04-11 }} | Գնդապետ Մնացական Ռ. Խաչատրեան, ռազմական պատմաբան, ՍԻՐԻԱԿԱՆ ՌԱԶՄԱՃԱԿԱՏՈՒՄ ԿԱՐՈՂ Է ՎՃՌՈՒԵԼ ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ, մասն 2-րդ, «ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ #3, 29-01-2016</ref>։ [[Արևմուտք]]ում սահմանակից է [[Լիբանան]]ին (375 կմ)<ref name="azg.am" /> ու [[Միջերկրական ծով]]ին (Սիրիայի առափնյա գիծը Միջերկրական ծովի հետ 193 կմ է<ref name="azg.am" />), [[հարավ]]ում՝ [[Իսրայել]]ին (76 կմ)<ref name="azg.am" /> ու [[Հորդանան]]ին (375 կմ)<ref name="azg.am" />, [[արևելք]]ում՝ [[Իրաք]]ին (605 կմ)<ref name="azg.am"/> և [[հյուսիս]]ում՝ [[Թուրքիա]]յին (822 կմ)<ref name="azg.am"/>։ Սիրիական ափից 125 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվում է [[Կիպրոս (կղզի)|Կիպրոս]] կղզին։

Սիրիայի տարածքը շուրջ 185 000 քառ. կմ է<ref name="azg.am"/>։ Բաժանված է [[Սիրիայի մարզեր|տասնչորս մարզի]], որոնք կազմված են [[Սիրիայի գավառներ|65 գավառներից]], վերջիններս էլ՝ [[Սիրիայի շրջաններ|284 շրջաններից]]։ Մարզի կարգավիճակ ունի նաև մայրաքաղաք [[Դամասկոսի մարզ|Դամասկոսը]]։

[[Սիրիայի քաղաքներ]]ի թիվն անցնում է 200-ից, որոնցից առավել նշանավոր են [[Դամասկոս]]ը, [[Հալեպ]]ը, [[Հոմս]]ը, [[Համա]]ն և [[Դեր Զոր]]ը։ Ծովափնյա քաղաքներից [[Լաթակիա]]ն երկրի խոշորագույն տնտեսական, իսկ [[Տարտուս (Սիրիա)|Տարտուսը]]՝ առողջարանային նավահանգիստներն են։

[[1963]] թվականի ապրիլյան հեղափոխությունից սկսած՝ երկրում իշխում է [[Բաաս կուսակցություն|Բաաս]] կամ Արաբական սոցիալիստական վերածնունդ կուսակցության սիրիական ճյուղը։ [[2011]] թվականից սկսած Սիրիայում ընթանում է [[սիրիական ճգնաժամ|քաղաքացիական պատերազմ]], ինչի հետևանքով զոհվել է ավելի քան 300 000 մարդ և տեղահանվել է ավելի քան 13 միլիոն մարդ, որոնցից մոտ 6,6 միլիոնը լքել են երկիրը<ref>{{Cite web |title=Syria emergency |url=https://www.unhcr.org/syria-emergency.html |accessdate=2022 թ․ նոյեմբերի 4 |website=UNHCR |language=en}}</ref>։

== Անվան ծագում ==
Սիրիա անունը ծագում է [[հունարեն]] Σύριοι անունից։ Հին և միջնադարյան Սիրիան ժամանակակից արաբական հանրապետությունից տարածքով մեծ է եղել։ Կարծիք կա, որ անունը Սիրիա են դրել հռոմեացիները. նրանց առաջին տարածքը, որ նվաճել էին Ասիայում, կոչվում էր ''պրովինցիա Ասիա'' ([[Փոքր Ասիա]]), իսկ մնացած տարածքները՝ Միջերկրական ծովի արևելյան ափը՝ պրոովինցիա Սիրիա։ Մեկ այլ տարբերակ է հինավուրց Սուրի քաղաքի գոյության փաստը։ Սիրիայի անունը կապվում է նաև ասորիների հետ։

Սիրիա պաշտոնական անվանը զուգահեռ արաբների շրջանում տարածված է Բիլադ ալ-Շամ ({{lang-ar|بلاد الشام}}) անունը։ Դա վերագրվում է սիրիական համարվող ևս երեք երկրի՝ [[Հորդանան]]ին, [[Լիբանան]]ին և [[Պաղեստին]]ին։ Շամը այդ երկրամասի խոշորագույն քաղաքի՝ ժամանակակից Սիրիայի մայրաքաղաք [[Դամասկոս]]ի անուններից է։

== Աշխարհագրություն ==
=== Ռելիեֆ ===
[[Պատկեր:PikiWiki Israel 31285 Tourism in Israel.jpg|մինի|Սիրիայի ամենաբարձր գագաթը՝ [[Հերմոն լեռ]]ը]]
Սիրիական ծովափը շուրջ 193 կմ է։ Այն ձգվում է [[Լիբանան]]ից անմիջապես հյուսիս ու հասնում [[Թուրքիա]]յի սահմանին։ Ծովափի երկարությամբ ձգվում է նեղ դաշտավայր, որին զուգահեռ՝ 20 կմ հեռավորության վրա, Ալավիտ լեռնաշղթան է։ Նրա զառիթափ լանջերը արևելքում հասնում են [[Օրոնտես]] գետի բերրի դաշտին։ Գետահովտից հյուսիս է տարածվում Սիրիական լեռնազանգվածը, որը եզերում է երկրի կենտրոնական հարթավայրը։ Հարավում հարթավայրը եզերում են Անդրլիբանանյան լեռները։ Այստեղ է գտնվում Սիրիայի բարձր կետը՝ Հերմոն կամ Ջաբալ ալ-Շեյխ լեռը ({{lang-ar|جبل الشيخ}})։ Այն ունի 2 814 մետր բարձրություն և շրջապատված է հավերժական ձյունով։ Այստեղից է հոսում [[Բարադա գետ]]ը, որը սնուցում է Դամասկոսը և նրա շրջակայքը ([[Ղուտայի օազիս]])։

Երկրի արևելյան ու հարավարևելյան հատվածում վեր է խոյանում [[Սիրիական անապատ]]ը ({{lang-ar|بادية الشام}}՝ ''բադիյաթ ալ-Շամ'' )։ Այն հյուսիսից սահմանափակում է մեկ այլ բարեբեր շրջան՝ ալ-Ջազիրան ({{lang-ar|الجزيرة}})։ Հարավ-արևմուտքում Հաուրան լեռնաշղթան է և Ջաբալ-Դրուզ ({{lang-ar|جبل الدروز}}) հրաբխային բարձրավանդակը։ Սիրիայի խոշորագույն գետը [[Եփրատ]]ն է ({{lang-ar|الفرات}}՝ ''ալ-Ֆուռաթ'' ), որի սիրիական հատվածը 676 կմ է։ Կարևոր նշանակություն ունի Օրոնտես գետը (325 կմ)։

Սիրիան Միջերկրական ծովում ունի մեկ կղզի՝ [[Արվադ]]ը։

=== Կլիմա ===
Սիրիայի կլիման չոր ցամաքային է։ Ջերմաստիճանը չի հասնում սառեցման կետին։ Արևելքում միջին տեղումները հասնում են տարեկան 11 միլիմետրի։ Արևելյան ծովափը անհամեմատ խոնավ է՝ տարեկան 500 մմ։ Լեռնային շրջանները սառն են և տեղումնառատ, ձմռանը ձյուն է տեղում։

Երկրի ընդերքից արդյունահանվում են [[նավթ]], [[երկաթ]], [[մանգան]], [[պղինձ]], [[քրոմ]], [[ծծումբ]], [[ֆոսֆոր]]իտներ, [[կերակրի աղ]], [[գորշ ածուխ]]։[[Պատկեր:Syria bosra theater.jpg|մինի|Բոսրայի հռոմեական թատրոն]]
[[Պատկեր:Citadel of Aleppo.jpg|մինի|աջից|Հալեպի բերդը]]
[[Պատկեր:Flag of the Ba'ath Party.svg|մինի|Արաբական Սոցիալիստական Բաաս Կուսակցություն]]

== Պատմություն ==
[[Ֆրանսիա]]կան տիրապետությունից Սիրիան անկախացել է [[1946]] թվականին, սակայն, երկիրն ունի շուրջ 6000 տարվա պատմություն։ Մայրաքաղաքն է [[Դամասկոս]]ը, որն հանդիսացել է կարևորագույն քաղաք նախկին իսլամական կայսրություններում։ Երկրի տնտեսական մայրաքաղաքը [[Հալեպ]]ն է, խոշոր քաղաքներ են նաև ՝ [[Հոմս]], [[Համա]], [[Իդլիբ]], [[Ռակկա]] և այլն։ Խոշոր նավահանգստային քաղաքներ են [[Լաթակիա]]ն և [[Տարտուս]]ը։

Վաղ անցյալում Սիրիայի տարածքը կազմել է հնագույն [[Խեթեր|Խեթական]], Միտանի, [[Ասորիք|Ասորիք պետության]], Նորբաբելոնական թագավորության, [[Աքեմենյան]] թագավորության մաս, այնուհետև եղել է [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] կայսրության, ապա՝ [[Սելևկիա|Սելևկյան]], [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական]] և [[Բյուզանդական կայսրություն]]ների կազմում։ [[7-րդ դար]]ում [[Արաբական թերակղզի|Արաբական թերակղզուց]] այստեղ են ներխուժել մուսուլման [[արաբներ]]ը։ Հենց այդ ժամանակից էլ սկսվել է երկրամասի արաբականացումն ու իսլամացումը։ 11-րդ դարում Սիրիայի տարածքի մեծ մասը գրավել են սելջուկյան թուրքերը, որոշ շրջաններ՝ խաչակիրները։ [[13-րդ դար]]ում Սիրիայի զգալի մասին հաջորդաբար տիրել են եգիպտական մամլուքները և մոնղոլները։ [[1516]]-[[1918]] թվականներին երկիրը եղել է [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] տիրապետության տակ։ [[1918]] թվականին արաբական զորքերը մտան Դամասկոս և Խան Թումանի ճակատամարտում հաղթելով թուրքերին՝ ազատագրեցին Հալեպը։ Դրանով վերջ դրվեց թուրքական չորսդարյա տիրապետությանը Սիրիայում։ [[1920]] թվականին Սիրիան հռչակվեց անկախ թագավորություն։ Սակայն [[Մեծ Բրիտանիա]]ն ու [[Ֆրանսիա]]ն չճանաչեցին երկրի անկախությունը։ Ֆրանսիան ստացավ Սիրիայի և [[Լիբանան]]ի կառավարման մանդատը։

Համառ պայքարի շնորհիվ [[1946]] թվականին ապրիլի 17-ին սիրիացիներին հաջողվեց երկրից դուրս մղել օտարերկրյա զորքերը։ [[1956]]-[[1961]] թվականներին Սիրիան և [[Եգիպտոս]]ը միացել են և ստեղծել են Միացյալ Արաբական Հանրապետությունը։ Այնուհետև [[1961]] թվականին և հռչակել է իր անկախությունը։ [[1967]] թվականի [[Վեցօրյա պատերազմ]]ում, Իսրայելը գրավել է [[Գոլանի բարձունքներ|Գոլանի բարձունքը]] Սիրիայից։ Սակայն այն մինչ այսօր չի ճանաչվում միջազգային հանրության կողմից որպես Իսրայելի մաս՝ այս տարածքում տեղակայված են խաղաղապահներ։
[[1970]]-ական թվականներից Սիրիան որոշակի ռազմական ներկայություն է պահպանում Լիբանանում և ակտիվ մասնակցություն ունենում մերձավորարևելյան հակամարտության կարգավորման խնդրում։ Սիրիան զորքերը Լիբանանից դուրս եկան [[2006]] թվականին, սակայն Սիրիան մինչև այսօր պահպանում է իր ազդեցությունը Լիբանանի վրա։

1963 թվականից առ այսօր, երկիրը կառավարում է [[Բաաս]] կոչվող կուսակցությունը։ Երկրի առաջնորդը 1970 թվականից ի վեր եղել է Ասադ ընտանիքից։ 1946-1970 թվականներին Սիրայում անընդհատ կատարվում էին ռազմական հեղափոխություններ, որը վերջ տվեց [[Հաֆեզ ալ-Ասադ]]ը՝ դառնալով նախագահ։

Մինչ 2000 թվականը, երկիրը ղեկավարել է Հաֆազ ալ-Ասադը, ում հաջորդում է որդին՝ [[Բաշշար Հաֆեզի ալ-Ասադ|Բաշշար ալ-Ասադը]]։ Պատմության մեջ, Սիրիան հաճախ ընդգրկել է Լիբանանը, Պաղեստինը և Հորդանանի որոշ մասեր, բայց ոչ Ջազիրան։ Այս բոլոր շրջանները ճանաչվել է Մեծ Սիրիա կամ Շամի երկիր, արաբերենով՝ Բիլադ ալ-Շամ (بلاد الشام)։ Սիրիական կառավարությունը պաշտոնապես հայտարարվել է տեր [[Իսքենդերուն]]ի կամ Ալեքսանդրետտայի շրջանում, որն այսօր գտնվում է Թուրքիայում (Հաթայ շրջան)։

== Հայ-սիրիական հարաբերություններ ==
Հայ-սիրիական հարաբերությունները, որոնք հայ-արաբական քաղաքական և պատմամշակութային հարաբերությունների բաղկացուցիչ մասն են կազմում, իրենց արմատներով դարերի խորքն են գնում և ունեցել են տարբեր փուլեր։ Մեր թվարկությունից առաջ 1-ին դարում հարաբերությունները եղել են որպես միջպետական հարաբերություններ, որոնք ավարտվել են նրանով, որ Սիրիան մ.թ.ա. 80-60-ական թվականներին կազմել է [[Տիգրան Մեծ]]ի հայոց կայսրության մի մասը։ Արդեն 7-8-րդ դարերում Հայաստանը հայտնվեց արաբական պետության` [[Օմայան խալիֆայություն]] կազմում, որի կենտրոնը Սիրիան էր` Դամասկոս մայրաքաղաքով։

885-1045 թվականներին, երբ Հայաստանը վերականգնել էր իր անկախությունը Բագրատունյաց հարստության ներքո, Հայաստանը հարաբերակցում էր խալիֆայության հետ որպես անկախ պետություն։ Հետագայում անկախության կորստից հետո Սիրիայում ձևավորվում են հայ համայնքներ` իրենց եկեղեցական, կրթական և հոգևոր-մշակութային կառույցներով։ Հայ-արաբական, այդ թվում՝ հայ-սիրիական հարբերություներում բացառիկ տեղ է գրավում արաբների դիրքորոշումը 1915 թվականի [[Հայոց ցեղասպանություն|Հայոց ցեղասպանության]] հանդեպ։

Սիրիայով էին անցնում հայկական քարավաները` մասնավորապես [[Դեյր ալ-Զոր]]ի, [[Մեսքենե]]ի, [[Հալեպ]]ի, [[Դամասկոս]]ի միջով։ Կորուստներն ավելի մեծ կլինեին, եթե չլիներ սիրացի հասարակ մարդկանց և պաշտոնատար անձանց անձնազոհ օգնությունը անպաշտպան հայերին։ 1918-1920 թվականներին հռչակվեց Սիրիայի Թագավորությունը, որը, սակայն, կարճատև եղավ։ Նույն շրջանում ստեղծվեց Հայաստանը։ Սակայն երկու պետություններն էլ ծանր դրության մեջ էին, և այդ շրջանում նրանց միջև չհաստատվեցին միջպետական հարաբերություններ։ Սիրիայի անկախությունը կորցնելուց հետո սիրիահայ համայնքը ակտիվորեն մասնակցում էր անկախության համար մղվող պայքարին, ինչպես նաև երկրի քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքին։ Սիրայի անկախացումից հետո Սիրիայի և [[Խորհրդային Հայաստան]]ի միջև հաստատվեցին որոշակի շփումներ, որոնք իրականացվում էին Սիրիա-[[Խորհրդային Միություն]] միջպետական հարաբերությունների շրջանակում։ Դրա արդյունքն էր 1980 թվականին սիրիական կառավարական պատվիրակության երկօրյա այցը Հայաստան Սիրիայի նախագահ [[Հաֆիզ Ասադ]]ի գլխավորությամբ։ Տեղի ունեցավ բարեկամական զրույց Հաֆիզ Ասադի և Հայաստանի Կոմունիստական Կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղար [[Կարեն Դեմիրճյան]]ի միջև։ Հարաբերությունների նոր փուլ բացվեց 20-րդ դարի 90-ական թվականներին, երբ Հայաստանը անկախացավ։ Սիրիան 1991 թվականի դեկտեմբերի 28-ին պաշտոնապես ճանաչեց Հայատանի Հանրապետության անկախությունը։ Առաջին դեսպանությունը Երևանում 1992 թվականի դեկտեմբերին բացեց Սիրիան, իսկ Հայաստանի դեսպանությունը [[Դամասկոս]]ում բացվեց 1997 թվականի սեպտեմբերից։ Սիրիան և Հայաստանը ստորագրեցին համաձայնագիր [[Հալեպ]]ում Հայաստանի հյուպատոսություն բացելու վերաբերյալ, որը գործում է 1993 թվականի փետրվարից։ Այն սպասարկում է ոչ միայն Սիրիայի, այլև [[Իրաք]]ի, [[Լիբանան]]ի, [[Հորդանան]]ի քաղաքացիներին։ Առաջին քաղաքական փաստաթուղթը երկու երկրների միջև ստորագրվեց 1992 թվականի մարտի 30-ին Երևանում, Սիրիայի և Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությանների միջև։ 1992 թվականի ապրիլի 25-27-ը տեղի ունեցավ Հայաստանի նախագահ [[Լևոն Տեր-Պետրոսյան]]ի պաշտոնական այցը Սիրիա։ Օդակայանում Հայաստանի նախագահին դիմավորեց Սիրիայի բարձրագույն ղեկավարությունը՝ Հաֆիզ Ասադի գլխավորությամբ։ Դրվատանքի է արժանի սիրիական իշխանությունների դիրքորոշումը Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնելու հարցում։ Նրանց թույլատվությամբ 1980-ական թվականներին Դեյր ալ-Զորում կառուցվել են Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրը և եկեղեցին։ Իսկ 1996 թվականին [[Մարկադեյ]] քարայր անապատում, որտեղ հայտնաբերվել էին գազանաբար սպանված հայերի մասունքներ, կանգնեցվեց մատուռ։

== Քաղաքականություն ==
=== Վարչական բաժանում ===
{{Հիմնական հոդված|Սիրիայի վարչական բաժանում|Սիրիայի մարզեր|Սիրիայի գավառներ|Սիրիայի շրջաններ}}Սիրիայի տարածքը բաժանված է 13 [[Սիրիայի մարզեր|մարզերի]] կամ ({{lang-ar|محافظة}} [[մուհաֆազաներ]]ի) միջև, իսկ մարիզ կարգավիճակում է նաև մայրաքաղաք [[Դամասկոս]]ն։ Սիրիայի մարզերը իրենց հերթին բաժանվում են 65 [[Սիրիայի գավառներ|գավառների]] կամ ({{lang-ar|منطقة}} [[մինտականեր]]ի)։ Սիրիայի գավառները բաժանվում են 284 [[Սիրիայի շրջաններ|շրջանների]] կամ ({{lang-ar|ناحية}} [[նահիյաներ]]ի)։ {{Սիրիայի վարչական քարտեզ|float = right}}
{| class="wikitable"
!Մարզ
!Կենտրոն
!Արաբերեն
!Բանկչություն
!Տարածք
|-
|[[Դամասկոսի մարզ|Դամասկոս]]
|[[Դամասկոս]]
|مُحافظة دمشق
|1 754 000
|118
|-
|[[Դառաայի մարզ|Դառաա]]
|[[Դառաա]]
|مُحافظة درعا
|1 027 000
|3 730
|-
|[[Դեյր-էլ-Զորի մարզ|Դեյր-էլ-Զոր]]
|[[Դեյր-էլ-Զոր]]
|مُحافظة دير الزور
|1 239 000
|33 060
|-
|[[Հալեպ]]
|[[Հալեպ]]
|مُحافظة حلب
|4 868 000
|18 498
|-
|[[Համայի մարզ|Համա]]
|[[Համա]]
|مُحافظة حماه
|1 628 000
|10 163
|-
|[[Ալ-Հասաքայի մարզ|Ալ-Հասաքա]]
|[[Ալ-Հասաքա]]
|مُحافظة الحسكة
|1 512 000
|23 334
|-
|[[Հոմսի մարզ|Հոմս]]
|[[Հոմս]]
|مُحافظة حمص
|1 803 000
|40 940
|-
|[[Իդլիբի մարզ|Իդլիբ]]
|[[Իդլիբ]]
|مُحافظة ادلب
|1 501 000
|6 097
|-
|[[Ալ-Կունեյտրայի մարզ|Ալ-Կունեյտրա]]
|[[Ալ-Կունեյտրա]]
|مُحافظة القنيطرة
|90 000
|1 861
|-
|[[Լաթակիայի մարզ|Լաթակիա]]
|[[Լաթակիա]]
|مُحافظة اللاذقية
|1 008 000
|2 297
|-
|[[Ալ-Ռակկայի մարզ|Ալ-Ռակկա]]
|[[Ալ-Ռակկա]]
|مُحافظة الرقة
|944 000
|19 618
|-
|[[Ռիֆ Դիմաշկ]]
|[[Դամասկոս]]
|مُحافظة ريف دمشق
|2 836 000
|18 036
|-
|[[Ալ-Սուեյդայի մարզ|Ալ-Սուեյդա]]
|[[Ալ-Սուեյդա]]
|مُحافظة السويداء
|370 000
|5 550
|-
|[[Տարտուսի մարզ|Տարտուս]]
|[[Տարտուս]]
|مُحافظة طرطوس
|797 000
|1 896
|}

== Պետական կառուցվածք ==
Սիրիան [[Բազմակուսակցական համակարգ|բազմակուսակցական]] նախագահական-խորհրդարանական [[հանրապետություն]] է։

Պետության ղեկավարը նախագահն է։ Երկրի սահմանադրության համաձայն, նախագահն ընտրվում է 7 տարի ժամկետով, պաշտոնավարման ժամկետների քանակը սահմանափակվում է երկու անընդմեջ ժամկետով։ Նախագահն իրավունք ունի նշանակել նախարարների կաբինետ, հայտարարել ռազմական դրություն կամ արտակարգ դրություն, ստորագրել օրենքներ, համաներում հայտարարել և սահմանադրական փոփոխություններ կատարել։ Նախագահը որոշում է երկրի արտաքին քաղաքականությունը և հանդիսանում է զինված ուժերի գերագույն հրամանատար։

Երկրում [[օրենսդիր իշխանություն]]ը ներկայացնում է Ժողովրդական խորհուրդը (Majlis al-Shaab): 250 տեղանոց խորհրդարանի պատգամավորներն ընտրվում են ուղիղ քվեարկությամբ ՝ 4 տարի ժամկետով։ 2003 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքներից հետո Ժողովրդի խորհրդում ընտրվեց 7 կուսակցություն։ [[Բաաս կուսակցություն|Բաասի]] առաջնորդությամբ նրանք ստեղծում են Սիրիայի ազգային առաջադիմական ճակատը (NPF): 83 պատգամավոր կուսակցական պատկանելիություն չունի։ Ժողովրդի խորհուրդը հաստատում է երկրի բյուջեն, ինչպես նաև զբաղվում է օրենսդրական գործունեությամբ։

Դատական համակարգը իսլամական, օսմանյան և ֆրանսիական ավանդույթների յուրօրինակ համադրություն է։ Սիրիայի օրենսդրության հիմքը, ըստ սահմանադրության, իսլամական օրենքն է, չնայած իրականում գործող օրենսդրությունը հիմնված է Նապոլեոնի օրենսգրքի վրա։ Գոյություն ունեն դատարանների երեք մակարդակ ՝ առաջին ատյանի դատարան, Վերաքննիչ դատարան և Սահմանադրական դատարան, որն ամենաբարձր դատարանն է։ Սահմանադրական դատարանը բաղկացած է հինգ դատավորից, որոնցից մեկը Սիրիայի նախագահն է, իսկ չորս այլ անձինք նշանակվում են նախագահի կողմից։ Այսպիսով, նախագահը լիակատար վերահսկողություն ունի գործադիրի, ինչպես նաև օրենսդիր և դատական ճյուղերի վրա։

Երկիրը օգտագործում է մահապատիժը։

Ըստ Thomson Reuters հիմնադրամի, որը հրապարակել է 2019-ի հունվարին աշխարհի կանանց համար ամենավտանգավոր երկրների դասակարգումը, Սիրիան զբաղեցնում է երրորդ տեղը կանանց համար ամենաբարձր ռիսկեր ունեցող պետությունների շարքում ՝ առողջության, տնտեսական ռեսուրսների հասանելիության, սովորական կյանքի, սեռական բռնության, մարդկանց առևտրի առումով։

Սիրիայի կառավարությունը ղեկավարում է վարչապետը։ Կառավարության ներկայիս նախագահն [[Իմադ Խամիսն]] է։

== Արտաքին քաղաքականություն ==
Սիրիայի արտաքին քաղաքականությունը հիմնականում կենտրոնացած է [[Իսրայել]]ի հետ բոլոր վեճերի լուծման վրա, այդ թվում նաև [[Գոլանի բարձունքներ]]ի Դամասկոսի իրավասությանը վերադառնալու հետ կապված։ Չնայած Սիրիայի հարաբերությունները արաբական մյուս երկրների հետ վնասվել են այն բանից հետո, երբ Նախագահ [[Բաշշար ալ-Ասադ|Ասադը]] [[Իրան-իրաքյան պատերազմ]]ի ընթացքում Իրանին սատարել է Իրանին սատարելու մասին, սիրիական դիվանագիտությունը ամեն կերպ փորձում է միավորել արաբական աշխարհը Մերձավոր Արևելքի կարգավորման շուրջ։

Սիրիան և [[Ռուսաստան]]ը հատուկ հարաբերություններ ունեն։ Դամասկոսը Ռուսաստանի Դաշնությունը համարում է իր հիմնական ռազմաքաղաքական և առևտրատնտեսական գործընկերը։ Դիտարկվում է միջերկրածովյան Թարթուս նավահանգստում ռուսական ռազմածովային բազա տեղակայելու հնարավորությունը։ Ավանդաբար, Ռուսաստանը Սիրիայի զենքի և այլ ռազմական ապրանքների մատակարար էր։

Արևմուտքի հետ հարաբերություններն առավել լարված են։ Միացյալ Նահանգները Սիրիայի իշխանություններին մեղադրում է միջազգային ահաբեկչությանը հովանավորելու մեջ, իրաքյան դիմադրության խթանման և [[Հեզբոլլահ|«Հեզբոլլահ»]] զինելու մեջ։ Նաև ԱՄՆ-ը բազմիցս մեղադրել է Բաշար Ասադի կառավարությանը մարդու իրավունքների և բռնապետական գործելակերպի խախտման մեջ։

[[Ֆրանսիա]]յի հետ հարաբերությունները մնացել են լավ տասնամյակներ ՝ շնորհիվ սիրիական տնտեսության հսկայական աշխատանքի և ներդրումների, որոնք սկսվեցին նույնիսկ 2-րդ համաշխարհային պատերազմից առաջ։

== Զինված ուժեր ==
{{Հիմնական հոդված|Սիրիայի զինված ուժեր}}
'''Սիրիայի զինված ուժերը''' կամ '''Սիրիայի արաբական զինված ուժերը''' ({{lang-ar|القوات المسلحة العربية السورية}}) Սիրիայի արաբական հանրապետության [[ռազմական ուժ]]ն են։

== Բնակլիմայական պայմաններ ==
Կլիման մերձարևադարձային միջերկրածովային է, արևելքում՝ չոր ցամաքային։ Ամռանն Արաբական և [[Սիրիական անապատ]]ներից հաճախ փչում է Խամսին կոչվող տոթակեզ քամին։ Տարածքի մեծ մասը չունի մակերևութային հոսք, հարթավայրերում կան ուեդներ (չորացող գետահուներ)։ Սիրիայի տարածքի մեծ մասում բուսականությունն անապատային և կիսաանապատային է (հացազգիներ, փշոտ խոտեր, թփեր, օշինդր)։ Ծովամերձ գոտում գերակշռում են մշտադալար կաղնին, դափնին, մրտենին, դափնեվարդը, մայրին, կան ձիթենու, թթենու, թզենու, խաղողի այգիներ։ Լեռներում աճում են մշտադալար կաղնիներ, նոճիներ, օազիսներում՝ փյունիկյան արմավենի և ցիտրուսներ։ Բազմազան է նաև կենդանական աշխարհը. տարածված են շերտավոր բորենին, գայլը, շնագայլը, կարակալը, ֆենեկ աղվեսը, այծքաղը։ Լեռներում հանդիպում են սիրիական արջ, գետակինճ, անտառային կատու, բեզոարյան այծ։ Շատ են կրծողներն ու սողունները։

== Գյուղատնտեսություն և արդյունաբերություն ==
Սիրիան առավելապես գյուղատնտեսական երկիր է, սակայն հողերի մեծ մասն անջրդի է։ Պարենային գլխավոր մշակաբույսը ցորենն է, մշակում են նաև գարի, ոսպ, բամբակենի, շաքարի ճակնդեղ, ծխախոտ։ Զարգացած է պտղաբուծությունը (մշակվում են ծիրանենի, խնձորենի, ցիտրուսներ), ինչպես նաև խաղողագործությունը, բանջարաբուծությունը։ Կան ձիթենու այգինե։ Բազմացնում են գլխավորապես ոչխար, խոշոր եղջերավոր կենդանիներ, նաև ձի, ջորի, ուղտ։ Առավել զարգացած են մանածագործական, սննդի և շինանյութերի արդյունաբերության ճյուղերը։ Աստիճանաբար զարգանում է նաև ծանր արդյունաբերությունը՝ պողպատի գլանվածք, նավթավերամշակում, էլեկտրաշարժիչներ, տրակտորների հավաքում։

== Ժողվրդագրություն ==
=== Բնակչություն ===
Սիրիայի բնակչությունը 2013 թվականի տվյալներով կազմում էր 22 մլն 457 հազ մարդ։ 2016 թվականի տվյալներով բնակչության թիվը զգալիորեն կրճատվել է՝ իջնելով 17 մլն 185 հազ 170-ի (2016 հուլիսի գնահատումներով)<ref name="indexmundi.com">http://[http://www.indexmundi.com/syria/demographics_profile.html Սիրիայի բնակչությունը ըստ վերջին մարդահամարի]</ref>։ Մեծամասնությունը, այսինքն բնակչության 74 %-ը արաբախոս [[սուննի]]ներ են<ref name="indexmundi.com"/><ref>[http://worldpopulationreview.com/countries/syria-population/ Աշխարհի բնակչություն, Սիրիա]</ref><ref>[http://www.escwa.un.org/popin/members/syria.pdf Սիրիայի բնակչությունը, ՄԱԿ-ի տվյալներ]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ Այլ իսլամական խմբերն են [[Ալաուի]]ները (11 տոկոս), [[Դրուզ]]ները և ուրիշներ (5 %)։ Կան նաև զանազան քրիստոնեական խմբեր, որոնք կազմում են բնակչության 10 %-ը։

=== Էթնիկ խմբեր ===
Սիրիայում մեծությամբ երկրորդ էթնիկ խումբն է Սիրիայի քրդերն են։ Նրանք կազմում են բնակչության մոտ 9%-ը, կամ 2 միլիոն մարդ<ref>[http://countrystudies.us/syria/23.htm «Սիրիայի քրդեր»] Կոնգրեսի հետազոտություններ։ Վերցված է 1 մարտի 2015։</ref>։ Շատ քրդերը բնակվում հյուսիսարևելյան մարզերում մեծամասնությունը խոսում է քուրմանջի քրդերեն։

Սիրիայում բնակվում նաև այլ էթնիկ խմբեր հիմնականում թուրքմեններ (շուրջ 500.000-1.000.000 մարդ)<ref>[http://www.turkmens.com/Suria.html «Թուրքմեները Սիրիայում»] Ակնարկ Միջազգային իրավունքի 9 քաղաքագիտության։ 2007 թ. 112: Վերցված է 12 օգոստոս 2012։</ref>, չերքեզներ (100,000 մարդ)<ref>[http://memory.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+sy0038) «Մի երկիր ուսումնասիրություն Սիրիա»:] Կոնգրեսի գրադարան։ Վերցված է 30 Հունվար 2013։</ref>, հույներ<ref>«Հույները Սիրիայում» Վերցված է 1 Փետրվարի 2015։</ref>, հրեաներ<ref>[http://www.vosizneias.com/140370/2013/09/01/damascus-amid-civil-war-syrias-remaining-jews-to-celebrate-high-holy-days/ «Դամասկոս - Ամիդ քաղաքացիական պատերազմ, Սիրիայում մնացած հրեաները նշում էն Սուրբ օրեր»:] vosizneias: Վերցված է 1 Մարտի 2015</ref>, և հայերը (մոտավորապես 100000 մարդ), հայերի մեծամասնություն գաղթել են Սիրիա [[Հայոց ցեղասպանություն|Հայոց ցեղասպանության]] ժամանակ։ Սիրիայում է գտնվում 7-րդ ամենամեծ [[Հայկական սփյուռք|հայ համայնքը]] աշխարհում։ Նրանք հիմնականում բնակվում են [[Հալեպ]], [[Ալ-Կամիշլի]], [[Դամասկոս]] և [[Քեսաբ]] քաղաքներում։

Սիրիացիների ամենամեծ սփյուռքը գտնվում է [[Բրազիլիա]]յում<ref>[http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200505/the.arabs.of.brazil.htm «Արաբները Բրազիլիայում»:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150403221350/https://www.saudiaramcoworld.com/issue/200505/the.arabs.of.brazil.htm |date=2015-04-03 }} www.saudiaramcoworld.com: Սեպտեմբեր-հոկտեմբեր 2005։ Վերցված է 30 Հունվար 2013։</ref>։ Բրազիլիան առաջին երկիրն է [[Ամերիկա]]յում, որն առաջարկել է հումանիտար մուտքի վիզա սիրիացի փախստականներին<ref>Միավորված ազգերի փախստականների գծով գերագույն հանձնակատար։ [http://www.unhcr.org/524555689.html «ՄԱԿ-ի փախստականների գործակալությունը ողջունում է Բրազիլիա հայտարարությունը հումանիտար վիզաների տրամատրում սիրիացի փախստակաների»:] Unhcr.org: Վերցված է 24 Հուլիսի 2014։</ref>։

=== Խոշոր քաղաքներ ===
Սիրիայի ամենամեծ և ամենաազդեցիկ քաղաքներն են [[Հալեպ]]ը և [[Դամասկոս]]ը, որոնց բնակչությունը մոտավորապես 3.5 միլիոն մարդ է։ Այլ նշանավոր քաղաքները, որոնց բնակչությունը անցնում է 100 000 թիվը հետևյալն են՝ [[Հոմս]], [[Լաթակիա]], [[Համա]], [[Ալ-Ռակկա]], [[Դեյր-էլ-Զոր]], [[Ալ-Հասաքա]], [[Ալ-Կամիշլի]], [[Իդլիբ]], [[Տարտուս]] և [[Դումա (քաղաք)|Դումա]]։

Ստորև բերված աղյուսակում թվարկվում են Սիրիայի խոշոր քաղաքները ըստ բնակչության (<small>Արդյունքները բերված են 2004 թվականի Սիրիայում տեղի ունեցած մարդահամարից</small>)։
{{Սիրիայի քաղաքները ըստ բնակչության}}

== Մշակույթ ==
Մինչև [[7-րդ դար]]ը սիրիական գրականությունը գրվել է սիրիերեն (արամեերենի ճյուղ է), որի ոսկեդարը համարվում է [[4-րդ դար|4]]-[[5-րդ դար]]երը, իսկ կենտրոնական դեմքը՝ քարոզիչ և փիլիսոփա Եփրեմ Սիրինը։ Նրա ստեղծագործությունը էական ազդեցություն է թողել արևելաքրիստոնեական գրականության զարգացման վրա։ 7-րդ դարից սիրիերենն աստիճանաբար դուրս է մղվել գործածությունից, իսկ սիրիական քրիստոնեությունը՝ իսլամի կողմից։ Միջին դարերում Սիրիայի տարածքում ապրել են արաբ դասական գրականության ականավոր գործիչներ Աբու-Թամամը, Ալ Բուհթուրին, Ալ Մութանաբին, Աբու Ֆիրաս ալ Խամդանին, փիլիսոփա Աբու-լ-Ալա ալ Մահարին։ Սիրիայում շատ կան մշակութային կոթողներ, որոնցից են [[Հալեպի բերդ]]ը, Քրաք դե Չեվալիեր ամրոցը, Ափամեա քաղաքը, Մարի, Էբլա, Փալմիրա և Ապամեա հնագույն քաղաքներում, [[Դամասկոս]]ի, Հալեպի և Բոսրեյի հին քաղաքները, Կրակ դե-Շեվալե և Խալաթ-սալախ-ադ Դին ամրոցները և այլն։

Ժամանակակից սիրիական մշակույթում մեծ տեղ է հատկացվում կրոնին, ընտանիքին և կրթությանը։

=== Համաշխարհային ժառանգություն ===
{{Հիմնական|ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտները Սիրիայում}}
<gallery mode="packed-hover" heights="110px">
Umayyad_Mosque-Dome_of_the_Treasury211099.jpg|[[Հին Դամասկոս]] <br />[[Դամասկոս]]
Roman_theatre,_bosra,_syria,_easter_2004.jpg|[[Բոսրայի անֆիթատրոն]]<br />[[Բոսրա]]
Temple_of_Bel_in_Palmyra.JPG|[[Պալմիրայի հնագիտական հուշարձաներ]]<br />[[Պալմիրա]]
Aleppo_citadel001.jpg|[[Հալեպի բերդ]]<br />[[Հալեպ]]
Crac_des_chevaliers_syria.jpeg|[[Սալահ ալ-Դինի բերդ]]<br />[[Հոմսի մարզ|Հոմս]] և [[Լաթակիայի մարզ|Լաթակիա]]
Kharab_Shams_Basilica,_Dead_Cities_region,_NW_Syria.jpg|[[Հյուսիսանյին սիրիայի գյուղեր]]<br />[[Հալեպի մարզ|Հալեպ]] և [[Իդլիբի մարզ|Իդլիբ]]
</gallery>

=== Տոներ ===
{{Հիմնական հոդված|Սիրիայի տոներ}}
{{Սիրիայի տոներ}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=737 Սիրիայի մասին հայկական հանրագիտարանում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140415225202/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=737 |date=2014-04-15 }}

{{Արտաքին հղումներ}}

{{Ասիական երկրներ}}
{{Մերձավոր Արևելքի երկրներ}}
{{Միջին Արևելք}}
{{Շանհայի համագործակցության կազմակերպություն}}
{{Արաբական թերակղզու երկրներ}}
{{Արաբական երկրների լիգա}}

[[Կատեգորիա:Արևելյան Միջերկրական]]
[[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Միջերկրածովյան միության անդամներ]]
[[Կատեգորիա:Սիրիա]]